Hitzak, batua janzteko
Aza 25, 20162016-11-25Albisteak, Nafarroa0

Hitzak, batua janzteko

Kattalin Barber

Dagoeneko galduta dago Odietako euskara, baina gure bailarako euskalkira gerturatzeko tresna da; liburuxka xume, eroso eta erabilgarria". Anotzibarren (Odieta) bizi den Iñigo Ibarraren hitzak dira. Odietako Udalarekin batera, Heldu arnasari! Zure euskara bertako hitzez busti dezazun kaleratu du, eta hemendik gutxira herriz herri banatuko dute, doan.

Koldo Artola ohorezko euskaltzainak egindako lana oinarri hartu du Ibarrak. Izan ere, Artola 80ko hamarkadan Odietako ia herri guztietan elkarrizketak egiten aritu zen euskararen inguruan. Ziorditik Uztarrozeraino. Euskara hegoaldeko mugetan barrena argitaratu zuen gero, eta han agertzen dira, besteak beste, Odietako euskararen ezaugarriak.

Artolaren lanaz gain, beste hainbat egile eta dokumentu aztertu ditu Ibarrak. Besteak beste, Labrit Multimedia enpresak herritarren artean egindako hogeita sei orduko elkarrizketak eta herritarrekin izandako solasaldiak izan ditu dokumentazio iturri. "Adineko lau pertsona hemengo euskaraz mintzatzen dira, eta pare bat etxetara jo nuen informazio bila". Gaur egun, Odietako biztanleen %60 gutxi gorabehera euskaldunak direla uste du Ibarrak, baina gehienek ez dakite bertakoa. "Zaharrez gain, baten bat esaldi batzuk edo lau hitz esateko gai da, baina ez du behar bezala hitz egiteko gaitasuna". Hain justu ere, euskara ezagutzera eta erabiltzera gonbidatzea du helburu liburuak. Euskara batua bertako hitz eta aditzez bustitzeko. "Eskerrak eman nahi dizkiot Koldo Artolari. Harengatik ez balitz, ezinezkoa litzateke", aitortu du. Gogora ekarri du Artolak 1983an ikerketa egin zuenean euskaldun gehiago zeudela ibarrean.

Artolak berak lerro batzuk idatzi ditu liburuan, eta hor azaldu du Odietako euskara. Louis Lucien Bonaparte printzeak 1863an argitara eman zuen euskalkien mapan, Odietako euskara Olaibarko aldaera deitu zuenaren barruan kokatu zuen. Sailkapena, hortaz, era honetan taxutu zuen: euskalkia, hegoaldeko goi nafarrera; azpieuskalkia, cispamplones; eta aldaera edo barietatea, Olaibarkoa. "Ultzamaren kutsua du Odietako euskarak, eta baita Baztango euskararen antza ere", azaldu du Ibarrak. Baditu zenbait ezaugarri "deigarri", eta horiek biltzen saiatu da liburuan. Horrez gain, ehun hitz baino gehiagoko hiztegia osatu du. Erakargarriago egiteko, komiki formatua erabili du Ibarrak.

"Zerbait atsegina egin nahi nuen, gaurkotua, eta komiki itxura ematea erabaki nuen, irakurterraza eta herritar guztientzat izateko". Harrera ona izatea espero du Ibarrak. Komikiaren pasarte batean, etorkinak marraztu ditu. Palestinatik, Senegaldik eta Venezuelatik Odietara etorritakoak. "Kanpotik etorritako pertsona batzuek euskara ikasten dute, eta ez hori bakarrik: ohartu dira bertan ere badela euskalki bat, eta trebatzen ari dira". Ibarrak kontatu du Latasan hegoamerikar bat bizi dela eta euskaltegian izena eman duela.

Aitortu du hasieran ez zuela liburu bat egiteko ideia buruan. "Urtero antolatzen dugu euskararen eguna bailaran, eta aurten bertako euskararen fotokopia batzuk banatzea otu zitzaidan. Udalera jo nuen, eta haiek zerbait dotoreagoa egiteko eskatu zidaten". Esan eta egin. Ostitz, Ziaurritz, Anotzibar, Erripa, Gendulain, Latasa, Gaskue eta Gelbentzu herriek osatzen dute Odieta harana. Herri txikiak dira guztiak, 360 biztanle baitira denera. Heldu den astean herriz herri banatuko dute Ibarraren liburua.

Eskualde bizia

2012an, Odieta ibarraren egunerokoa eta historia bertsotan kontatu zuen Ibarrak, Odieta, izkutuko altxorraren aztarrikan liburuan. Bertsoekin batera, haranaren argazki ugari ageri dira bertan, Iñaki Bergara argazkilariak egindakoak. "Hor kontatu nuen, esaterako, Euskal Herrian euskaraz idatzitako bigarren liburuaren historia. Santxo Elso Latasako apaizak idatzi zuen, baina ez da alerik topatu", azaldu du.

Eskualde txikia den arren, gero eta "biziagoa" dagoela dio Ibarrak. Denbora gutxian, kulturaren inguruan ekitaldi eta batzordeak antolatu dituzte: euskara batzordea eta kultura batzordea, kasurako. "Iraultza txiki bat da bailara honetarako; mugimendu asko dago. Adibidez, Santurberko baseliza herriak berreskuratu zuen, eta hilero ekitaldi kulturalak egiten ditugu han".

Hilabete bat baino gutxiago
Aza 25, 20162016-11-24Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Hilabete bat baino gutxiago

Edurne Elizondo

Hilabete bat ere ez da joan Iruñeko gaztetxea inauguratu zutenetik, hiriko udalak itxi duen arte. Joan den urriaren 29an egin zuten Caparrosoko txaleta zabaltzeko besta, eta azaroaren 15ean eman zuten udaleko agintariek hura ixteko agindua. Sarrailak aldatu, eta sarrerak zurkaiztu zituzten udaltzainek joan den astean. "Aurretik inolako abisurik eman gabe hustu dute eraikina", salatu dute gaztetxeko kideek.

Udalak segurtasun arrazoiak jarri ditu mahai gainean gaztetxea ixteko, Caparrosoko txaletean "baimenik gabeko" obrak egin dituztelako. Erakunde horrek hilaren 14an egin zuen lehen urratsa: Geroa Baik aurkeztutako mozioa onartu zuen Lehendakaritza Batzordeak, udalari eskatzeko gaztetxeko kideekin zuen kontratua bertan behera uzteko. Hurrengo egunean bete zuen udalak eskaera hori, hain zuzen ere.

Gaztetxeko batzarreko kideek ez dute bat egin udalak emandako azalpenekin, eta iazko abenduan Compañia karrikako eraikina okupatu zutenetik egin duten negoziazio prozesuan izandako gorabeherak salatu dituzte. "Eraikina husteko mehatxupean aritu ginen negoziazio horietan; udalari lagapen kontratu bat proposatu genion, baina ez zuen onartu; udalak egindako kontratua onartu genuen gero, erabat ados ez egon arren". Sinatzeko orduan, ordea, "aurrez adostuta ez zegoen lagapen kontratu prekario bat" aurkeztu zuen Iruñeko Udalak, eta hori onartu zuten, azkenean, gaztetxeko kideek.

Jendaurrean agertu dira asteon, eta Iruñeko hamaika gizarte talderen eta eragileren babesa jaso dute. Udalarekin kontratua sinatu eta gero, otsailean hasi ziren gazteak eraikina egokitzeko proiektua garatzen, erakunde horrekin. Baina "ez aurrera eta ez atzera" gelditu zenez, udan urrats bat egitea erabaki zuten gaztetxeko kideek. Ekainaren 18an, Compañia karrikako eraikina utzi, eta Caparrosoko txaletera mugitu ziren. Lanak egin dituztela aitortu dute, eraikina gaztetxe gisa erabiltzeko egokitzeko. "Udalarekin diseinatzen hasi ginen proiektuari jarraitu diogu, eta teknikariek gainbegiratuta", zehaztu dute gazteek. Ez udalaren teknikariek, halere. Berretsi dute ez dutela egin eraikinaren egiturari eragin dion lanik.

Lanak gaztetxea ixteko arrazoia baino gehiago aitzakia izan direla uste dute gaztetxeko kideek. Salatu dute, gainera, ez zutela itxieraren berririk jaso aurretik, erakunde horrek eta gazteek harremana izan arren. "Gure gauzak barruan genituen; udalari eskatu genion udaltzainik ez egotea guk haien bila joan behar genuenean, baina hamar genituen zain, gutxienez", salatu dute gaztetxeko kideek. Konfiantza galdu dutela erantsi dute.

"Ezustean"

Ezustean harrapatu zituen gaztetxeko kideak, joan den astean, udalaren erabakiak. Izan ere, hilaren 14ko Lehendakaritza Batzordean, EH Bilduko zinegotzi Patri Peralesek mozioa aurkeztu zuten taldeei egotzi zien "presaka" aritu nahi izatea gaztetxearen auzian. Lanengatik txostena zabaldu zietela azaldu zuen, baina ebazpenaren zain zirela. Azkenean, ordea, mozioa onartu eta biharamunean agindu zuen udalak gaztetxea ixtea. Udalaren asmoa da eraikinean beharrezkoak diren obrak martxan jartzea, eta datorren urtarrilean, berriz, lehiaketa publikoa egitea, kudeaketaren ardura emateko.

Gaztetxeko kideen hitzetan, gertatutakoak agerian utzi ditu "erakundeen eta herri mugimenduaren arteko tentsioak". Beren proiektuarekin aurrera jarraitzeko asmoa agertu dute; abenduaren 2an ezagutaraziko dute, eta 3an, berriz, gaztetxeen eta autogestioaren aldeko mobilizazioa eginen dute. Parte hartzera deitu dituzte herritarrak. "Oraingoa izan da gaztetxe baten itxierarik isilena": horrela laburbildu dute Caparrosoko txaletaren inguruan gertatu den guztia.

Aza 25, 20162016-11-24Iritzia0 0

Iritzia: Atzoko mutildantzak biharko?

Jon Barberena Azaroa iluna da. Ilunegia. Arratsaren iluntasunak egunaren argitasunari lekua kentzen dio, baina beti eguerdiko orduak errespetatuz. Eguerdiak indarra du bizi garen gizarte honetan, bizi garen egutegi kristau honetan. Aspaldi, eguerdiko hamabietan lanuztea egiten zen nekazal eremuetan. Geldialdia Angelus zeritzon ezkil doinua aditzean gertatzen zen. Egutegia gorriagoa izan zitekeen mundu santu honetan, azaroaren arratsen pareko margo ilunez margotuak ageri...

Historia gorde, egin, zabaldu
Aza 18, 20162016-11-18Albisteak, Nafarroa0

Historia gorde, egin, zabaldu

Edurne Elizondo

Isiltasuna da nagusi giroan. Harrizko pareten artean, halere, lanean ari dira dozena bat pertsona. Historia egiten ari dira, historia gordetzen den tokian, gero zabaltzeko. "Oraingo Nafarroaren historia hemen egosten da", erran du Nafarroako Artxibo Nagusiko goi teknikari Pello Monteanok, erakunde horretako ikerlarientzako gelan.

Agiri eta liburu zaharrei so dira han bat egin dutenak. Gutxi dira gazteak. Langileek kontu handiz mugitzen dituzte, toki batetik bertzera, ikerlariek eskatutako paperak. Ongi ezagutzen du gela Fernando Mikelarena historialariak; orduak eta orduak eman ditu artxiboan. Nafarroako Jauregian, lehendabizi; eta Alde Zaharreko Rafael Moneok diseinatutako eraikinean, gero, 2004. urtetik aurrera. Gaztelaniazko saiakerako Euskadi saria jaso berri duen 1936ko garbiketa politikoari buruzko Sin piedad liburua han aurkitutako agiriekin osatu du, neurri handi batean.

Artxibora egindako bisitak ezezagun zituen tokietara eraman du Mikelarena, Pello Monteanorekin eta Nafarroako Gobernuko Agiritegien eta Dokumentazio Ondarearen Zerbitzuko buru Joaquim Llansorekin batera. 180 urte bete ditu artxiboak, eta barrukoak erakutsi nahi izan ditu. Nafarroako mila urteko historia gordetzen du eraikinak: 27 kilometro agiri, denera. Etxeak ateak zabalik dituela nabarmendu dute arduradunek. "Herritar guztientzat". Iraganetik etorkizunari egiten diote so, gainera, eta, digitalizazioaren bidetik urratsak eginez, "biharko erabiltzaileen neurriko" artxiboa osatzea hartu dute helburu.

Artxibo irekia izeneko tresnaren bidez, erabiltzaileek informazioa etxetik bilatzeko aukera dute jada. "Datu basea osatzen ari gara; 200.000 erregistro inguru sarean jarri ditugu jada", azaldu du Llansok. "Hainbat kasutan, agiriaren beraren irudiak laguntzen du sareko informazioa, eta ikerlaria, ondorioz, zer eskatu jakinda etortzen da artxibora", erantsi du.

Artxiboko arduraduna, Mikelarena eta Monteano, halere, agiri zaharren paperarekin hunkitzen diren horietakoak dira. Monteano eta Llanso artxiboko erabiltzaile izan dira bertako langile bilakatu baino lehen. 1980ko hamarkadaren hasieran hasi zen orduan Nafarroako Jauregian zegoen artxiboan lanean Monteano. Garai berean hasi zen hango agirietan informazioa bilatzen Mikelarena ere. Orduko artxiboak zerikusi gutxi du oraingoarekin, bi historialariek nabarmendu dutenez. Toki faltak eraman zituen gobernuko arduradunak agirientzako espazio egokiago bat bilatzera. Moneok diseinatutako eraikin berria 2003an inauguratu zuten, baina 2004an jarri zuten martxan. Hamar solairuko eraikin horretan 27 kilometro agiri gordetzen dituzte. Cordovillan, gainera, administrazioaren artxiboa du gobernuak.

"Hemen, agiri baliotsuenak lur azpian daude, baldintzak egonkorragoak direlako", azaldu du Monteanok. Bosgarren solairuan ere nabarmentzeko moduko agiriak gordetzen ditu artxiboak. Pasabideetan gora eta behera, sumatzen zaio Mikelarenari gozatzen ari dela. Monteano eta Llanso ere bai. Azken horrek iazko irailean hartu zuen zerbitzuaren ardura bere gain. Nafarroako Unibertsitate Publikoko artxiboko arduradun aritu zen, aurretik. "Artxibo nagusira etortzeko deia jaso nuenean, berehala erantzun nuen baietz. Hau amets bat da niretzat".

Eskularruak jantzi ditu bosgarren solairuko gordailuan sartu denean. Apaletan dauden agirien artean, Ingalaterrako errege-erreginen koroatze liburua aukeratu du. Kontu handiz hartu, eta zabaldu egin du. Agerian gelditu dira urrearekin egindako marrazkiak, bai eta hainbat kolorez idatzitako esaldiak ere. "XIV. mende bukaerako liburu bat da; Nafarroako errege-erreginen koroatze protokoloa jasotzen du; harribitxi bat da", erran du Llansok, harro.

Ez da artxiboak duen altxor bakarra. Gordetzen dituen funtsengatik, Nafarroako Artxibo Nagusia Europako artxibo garrantzitsuenen pare dela argi utzi dute erakunde horretako arduradunek. Llansok Nafarroako kontuen inguruko serie bat aipatu du, adibide gisa. "Gaur egunera arte ailegatzen den agiri serie bat da". Monteanok zehaztu du 1256. urtetik aurrerakoa dela. Nabarmendu du, gainera, Alde Zaharreko eraikinean Nafarroa egun denari buruzko agiriekin batera "Nafarroa izan zenari buruzkoak" ere gordetzen dituztela. "Nafarroa Behereko Erdi Aroko historiari buruzko agiriak hemen dira, bertzeak bertze", erran du artxiboko goi teknikariak. 981. urtekoa da jatorrizko agiri zaharrena. "824. urteko bertze bat dugu, baina XVI. mendeko kopia batean".

Amateurrak nagusi

Nafarroako Artxibo Nagusiko erabiltzaileen soslaia aldatuz joan da azken urteotan. "Unibertsitate edo ikerketa zentroekin lotutako ikerlari profesionalen tokia hartu dute historia zaletasun dutenek", azaldu du Monteanok. Historialari amateur horien grina eta ikerketarako gogoa nabarmendu dute artxiboko arduradunek. "Nor bere ikerketa eremuan, benetako espezialista bilakatu dira; beren lanak argitaratzen dituzte, gainera, tokian tokiko aldizkari edo liburuxketan", erantsi du artxiboko goi teknikariak.

Monteanoren hitzak berretsi ditu Mikelarenak. "Historialari anitz alfer hutsak dira". Ez da Mikelarena horietakoa. Bere lanerako eta artxiboetan arakatzeko gaitasunaren adierazgarri da Sin piedad liburua. 500 orri baino gehiagoko lana da, 1936. urteko garbiketa politikoak Nafarroan eragindako sarraskiari buruzkoa. Bost urteko ikerketa lanaren emaitza da liburua, eta frankismoaren garaiko errepresioaren erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileen izen-abizenak jarri ditu mahai gainean.

Emilio Mola eta Jose Sanjurjo militar kolpistak dira Mikelarenaren liburuan agertzen diren erantzule horietako bi. Zalaparta sortu du azken hilabeteotan udalak bi jeneralen gorpuzkiak Erorien Monumentuko kriptatik ateratzeko erabakiak. Molaren arrastoak urriaren bukaeran atera zituzten, haren familiak eskatuta. Sanjurjorenak ateratzeko lanak, berriz, asteazkenean hasi zituzten. "Lotsagarria da Iruñean halako monumentu bat izatea", salatu du Mikelarenak; ontzat jo du militarren gorpuak handik atera izana.

Frankismoaren inguruko ikerketa egiteko zer aztertu badu Nafarroako Artxibo Nagusiak. Mikelarenak nabarmendu du, adibidez, lehen auzitegiko artxiboan ziren agiri anitz Alde Zaharreko eraikinean direla orain. Horiek baliatu ditu historialariak bere liburua osatzeko, bertzeak bertze.

Ez dira bakarrak. Artxiboak 1936ko gerrari buruz dituen bere agirien erakusketa antolatu du egunotan, hain zuzen ere. 2017rako, berriz, euskarari eta Nafarroa Behereko agiriei buruzko erakusketa bana prestatzen ari da artxiboa. Halako egitasmoak baliatu nahi ditu erakundeak herritarrengana hurbiltzeko. Ontzat jo du ahalegin hori Mikelarenak, eta argi utzi du herritar soilek "informazio anitz" jaso dezaketela artxiboan. "Senide baten bila ari denak hemen aurkitzen ahal du behar duen informazioa".

Artxiboak izan dezakeen agiri motaz edo kopuruaz harago, egoitza horretan lan egiteko dauden aukerak ere nabarmendu ditu Mikelarenak. "Hemengo langileen maila izugarria da; etortzen dena laguntzeko prest dira beti. Ez bakarrik profesionalak, bai eta historia zaletasun gisa dutenak ere. Artxiboak erabateko konpromisoa du orain historiarekin eta memoriarekin, ikuspuntu demokratiko batetik". Ez dela beti horrela izan argi utzi du historialariak, eta eskertu du azken urteotan gertatu den aldaketa.

Artxiboak herritar guztiengana ailegatu nahi duela berretsi dute erakunde horretako arduradunek. Egungo erabiltzaileei begira, haientzat prestatutako formakuntza saioak egiten dituztela aipatu du Monteanok. "Artxiboa erabiltzeko saioak izaten dira, edo paleografiari buruzkoak; ikerlarien artean sareak osatzeko saioak ere egiten ditugu, nork bere ikerketa lanaren berri eman dezan".

Bertze urrats bat egin nahi du artxiboak, eta jende gaztea erakarri. "Horretarako, hainbat programa prestatzen ari gara Hezkuntza Departamentuarekin", azaldu du Llansok. Asmoa da gazteek beren ikastetxeetan lantzea gaia, batetik, eta artxiboa bera ezagutzea eta erabiltzea, bertzetik. Bertzelako proiekturik badu erakundeak. Datorren urtean martxan jarri nahi du, adibidez, musikaren eta arte eszenikoen artxiboa. 50.000 euroko diru saila jasoko du artxiboak horretarako. 2017rako aurrekontuetan, hain zuzen ere, %22 igo da Nafarroako Artxibo Nagusiaren saila. "Babes" hori eskertu du Llansok. 1.380.000 eurokoa da artxiboarentzat zehaztutako kopurua. Lanerako prest dira artxiboan.

Sarasate ezezaguna
Aza 18, 20162016-11-17Albisteak, Nafarroa0

Sarasate ezezaguna

Kattalin Barber

Pablo Sarasate biolin jotzailearenganako interes berezirik ez zuen Joaquin Calderonek orain dela hiru urte. Baina, "kasualitateak hala nahita", hari buruzko dokumentala egitea erabaki zuen. Sarasate, el rey del violín (Sarasate, biolinaren erregea) izenburuko lana aurkeztu zuen, joan den astean. Abenduan, DVDa salgai egonen da. Nafarroako hiriburuan jaio zenetik mundu osoan ospetsu bilakatu arte Sarasatek egindako urratsak jasotzen ditu dokumentalak.

Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duen Anna Radomska biolin jotzaile poloniarrak ateak ireki zizkion Calderoni. Radomska Henryk Wieniawski biolin jole ospetsuaren herri berekoa da, Lublingoa (Polonia). Wieniawski eta Sarasate lagun onak ziren. "Bitxia iruditu zitzaidan, orain Annak Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duelako, eta, hain justu, Pablo Sarasate du izena orkestrak. Nolabaiteko lotura polita da", adierazi du Calderonek. Hori oinarri hartuta, hainbat pertsonaiaren bitartez Sarasateren bizitza islatu du.

Javier Trias de Mena Sarasateren ilobak testigantza eman du Calderonen dokumentalean. "93 urte ditu, eta plazera izan zen haren parte hartzea lortu ahal izatea; gainera, Sarasateren eskutitzak irakurtzen utzi zigun". Pozik agertu da Calderon, Trias de Menari gustatu zaiolako egindako dokumentala. Sarasateren senidearekin batera, hainbat adituren iritziak eta Ara Malikian, Tianwa Yang, Ana Maria Valderrama, Paco Montalvo, Manuel Guillen eta Pacho Flores musikarien interpretazioak tartekatzen dira dokumentalean.

Hiru urte baino gehiago aritu da Calderon musikari ospetsuaren atzetik. Biografiak irakurri, musikariak elkarrizketatu... "Eta orduan konturatu nintzen ez zegoela Sarasateren inguruko dokumentalik. Ulertezina izan zen niretzat". Sarasate urte askoz "ahaztua" izan zela uste du Calderonek. "Nazioartean hemen baino ospe handiagoa izan zuen Sarasatek. Ez dut oso argi zergatik ez zioten bere meritua aitortu... Galdera irekiak planteatzen ditut dokumentalean", azaldu du.

Hainbat ohar eman ditu Joaquin Calderonek: "Batzuek esaten dute pertsona hutsala zela Sarasate. Birtuosismo handia bai, baina musika eduki onik gabekoa egiten zuela zabaldu zen garai horretan. Nik uste dut hori dela gutxi ezagutzen direlako bere konposizioak. Biolin jotzailea izateaz gain, musika idazten zuen Sarasatek".

Bere piezak azkarrak eta zailak dira, biolinista on-onek bakarrik jo ditzaketenak. Esaten zuten ikuskizuna ematea beste asmorik ez zuela Sarasatek, baina Calderon ez dago iritzi horrekin ados: "Herri musika oinarri zuen Sarasatek, eta jota edo zortzikoak eraldatzen zituen. Bere estiloan bakarra zen", esan du dokumentalaren zuzendariak.

Heriotzari buruz, zalantzak

Hainbat gai "delikatu" agertzen dira filmean, eta "sentsibilitate horrekin" lan egiten saiatu dela azaldu du Calderonek. Musikariaren sexualitatea eta heriotzaren inguruko kontuez ari da. Biarritzen hil zen, biriketako enfisema batek jota, 1908. urtean. Hori izan zen medikuaren heriotza diagnostikoa. Hiru hilabete geroago, halere, medikua Sarasateren familiarekin harremanetan jarri zen, eta zalantzan jarri zuen musikariaren heriotzaren arrazoia. "Medikuak esan zien Sarasatek lepoan ubeldura batzuk zituela, eta gaixotasunak ez zuela horrelakorik eragiten; familiak, orduan, medikuari eskatu zion testigantza emateko, baina honek uko egin zion", azaldu du Calderonek.

Berak ez du garbi zer gertatu zen, eta hainbat hipotesi jarri ditu mahai gainean: "Baliteke norbaiten laguntzarekin eutanasia modukoa egitea Sarasateri. Asko sufritzen zuen musikariak, hain zuzen ere. Baina baliteke norbaitek hiltzea. Interes ekonomikoa handia zen". Bi aukerak planteatzen ditu Calderonek, baina argitu gabe: "Ez dago batere garbi kontua, eta ez dut horretan sakondu nahi izan. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena".

7 urte zituela eman zuen lehenengo kontzertua Sarasatek. Dudarik gabe, haur miragarria izan zen. 11 urterekin umezurtz geratu zen, eta Parisen jarraitu zuen biolina jotzen ikasten, eta, gutxika-gutxika, kontzertuak eskaintzen. "AEBetara bigarren aldiz joan zenean, 1889. urtean lortu zuen benetako ospea". Konpositore guztiek musika idatzi nahi zioten, hain zuzen ere, garai horretan, horrek ospea ekarriko zielako. "Eminentzia bat zen". Amerika eta Europako ia herrialde guztietan jo zuen Sarasatek. Harrigarria da zenbat kontzertu eman zituen. Azken 25 urteetan, hain zuzen ere, 1.500 inguru.

Han eta hemen ibili zen Sarasate kontzertuak ematen, baina beti itzultzen zen Iruñera, sanferminetan. "Ez zituen inoiz galtzen". Gaur egun Gaiarre antzokia den eraikinean jotzen zuen, eta sarrera eskuratzeko dirurik ez zutenentzat, La Perla hoteleko balkoitik jotzen zituen pare bat pieza urtero. "Gizon modernoa zen Sarasate, munduan ibilia eta jantzia, eta baliteke bat ez egitea bere garaiko Iruñeko gizartearekin".

Horren adibide, Pio Barojaren iritzia aipatu du Calderonek: "Modu itsusi eta baldar batean haren aurka egin zuen behin baino gehiagotan, haren janzkera kritikatzen mespretxuzko tonu batean". Horregatik guztiagatik uste du Calderonek Sarasatek ez zuela izan behar bezalako aitorpena Nafarroan.

Eta dokumentalarekin, hain justu, musikari nafarraren lana aitortu nahi izan du lanaren egileak: "Funtzio pedagogikoa ere badu dokumentalak, eta, hain justu, haur eta gazteek Nafarroako pertsonaia garrantzitsuenetarikoa ezagutzea nahiko nuke".

Gehiago behar dute
Aza 18, 20162016-11-17Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Gehiago behar dute

Kattalin Barber

Urritasunari aurre egiteko odola behar dutela jakinarazi du Adona Nafarroako Odol Emaileen Elkarteak. Nahiz eta ospitaleen premiak urte osoan "gutxi gorabehera" berdin ibili, azken asteetan gora egin du odolaren kontsumoak, eta behera, berriz, odol emateek. Hori jakinarazi du Nafarroako Odol Emaileen Elkarteko komunikazio arduradun Maria Oterminek. "Deialdi berezia egiten dugu herritarrek odola emateko, odol erreserbak gora egin dezan".

Dena den, Oterminek jakinarazi du egoera ez dela "kezkagarria" eta jendea "oso ongi" erantzuten ari dela. Elkarteak badaki abenduan odol emate gutxiago izaten direla, batik bat Gabonak gertu daudelako, eta, hortaz, odol erreserba "ahalik eta handienak izanda" hasi nahi dute hilabetea. Horrez gain, adierazi du emaileei esker Nafarroako odol bankuaren egoera "nahiko egonkorra" dela eta ez dagoela zertan larriturik.

Aurreko astean eman zuten abisua elkartekoek, eta "poliki-poliki" urritasuna gainditzen ari direla jakinarazi du Oterminek. "Justu samar ibiltzen gara, batez ere A+ eta O+ odol taldeetan. Hain justu, bi talde horiek dira ohikoenak Nafarroan". Urtero, odol bankuek urteko sasoi batean eskasago izaten dituzte erreserbak. Odol emateak nabarmen egin zuen behera udan, eta "antzeko zerbait" gertatu dela uste du Oterminek. "Urtero gertatu ohi da: hotza iritsi da, eta, horrekin batera, katarroak. Jende gutxiago etorri da. Gainera, ospitaleko premiek gora egin dute, eta odol emateek, berriz, ez". Argi du Oterminek datozen hilabeteetan odol emaile gehiago behar izanen dituztela. Egun, ehun odol emate izaten dira egunero Nafarroan, eta hurrengo hilabeteetan 120 izan beharko direla aurreikusi du.

40 urte inguru dituzte Nafarroako odol emaile gehienek, Oterminek azaldu duenez. Datozen urteetara begira, gazteak odola ematearen garrantziaz ohartu daitezen eta odola ematera joan daitezen du helburu elkarteak. "Arazoa dugu gazteekin: asko etortzen dira lehenbiziko aldiz, baina kontua da gero ez dutela errepikatzen".

Adibidez, 2015ean odol emaile berrien %44k 30 urte baino gutxiago zituzten, baina Oterminek jakinarazi du gehienek ez dutela odola ematen jarraitzen. Arazoa non dagoen jakiteko ikerketa soziologiko bat egiten ari direla azaldu du, eta elkarteak duen unitate ibiltaria maiz Nafarroako Unibertsitate Publikora joaten dela, gazteek odola emateko. Batez beste, Nafarroako odol emaileek urtean 1,7 aldiz ematen dute odola.

Ebakuntzak egiteko eta gaixotasunak tratatzeko erabiltzen dute odola batez ere. Besteak beste, tumoreak dituzten gaixoek, minbizia eta gaixotasun hematologikoak dituztenek eta anemia larria dutenek hartzen dute odola.

Beharren arabera deitzen dituzte odol emaileak Adonak eta Nafarroako odol bankuak. Odola iraungi egiten da, eta beharrezkoa da odol berriarekin ordezkatzea. "Hilabete jakin batzuetan odol emaile ugari izateak ez du konpentsatzen beste zenbait hilabetetan odolik ez ematea. Odolak iraungitze data du", jakinarazi du Oterminek.

Hilean, 1.900-2.000 odol emate inguru izaten dira Nafarroan. "Kopuru ona da, eta azken urteetan eutsi diogu". Urrian, adibidez, 1.975 odol emate izan zituzten. Aurtengo datuak begiratuta, Nafarroako odol emaileen %53,62 gizonezkoak dira, eta %46,38, emakumezkoak. Etorkizunera begira, Oterminen nahia litzateke emaile boluntario gehiago izatea, urtero egoten diren desorekei aurre egiteko. Udan eta Gabonetan bereziki behera egiten baitute, ia urtero, odol erreserbek.

Iruñean eta Tuteran

Legeak ezartzen duenez, gizonezkoek urtean lau aldiz eman dezakete odola, eta emakumeek, berriz, hirutan. Bi hilabete edo gehiago pasatu behar da aldi bakoitzaren artean. 18 eta 65 urte artekoek eman dezakete. Odola emateko bi gune daude Nafarroan: bata, Iruñean, Nafarroako Ospitalean, eta bestea, Tuterako Esa kalean. Iruñean, astelehenetik ostegunera eman daiteke odola, 08:00etik 20:00etara, eta, ostiralero, 08:00etatik 14:30era. Tuteran, berriz, astelehenetik ostiralera eman daiteke,08:15etik 14:00etara; asteartero, 17:15etik 20:00etara; eta hilabeteko bigarren larunbatean, azkenik, 08:15etik 11:00etara. Horrez gain, unitate ibiltaria dute, eta herriz herri joaten da.

Aza 18, 20162016-11-17Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Eguneroko borrokak

Lohizune Amatria
Egia. Justizia. Erreparazioa. Bizikidetza. Bakea. Azkenaldian askotan entzun ditugu kontzeptuok. "Gaixoa hitza", zioen Ana Fernandezek bakeari buruz Nafarroako Parlamentuan egindako jardunaldietan. Arrazoia du, erraz erabiltzen ditugu,...

“Arauaren aurka egin dezala jendeak, ez langileon kontra”
Aza 11, 20162024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Arauaren aurka egin dezala jendeak, ez langileon kontra”

Kattalin Barber

Iruñeko eremu urdineko autoen aparkalekuak kudeatzen dituen Dornier enpresako langile batzordeak bi orduko lanuztea egin zuen asteartean, langile bati egindako erasoa salatzeko. Azkena izan da, baina ez, ordea, bakarra: 2007. urtetik, hain zuzen ere, 23 eraso gertatu dira langileon kontra, eta 97 mehatxu jasan dituzte. Dornierreko langile batzordeko kidea da Elena Llanes (Iruñea, 1961); egoera salatu, eta neurriak eskatu ditu.

Urriaren 6an langile bati eraso zion emakume batek. Zer gertatu zen?

Ospitale inguruan lanean ari zen gure lankidea, eta, bat-batean, emakume batek atzetik heldu zion, eta betaurrekoak apurtu zizkion. Iletik tiraka, lurrera bota zuen. Hainbat pertsona gerturatu ziren lankidea laguntzeko, eta hainbat ukabilkada eman zizkien emakumeak. Udaltzainak etorri ziren gero, eta anbulantzian eraman behar izan zuten emakumea. Ez da normala hori gertatzea, halako erasoak sufritu behar izatea. Isuna zuen emakumeak bere autoan.

Nola dago zuen lankidea?

Ez dago batere ongi. Errehabilitazioa egiten ari da, trapezioa eta sorbalda gaizki dituelako. Horrez gain, psikologikoki oso ahul dago. Gaixo agiria eman zioten, eta lan egin gabe jarraitzen du oraindik ere; ez du indarrik lanera itzultzeko.

Argitaratu da 2007. urtetik 23 eraso eta 97 mehatxu egon direla zuen enpresako langileen aurka.

Asko gertatu dira, bai. Guk datu horiek enpresari eskatu genizkion, baina guri ez dizkigute ematen. Beharbada enpresari komeni zaio gertatzen dena estaltzea. Baina erasoak daude, eta, krisiaren ondorioz, areagotu egin dira, gainera.

Badaukazue protokoloren bat eraso baten aurrean zer egin jakiteko?

Badugu protokolo bat. Guk lan egiten dugu PDA batekin, eta gailu horrek badu larrialdietarako botoia. Sakatzean, momentuan etortzen dira ikuskariak eta udaltzainak guregana. Kontua da botoi hori sakatzeko guk PDA hori martxan jarri behar dugula, eta botoia bilatu. Askotan ez dugu denborarik horretarako. Aurreko erasoa gertatu zenean, adibidez, emakumeak ez zuen botoia sakatu, ez zuelako espero inolako erasorik. Ez zuen erreakzionatzeko inolako aukerarik izan. Orain dela hiru urte, berriz, beste neska bat itotzen saiatu ziren kable batekin.

Zer egin daiteke, zuen ustez, halako erasoen aurka?

Gizarteak ulertu behar du guk laneko arauak bete behar ditugula. Gure lana da, eta, egiten ez badugu, guri jartzen digute isuna. Jendea ez badago ados arauarekin, horren aurka borroka egin dezala, baina ez langileen aurka. Beharbada, araua oso zorrotza da, baina guk ezin dugu aldatu. Ez dago gure esku. Askotan saiatu gara araua onargarritasun handiagoz aplikatzen, baina oraindik ez dugu lortu.

Ni Ogasun Sailera joaten naizenean zerbait ordaintzera ez dut hor dagoen langilearen aurka egiten. Berak bere lana egiten du. Ez da bere errua. Arazoa araua da, inoiz ez langileak. Baina kontua da gure aurka egitea dela errazena, hor bertan gaudelako.

Behin baino gehiagotan gezurtatu behar izan duzue, hain zuzen, zuek ez duzuela inolako komisiorik jasotzen isunak jartzeagatik.

Bai, eta berriro gezurtatuko dut. Ez dugu inolako komisiorik jasotzen isunak jartzeagatik. Are gehiago esanen dut: guk ez genuke onartuko komisiorik kobratzea. Negoziatu ditugun lan hitzarmenetan arrisku plusa lortzen saiatu gara. Baina oraindik ez dugu hori lortu. 2006. urtean 52 eguneko lanuztea egin genuen, eta jarraituko dugu borrokan. Gure lana arriskutsua da, eta hor daude datuak.

Ez zarete seguru sentitzen lan egiten duzuenean?

Ni neu, adibidez, seguru sentitzen naiz. Baina edozein pertsonari gerta dakioke eraso bat sufritzea, eta hori ezin dugu onartu. Jendea haserretzen denean guregana hurbiltzen da. Egunero jasaten ditugu ahozko erasoak, eta ez da batere atsegina horrela lan egitea. Nahikoa da. Ezin dugu horrela jarraitu.

Zer exijitzen diozue Dornier enpresari?

Langile batzorde gisa uste dugu haiekin hitz egin behar dugula, eta zerbait asmatu beharko dugula horrelakoak berriro ez gertatzeko. Orain, adibidez, 18:30erako iluntzen du, eta, ondorioz, leku jakin batzuetan, bikoteka egiten dugu lan. Bakarrik ez egoteko. Arriskutsuak dira toki horiek, argi gutxi dagoelako. Baina azken erasoa 16:00etan gertatu zen, eta Ospitale Gunean. Horrez gain, Dornier enpresak Iruñeko Udalarekin hitz egin du, eta, hain zuzen, arazo gehien dagoen lekuetan udaltzainak egonen direla adostu dute.

Orain dela zenbait urte, adibidez, walkie-talkieak genituen, eta ongi funtzionatzen zuten. Zerbait gertatzen zenean, zuzenean lankideekin hitz egiten genuen, eta bertaratzen ziren. Zaila da jakitea zer den eraginkorrena, eta asmatzea. Gainera, nik uste dut enpresak ez duela dirurik gastatu nahi arazoari aurre egiteko.

Aritz Romeo Herritarren Segurtasunerako zinegotziarekin bilera egin zenuten zuek ere. Zer moduz?

Neurriak hartuko dituztela esan zigun, eta babesa eskaini ziola erasotako langileari. Hilero Dornier enpresari gerta daitezkeen erasoen eta gisakoen inguruko txostenak eskatuko dizkiotela esan zuen, gainera, arazoak non dauden jakiteko, eta horietan neurriak jartzeko. Enpresarekin bilera eginen dutela esan ziguten. Haiek ere zerbait egin behar dute, nire ustez.

Erasoez gain, hainbatetan salatu duzue udaltzainen lana egiten duzuela. Zeintzuk dira kasu horiek?

Adibidez, bigarren ilaran dauden autoei isuna jarri behar diegunean. Arauak esaten du guri dagokigula, baina langileok uste dugu hori udaltzain batek egin beharreko lana dela. Eta gu ez gara udaltzainak.

Zenbat pertsona ari zarete orain zerbitzuan lanean?

Nik 11 urte daramatzat, eta denera, orain, 180 langile gara. Orain dela hamazazpi urte ezarri zen eremu urdina. Hasieran, bakarrik Alde Zaharrean eta Bigarren Zabalgunean jarri zuten, eta poliki-poliki ia hiri osoraino hedatu dute. Zerbitzua zabalduz joan da, baina jende bera gaude lanean. Ez dute inor kontratatu. Langile gehiago behar ditugu.

Nor garen, zer nahi dugun
Aza 11, 20162016-11-11Albisteak, Gizartea, Hezkuntza, Nafarroa0

Nor garen, zer nahi dugun

Edurne Elizondo
Sexu heziketa ez da kondoi bat jartzen irakastea". Esaldi bera errepikatu dute Andraizeko sexu hezitzaile Montse Velascok eta Kattalinguneko sexologo Erika Salvatierra Urtasunek. "Nor garen, zer nahi dugun, hori aztertzea da kontua; gur...