Edurne Elizondo
Molde zaharrak atzean uzteko garaia da oraingoa; orain arteko hainbat egitura zurrun hausteraino tenkatzekoa. Mezu hori bere egin du LAB sindikatuak Nafar Lansareko kontseiluan, eta mahai gainean jarri ditu erakunde horretan egindako le...
Tania Arriaga Azkarate
Aldaketaren gobernuak Eskubide Sozialetako Lehendakariordetzari eman dio, beste hamaika arduraren artean, gure nagusien ongizatearen kudeaketa. Ondorioz, departamentu horrek zenbait erabaki hartu ditu zeinek, zuzenean, El Vergel (Iruñea) eta Santo Domingo (Lizarra) egoitzei eragiten dieten; Nafarroan ditugun zaharren egoitza publiko guztiei, alegia, bi besterik ez baitugu. Hirugarrenak harrera egiten die ezintasun intelektuala dutenei.
UPNren gobernuak, azken hogeita hamar urteotan, egoitza pribatuen sare trinkoa zabaldu du gure herrialdean, eta denbora luzea beharko da kudeaketa eredu hori aldatzeko. Hala ere, geriatrikoen gainean Lehendakariordetzak hartutako erabakiak norabide zuzenean ote doazen jakin nahi dute bi egoitza publiko horietako langile, egoiliar eta azken horien senitartekoek. Izan ere, Departamentuaren politika berria zaharren egoitza publikoetako egoiliarraren profila aldatzen ari baita. Adina, gaitasuna eta ezintasuna izan dira orain arte nagusiak hartzeko erabili diren parametroak. Horren arabera, adinduak eraikinean kokatu, terapia espezifikoak diseinatu eta lantaldetan banatu izan dituzte. Ildo beretik ere, langileak hezi eta trebatu eta instalazioak prestatu eta egokitu dira. Hala ere, azken hilabeteetan, El Vergel eta Santo Domingora aldaketak iritsi dira: patologia ezberdinak —gehienak buruko osasunarekin lotuta— pairatzen dituzten lagunak bidali dira bi egoitza horietara; langile zein azpiegituraren egokitzapenik gabe, ordea.
Gauzak honela, laguntza psikologiko berezia behar duten lagunak gero eta gehiago izan arren, egun, egoitza hauetako psikologoen kopurua ez da aldatu. Zaintzaileek eta garbitzaileek egoera eta eskakizun berriei moldatzeko ez dute inongo ikastaro edo gomendiorik jaso. Langileen kopurua ez da handitu, errefortzurik ez zaie batu, lan-baldintzak ere ez dira berrikusi. Are gehiago, laguntza eta zaintza berezia behar duten eri berriak lehengo protokoloei jarraikiz onartu eta kokatzen dituzte; gai eta ezinduen multzoetan sailkatzen segitzen dute, osasun arazo konplexua pairatzen badute ere.
Ondorioz, aurreikusi ez diren premien konponbidea langileen borondatearen esku uzten ari dira, eta tamalez, honezkero, egoera arriskutsuak suertatu dira. Zaintzaileek haien lana maite dute, egoiliarrak mimatzen dituzte eta egunez egunekoa bikaina izan dadin ahal duten guztia egiten dute. Baina nork zaintzen ditu zaintzaileak?
Nafarroako bi zaharren egoitza publikoetan buru-patologiak nozitzen dituzten egoiliarrak gero eta gehiago izanik, zaharrendako plazak murrizten ari dira. Argitu gabe dago, etorkizun hurbilean, nafarron aukera bakarra geriatriko pribatua izanen den ala ez. Baliteke arestian azaldutako aldaketak plan errotu baten kimuak izatea eta informazioa bidean egotea, oxala! Dena dela, behar berriei aurre egin ahal izateko ongi, bi egoitza hauetako langileen formakuntza eta lan-baldintzak egokitzea behar-beharrezkoa da.
Akaso, heziketa espezifikoa duten langile berriak kontratatzea ere lagungarria izan daiteke. Zentzu berean, protokoloak eta azpiegiturak benetako egoerei erantzuna emateko diseinatzen dira, deus gutxirako balio dute errealitatetik kanpoko jarraibideek. Hortaz, lan egiteko gidalerroak eguneratzeko garaia iritsi dela ematen du.
Kattalin Barber
"Oso ongi dokumentatutako gezurra kontatzen dut Feriatzaileak liburuan", dio Patxi Larrion historialariak (Bergara, Gipuzkoa, 1964). Lapurreta baten istorioa du ardatz, elkarrizketa biziz horniturik. Patton filma, Iruñea eta Urbasa bera dira kontakizunaren atrezzo.
Nortzuk dira feriatzaileak?
Feriatu hitza existitzen da, eta hainbat adiera ditu. Baina feriatzailea, aldiz, ez. Euskaltzaindiak ez dakit onartuko duen edo ez, baina horra nire proposamena. Ez da lapurtu, baina ez da erosi ere. Zerbait lortzea izan daiteke. Euskaraz birigarro edota pajaru esaten diogu jende horri. Baina feriatzaile bat nor den jakiteko liburua irakurri behar da. Orduan, irakurlea konturatuko da inoiz izan duela bere aurrean feriatzaileren bat. Nik asko ezagutu ditut.
Lapurreta baten gorabeherak kontatu dituzu. Zergatik kokatu duzu 1969an?
Urte horretan bertan Patton film estatubatuar ospetsuaren azken eszenetako batzuk Urbasan eta Iruñean filmatzen ari ziren. Bi gazte dira protagonista, eta Iruñean daude unibertsitatean eta soldaduska egiten. Dena den, ez dira soldadu arruntak. Estatus bat dute. Bi gazteak egonen dira filmaren zerbitzura, eta iruzurra egiten dute. Aurrerago, filmak berak zabaltzen die aukera zerbait handiagoa feriatzeko. Eta hor hasten da kontakizuna. Kontakizunak astebete irauten du: apirilaren 29tik maiatzaren 5era. Hortaz, elkarrizketak biziak dira.
Izan daiteke eleberri beltza?
Esan didate abenturazko nobela dela, eta egia da, baina nik esanen nuke liburu ekonomiko eta politikoa dela. Eta ez bakarrik karlismoak duen pisuarengatik. Ahulak diren batzuek goian dituztenei lapurtu behar diete. Eleberri beltz gisa har daiteke. Ez dago hildakorik, baina bai odol pixka bat.
Hierarkia oso presente dago liburuan?
Bai, eta ez bakarrik protagonisten artean. Lehenbiziko kritika konstruktiboak jaso ditut, eta oso nobela maskulinoa dela esan didate. Egia da: protagonistak maskulinoak dira, eta agertzen diren emakumeak, nire ikuspuntutik, garrantzitsuak eta gakoak diren arren, historia honetan, era berean, menpekoak dira. Erabaki kontziente bat izan zen. Garai horretan baziren menpekoak ez ziren emakumeak, baina kontakizun honetan agertzen direnak nik horrela deskribatu ditut.
Zuretzat gakoa izan zen Patton koktela, ezta?
Bai. Hori izan zen idazteko behar nuen gasolioa. Lagun batek kontatu zidan koktelaren historia: Maisonnave hoteleko tabernariak Patton filmeko langileentzat koktel bat asmatu zuen. Urte berean, Nafarroako txapelketara aurkeztu zuen, eta hirugarren gelditu zen. Koktelak hasiera ematen dio kontakizunari.
Oraindik egiten dute?
Gazteluko plazan dagoen Txoko tabernakoekin hitz egin nuen, eta norbaitek koktela eskatzen badu, hango zerbitzariak prest daude egiteko. Liburuaren aurkezpenean ere prestatu genuen. Whiskia, vodka eta cointreau ditu.
Zinema garrantzitsua izan da zuretzat?
Zinema eta Urbasa. Izan ere, gurasoak Etxabarrikoak dira, eta askotan ikusten genuen nola filmatzen zuten Urbasan. Banuen buruan feriatzaileei buruzko zerbait kontatzeko asmoa, eta zinemarekin lotzekoa. Liburuan agertzen den ia guztia gezurra da, baina oso ongi dokumentatutako gezurra.
Nola dokumentatu zara?
Ahozkotasuna oso inportantea izan da niretzat. Batik bat jakiteko zehatz-mehatz nolakoak ziren kaleak eta ingurunea garai horretan. Hemeroteka asko ikusi ditut, bereziki Iruñeko Udal Artxiboarena. Leku izen asko agertzen dira liburuan. Horrek kontakizunari ea trabarik egiten zion galdetu nien editoreei, eta, ezetz esan ostean, horiek mantentzea erabaki nuen. Zer dela eta? Iruñea edo Urbasa ezagutzen duen irakurleari balio erantsi hori emateko.
Egin daiteke protagonistek egin zuten ibilbidea orain?
Egin dut, baina maletarik gabe. Aurtengo sanferminetan, Iñigo Aranbarri, Alberto Barandiaran, Patxi Uharte eta laurok ibili ginen kale horietatik. Hamaiketakoa hartu genuen liburuan agertzen den ostatu batean, La Navarran. Ni prest nago eleberria irakurri duten lauzpabost lagunekin ibilaldia errepikatzeko eta nirekin liburua ezagutzeko. Maletarekin eta maleta gabe. Gauza bitxia gertatu zitzaidan joan den astean, eta erabat harritu ninduen. Astelehen arratsaldean izan zen, eta Xabier kaleko Karridendatik irteten ari nintzen presaka. Oinez zihoazen bi gazte, nik ezagutzen ez nituenak, eta batek bizikleta bat zeraman. Atera nintzenean, biak jiratu ziren, eta segituan esan zion batak besteari: "Hara! Feriatzailea!". Tontakeria da, baina sekulako ilusioa egin zidan. Penaz, geratu ez nintzelako. Baina gure hiriaren imajinariorako zer edo zer utzi baldin badut, primeran. Horrekin konplitu dut.
Lehen liburua duzu. Zer moduzko esperientzia izan da?
Etxean argitaratu dut. Susakoa naiz, eta 25 urte daramatzat kolaboratzen. Arnasa handiko lehen lana da hau, eta gustura aritu naiz. Beharra baino gehiago, momentu batean obsesio bilakatu da, baina dibertimendua izan da niretzat. Patton filma, Iruñea eta Urbasa bera dira kontakizunaren attrezzo. Baina, momentu batean, attrezzo baino gehiago dira, edo hori lortzen saiatu naiz, bederen.
Edurne Elizondo
Atzerapauso bat da hau. Iruñea oraindik ere 1990eko hamarkadako hiri bat da. Autoz betetako hiria, alegia". Aitor Txarterinak erran ditu hitzok. Iruñeko bertze hamaika txirrindularirekin batera egin du bat 8-80 Iruñea izeneko plataforman. Sortu berri dute, Iruñeko Udalaren jarrera salatzeko, eta hartutako azken erabakietan atzera egin dezala eskatzeko. Azken hilabeteak mugikortasun plan berria jorratzen eman ditu hiriburuko udal gobernuak; irailaren amaieran osatu eta aurkeztu zituen Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Sailak adostutako proposamenak, datorren urtean proiektuak gauzatzen hasteko asmoz. Plana behin-behinean gelditzea erabaki zuen udalak, ordea, hilaren hasieran, UPNk aurkeztutako mozio baten bidez. Txirrindularien haserrea eragin du egoera horrek, eta karrikan egin dute protesta, asteon. Errepidean dagokien zatia nahi dute, segurtasunez mugitu ahal izateko. 8 eta 80 urte bitarteko txirrindularientzat segurua den hiria nahi dute.
"Txirrindulariok plataforma bat osatzea erabaki dugu sentitzen dugulako baztertu gaituztela; hutsaren hurrengotzat hartu, eta engainatu gaituztela", nabarmendu du Jesus Sukunzak. Udalak engainatu dituela uste dute txirrindulariek, zehazki. "Legegintzaldiaren hasieran, udala babesten duten taldeek sinatutako akordioan jaso zuten helduko ziotela arazoari; urte eta erdi joan da, eta ez dute deus egin. Egoerak okerrera baino ez du egin".
Nafarroako hiriburuan 19.000 txirrindulari daude, 8-80 Iruñea plataformak emandako datuen arabera. Hiriko bidegorri sarea eskasa da, eta, anitzetan, oinezkoekin partekatu behar dute txirrindulariek espaloia. Horrek arazoak sortu ditu. "Eta okerrera egin dute, gero eta txirrindulari gehiago dagoelako", azaldu du Txarterinak.
Errepidean seguru sentitzeko zailtasunak dituzte bizikletaz mugitzen diren herritarrek, gainera, trafiko handiko hiria baita Iruñea. Udalak berak esku artean dituen datuen arabera, egunean 16.000 auto pasatzen dira, adibidez, Gipuzkoako etorbidetik, eta 14.000, berriz, Baluarte aurretik. Trafiko horrek baditu bertzelako ondorioak: kutsadura akustikoaren iturri nagusia da autoek eragindako zarata, hain zuzen ere. Hiria inguratzen duten bideetan jotzen du goia trafikoak eragindako kutsadura akustikoak. Autoen keak eragindako kutsadura ere ezin da bazter utzi. Arlo horretan, nabarmenak dira bizikletak ekartzen dituen abantailak, ez baitu CO2 isurtzen. Betetako autobus publiko batek, berriz, 23 auto ordezkatzen ditu, eta %66 murrizten ditu, ondorioz, CO2 isuriak.
2017rako lehentasunak
"Oinezkoek izan behar dute mugikortasunaren errege-erreginak". Horixe nabarmendu zuen Iruñeko Udaleko Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko zinegotzi Armando Cuencak, joan den maiatzean, mugikortasun planari buruz herritarrekin egindako jardunaldietan. Oinezkoekin batera, planak garraio publikoa eta txirrindulariak ere protagonista bilakatu nahi zituela erantsi zuen Cuencak. 8-80 Iruñea plataformak zehaztu du, hain zuzen, oinezkoak, txirrindulariak eta garraio publikoa direla %60 mugikortasunaren arloan, eta, horregatik, bazter batetik atera, eta erdigunean jartzeko urratsa eskatu dute.
Udalak bere planaren bidez mahai gainean jarritako asmoak hainbat proposamenetan zehaztu zituen, irailaren amaieran, Cuencak zuzentzen duen sailak. Lau milioi euroko aurrekontuarekin, planaren asmoa da, legegintzaldia amaitu bitarte, beste 30 kilometro egitea, bizikleta bide eta autobus bide gisa erabiltzekoak. Bi lehentasun zehaztu ditu udalak, gainera, 2017rako: Burlata-Barañain ardatza, batetik, eta Pio XII.aren etorbidekoa, bertzetik.
"Plana, egon, badago. Aurrera eginen duela uste dut", erran du Armando Cuencak, udalak gaiari buruzko azken mozioa onartu eta gero. UPNk aurkeztutako testuak eskatu zuen plan hori bertan behera gelditzea, 2019. urtera arte. Geroa Bairekin aldaketa adostu zuten, azkenean, UPNko kideek, eta onartutako mozioak dio "ezagutu arte" geldituko dela bertan behera plana. UPNrekin eta Geroa Bairekin batera, PSNk eman zion aldeko botoa mozio horri; Aranzadik eta Ezkerrak mozioaren kontra egin zuten; eta EH Bilduko zinegotziak, berriz, abstenitu egin ziren. "Uste dut udal gobernuan zenbaitek nahiko argi ikusten ditugula gauzak, eta bertze hainbatek, berriz, ez dituzte hain argi ikusten", erran du Cuencak, EH Bilduko zinegotzien abstentzioari buruz. Koalizio horretako zinegotzi Joxe Abaurreak "akordioen beharra" nabarmendu zuen, mozioa onartzeko osoko bileran.
Informazio gehiago jaso nahi zutela azaldu zuten taldeek, azkenean, mozio horren bidez. Udal gobernuko kideek, behintzat, informazio hori beren esku zutela argi utzi du Cuencak. "Baina gehiago behar badute, emateko prest naiz". Asteazkenean, hain zuzen ere, GEA21 etxeko kideak izan ziren Iruñeko herriko etxean, Cuencak zuzentzen duen sailaren batzordean, planaren ardatz nagusiei buruzko azalpenak ematen, etxe horrek egin baititu plana osatzeko azterketak.
"Asmoak gauzatzen hasteko garaia iritsi da, eta horrek halako beldurra sortu du", erran du Cuencak, plana behin-behinean gelditzeko urratsa egin izanari buruz. Zinegotziak argi du mugikortasunaren esparruko edozein neurrik eraginen duela batzuen edo bertzeen haserrea edo ezinegona, eta hori "onartu" egin behar dutela udal arduradunek.
Oraingoz, txirrindularien haserrea eragin du mugikortasun planaren inguruan gertatu denak. "Herritarron interesen gainetik jarri dituzte alderdiek beren interesak", salatu du Jesus Sukunzak. Astearteko protesta ez da eginen duten bakarra. Pio XII.aren etorbidean bidegorria eskatzeko matrikulak jarriko dituzte Iruñeko txirrindulariek beren bizikletetan ere, adibidez.
Iruñeko Udaleko talde guztiei eskaera zehatzak egin dizkiete 8-80 Iruñea plataformako kideek; bakar batean laburbiltzen dira guztiak: "Mugikortasun planaren alde egin dezatela, zalantzarik gabe", erran du Aitor Txarterinak. Plan hori Iruñearentzat "estrategikoa" dela nabarmendu du: "Argi dago batzuek eta bertzeek hau eta bertzea erantsiko lioketela planari, baina, oro har, plan on bat dela uste dut nik". Udalak ez duela ausardia erakutsi erantsi du Txarterinak, eta hori behar dela, hain zuzen ere, mugikortasunaren auzian "behingoz" urratsak egiten hasi ahal izateko.
8-80 Iruñea plataformak "beharrezkotzat" jo ditu autobusentzako eta bizikletentzako bideak. Halako neurriek "trafiko osoari mesede" egiten diotela nabarmendu du Sukunzak. "Autoei ere egiten diete mesede bizikleten eta garraio publikoaren aldeko neurriek". Espaloiek oinezkoentzat izan behar dutela argi utzi du Sukunzak, batetik; bizikletentzako bideekin txirrindulariek segurtasuna irabaziko dutela erantsi du, bertzetik. Autobusek haiek bakarrik erabiltzeko bideak badituzte autoek "trafiko lasaiagoa" izanen dutela gaineratu du plataformako kideak, azkenik. Mugikortasun planak asmo horiekin bat egiten du, hain zuzen ere.
"Txirrindulariok ere bagara zirkulazioaren parte; zergak ordaintzen ditugu, gainera. Bada gu kontuan hartzeko garaia", erran du Sukunzak. Plataformako kideek argi dute txirrindulariek errateko dutena kontuan hartzeko momentua orain dela. "Ezin dugu bertze hamarkada bat galdu". Txirrindulariek gogoratu dute aurten hiru pertsona hil direla Iruñean, autoek harrapatuta. "Trafikoa moteldu beharra dago, ezinbestean".
Aurrekontuak
Mugikortasun plana izan da Iruñeko Udaleko Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko proiektu nagusietako bat, legegintzaldia hasi zenetik. Gauzatzen hasteko prozesua behin-behinean gelditu izana ez du bere kontrako erabakitzat hartu, hala ere, Cuencak. Ez du uste EH Bilduren abstentzioak, auziari buruzko mozioaren bozketan, bere indarra zalantzan jartzeko asmoa izan duenik. "Ez dut uste hemen gakoa hori denik; hemen kontua da nork bere jarrera argitu beharko duela mugikortasunaren auzian".
Eta jarrerak argitzeko eta zehazteko modurik onena aurrekontuek emanen dutela nabarmendu du Cuencak. "Datorren urterako aurrekontuek itxiko dute orain mugikortasunari buruz zabaldu duten eztabaida".
Bertze elementu bat jarri du mahai gainean Iruñeko Udaleko zinegotziak, hala ere: Nafarroako Gobernuak, Iruñerriko Mankomunitateak eta Eskualdeko Hiri Garraioak ukitzen dituen hemezortzi udalek sinatutako akordioa, Iruñerriko mugikortasun jasangarrirako plana osatzeko.
Plan hori osatzeko azterketa eginen dute datozen urteotan, hain zuzen ere, proiektua 2019. urtean gauzatzen hasteko asmoz. Data horrek badu lotura estua UPNko zinegotziek hasieran aurkeztutako mozioarekin, alderdi horretako kideen asmoa baitzen Iruñeko plana Iruñerriko azterketa amaitu arte gelditzea.
Cuencak ohartarazi du, hain zuzen ere, Iruñerriko plana "aitzakia gisa" baliatzeko arriskuaz: "Ezin dugu hori onartu". Argi utzi du Iruñerriko plana osatzeko azterketak ez duela zertan bertan behera utzi Iruñekoa. 8-80 Iruñea plataformako kideek ere nabarmendu dute Iruñean neurriak hartzeko garaia dela, eta egin daitezkeela urratsak hiriburuan, Iruñerriko azterketa prestatzen duten bitartean.
Protesta egiten jarraitzeko prest dira Iruñeko txirrindulariak. Argi dutelako mugikortasunaren arloan neurriak hartzeko ordua dela. Autoen hirian, segurtasunez mugitzeko eskubidea aldarrikatu dute, bizikleta gainean.
Edurne Elizondo
Gizarte langilea eta soziologian doktorea. Indarkeria matxista sufritu duten emakumeekin egin du lan Maria Antonia Aretiok (Logroño, Errioxa, Espainia, 1966), azken 27 urteotan. Emakume horiek artatzeko politikak jorratu ditu NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoan aurkeztutako tesian, hain zuzen ere, eta hainbat ondorio jarri ditu mahai gainean: lehenik, egungo sistemak salaketa jartzen duela prozesuaren erdigunean, eta hori ez dela emakumeek anitzetan behar dutena; bigarrenik, osasun zerbitzuek funtsezko lana egin dezaketela indarkeria antzemateko, eta horiek sendotzeko neurriak behar direla; eta, hirugarrenik, emakumeek pairatzen duten egoera atzean utzi ahal izateko, batez ere, laguntza, baliabideak eta errespetua behar eta eskatzen dituztela. Horietan jarri behar dela arreta, hain zuzen ere.
Aretiok onartu du tesia egiteko lanak "aldatu" egin duela. 50 emakumerekin hitz egin du ia 1.000 orriko testua osatzeko. Banakako elkarrizketak egin dizkie, eta taldeka ere landu dituzte solasaldiek azaleratutako gaiak. Tesiaren mamia ere haiekin adostutakoa dela nabarmendu du Aretiok. "Haiek egindako proposamenak jaso ditut; haiek direlako zer behar duten hobekien dakitenak", azaldu du. Emakumeok errateko zutena entzuteko prozesua "gogorra" izan dela aitortu du gizarte langileak. "Hunkitu" egin duela, erabat. "Haiekin hitz egiteak erakutsi dit nik ere dudan boterea erabili egiten dudala; ni ere banaizela min egiteko gai. Horretaz ohartzea izugarria izan da".
Horretaz ohartu, eta Errioxako Gobernuko Osasun zerbitzuetako arduradunekin lanean hasi zen Aretio, tesia bukatu bezain pronto. Osasun etxe batean egiten du lan gizarte langileak, eta emakumeek aipatutako lehentasunak jarri nahi ditu haiek artatzeko sistemaren erdigunean. "Horretan ari gara lanean".
Gizarte langileak argi du zein den helburua: "Indarkeria sufritzen duten emakumeak laguntzea. Prozesu bat da indarkeria horretaz jabetzea eta atzean uztea, eta egin beharreko urrats horiek bakarrik egin behar ez izatea da emakumeontzat garrantzitsuena".
Bidean ongi prestatutako profesionalak behar dituzte indarkeria matxistari aurre egin behar dioten emakumeek. "Emakumeon erritmoak eta prozesuak ulertu eta errespetatuko dituzten profesionalak", zehaztu du Aretiok. Gaur egun esparru gehienetan formakuntza eskasa dela argi utzi du. "Argi dago emakumeak ez duela jarraitzen erasotzailearekin nahi duelako; errealitate hori atzean uzteko baliabiderik eta aukerarik ez dute, anitzetan, menpekotasun ekonomiko eta emozional handia dutelako. Emakumea artatzen duen profesionalak argi izan behar du hori. Lagundu eta errespetatu behar du, baina epaitu gabe", nabarmendu du Aretiok.
Familia eredua
Seme-alabak dituztenean gehiago kostatzen ohi zaie emakumeei erasotzailearengandik urruntzea. "Emakumeek uste dute seme-alabentzat hobe dela familiari eustea; baina ez da egia, eta administrazioak familia tradizionalaren eredu horren aurkako kanpainak egin beharko lituzke. Argi utzi behar da, indarkeria dagoenean, seme-alabentzat onena dela harreman hori lehenbailehen haustea".
Indarkeria matxistaren ondorioak seme-alabek ere pairatzen dituzte. "Indarkeria horren lekuko badirelako, edo indarkeria horrek haien amarengan duen eraginaz ohartzen direlako. Ama gaixo eta gaizki ikusten dute". Haur eta gazte horientzat, ordea, sistemak ez du laguntza nahikorik eskaintzen, Aretiok bere tesian salatu duenez. "Adingabeok gutxitan jasotzen dute behar duten arreta profesionala".
Emakumeak sufritzen duten indarkeriaren ondorioz gaixotzen direla erran du Aretiok. Eta egoera horrek eramaten ditu osasun zerbitzuetara. "Errealitate horren lekuko gara. Emakumeak guregana etortzen dira, eta alde batetik bertzera eramaten ditugu; adimen osasuneko zerbitzura, traumatologoarengana, erizainarengana... Profesionalek emakumeon sintomak artatzen dituzte, behin eta berriz, baina ez dira ausartzen sintoma horien azpian dagoena agerian uztera", azaldu du gizarte langileak. Profesional horien formakuntzak huts egiten duela berretsi du, eta arlo horretan hartu behar direla neurriak, batez ere. "Emakumeek hori eskatzen dutelako".
Emakume guztien egoera ez da bera. Aretiok migratzaileena eta ezintasunen bat dutenena nabarmendu ditu. Bai eta herri txikietan bizi direnena, emakume zaharrena edo hagitz gazteena ere. "Ahulago egon daitezke indarkeriari aurre egiteko, eta, ondorioz, indarkeria horren ondorioak are larriagoak izan daitezke haientzat; indarkeria horrek harrapatuta denbora gehiago egoteko arriskua dute".
Aretiok, hala ere, biktima hitza baztertu egin du bere tesian, eta estereotipoak hautsi nahi izan ditu. "Emakumeok ez dira amore ematen duten pertsona pasiboak; hamaika estrategia garatzen dituzte sufritzen duten indarkeriari aurre egiteko. Emakume indartsuak dira. Emakumeok beren kabuz aurrera egiteko gai direla ohartzea da prozesu osoaren gakoa; eta momentu horretan urratsak egiten jarraitzeko laguntza badutela sentitu behar dute. Hori da kontua".
Profesionalek eskaintzen ahal duten laguntzaz harago, emakumeek elkarri ematen ahal dioten babesa eta berotasuna nabarmendu ditu Maria Antonia Aretiok. "Zure egoera bera pairatu duenak hobeki daki zer behar duzun". Indarkeria matxista atzean uztea lortu duten emakumeen taldeak hagitz garrantzitsuak direla nabarmendu du, eta administrazioari halakoak bultzatzeko eskatu dio. Gizarteak ere duen ardura bere egin behar duela argi utzi du Aretiok. "Emakumeak ez dira pairatzen duten indarkeriaren erantzule. Ezin ditugu haiek erruduntzat jo. Errudun erasotzaileak dira, bai eta emakumeek behar dituzten baliabideak eskaintzen ez dituen gizartea ere".
Kattalin Barber
Udazkenarekin batera ailegatzen ohi da gripearen birusa. Gaixotasunari aurrea hartu nahi dio Nafarroako Gobernuak, eta, horretarako, joan den astean, urriaren 13an, gripearen kontrako txertaketa kanpaina jarri zuen martxan. Datorren azaroaren 30era arte iraunen du. Nafarroako Osasun Departamentuak 120.000 dosi ditu eskura aurten. Berrikuntza moduan, gainera, maila guztietako irakasleak kontuan hartu ditu gripearen aurkako kanpainak. Txertoa jartzeko gomendioa egin die Osasun Departamentuak. Iaz, 17.357 gripe kasu izan ziren herrialdean.
Txertoa doan hartu ahal izanen dute arrisku taldeetan dauden pertsonek. Kanpaina, batez ere, arrisku talde hauentzat prestatu dute departamentuko arduradunek, hain zuzen ere: 60 urte baino gehiago dituzten pertsonentzat, hainbat gaixotasun kroniko dituzten ume eta helduentzat, haurdun dauden emakumeentzat eta gaixo kronikoekin harremanetan dauden pertsonentzat. Nagusiekin edo gaixoekin eta oinarrizko zerbitzu publikoetan lan egiten dutenei ere gomendatzen zaie txertoa jartzea. Aurten, gainera, gripearen aurkako txertaketa kanpainak irakasleak hartu ditu kontuan Nafarroan. "Medikuek eta suhiltzaileek bezala, irakasleek arriskua dute birusa kutsatzeko, hainbat arrisku talderekin harremanetan daudelako", azaldu du Irune Tubia familia medikuak.
Txertoa osasun etxean edo nor bizi den zahar etxean jaso ahal izanen da. Askok hartua dute jada, eta oraindik hartu ez dutenek ere badute denbora, kanpaina martxan izanen baita azaroaren 30era bitarte. Aurtengo kanpainarako, Osasun Departamentuak 120.000 txerto erosi ditu 336.960 euroan. Dosi bakoitzak 2,8 euro balio du, eta hiru birusi aurre egiten die: A (H1N1), A (H3N2) eta B. Azken hori da Osasunaren Mundu Erakundeak aurtengo kanpainarako gomendatzen duena.
Nafarroako Gobernuak espero du erositako txertoak nahikoak izanen direla martxan den kanpainarako, Osasun Publikoko Institutuak ez baitu larrialdirik espero. Joan den denboraldian 17.357 gripe kasu izan ziren —28 kasu 1.000 biztanleko—, aurreko kanpainan baino %3 gehiago, hain zuzen ere. Gripea izan zuten pertsona guztietatik, 426 gaixok ospitaleratzeko beharra izan zuten. Aurreko denboraldiarekin alderatuz, %71 egin zuen gora kopuruak. ZIU Zainketa Intentsiboetako Unitatean artatu behar izan zituzten kasuak hirukoiztu ziren aurreko denboraldian, eta hemeretzi pertsona hil ziren ospitalean.
"Bestelako gaixotasun kronikoak izaten dituztelako hiltzen ohi dira gripeak jotako gaixoak, ez bakarrik birus horren ondorioz; ez dugu larritu behar", azaldu du Tubiak. Udazkenetik aurrera, bereziki, gutxienez astebeteko gaixoaldia eragiten ohi du gripearen birusak. Gaixoek oro har izaten dituzten sintomei buruz, medikuak nabarmendu du sukarra, buruko eta eztarriko mina eta hotzikarak izaten direla ohikoenak. "Beti izaten dira gripe kasuak, eta hori saihetsezina da; gainera, saiatu arren, ez dira inoiz helburuak betetzen: hainbatek txertoa ez jartzea erabakitzen dute", gaineratu du.
Ez du erabat babesten
1990. urtean jarri zen lehenengoz martxan, Nafarroan, gripearen aurka txertoa jartzeko kanpaina. Ohikoena gripea agertu baino lehen txertatzea izaten da. "Txertoak hiru gripe motari aurre egiten dio, baina beste mota batzuk ere badaude, eta edozein txertok ez du inoiz %100ean babesten". Hortaz, txertoa hartuta, gaixotasuna hartzeko arriskua ez da desagertzen, baina murriztu egiten da. Urtetik urtera, mutazioak izaten ditu birus horrek. "Eskuak ongi garbitzea oso garrantzitsua da, eta eztula egitean ahoa estaltzea", adierazi du Tubiak. Gripearen birusa oso azkar kutsatzen da. Medikuak jakinarazi du erietxera joaten diren askok txertoa jarri gabea zutela. Tubiak argi utzi du, behin gripea izanda, medikuarengana joan eta hark gomendatuta soilik hartu behar direla botikak. "Bestela, arazo larriagoak sor daitezke".
Hotz handia egiten baldin badu, jendea leku itxietan pilatzen da, eta horrek gaixotasuna kutsatzea errazten du. "Gelak aireztatzea oso garrantzitsua da, eta, batik bat, garbi izatea", azaldu du medikuak. Urtero bezala, Osasun Publikoaren Institutuak txosten bat eginen du, astean, gripearen eraginaren inguruko argibideak emateko: biztanleko kasu kopurua, sintomatologia eta abar jasoko dituzte.
Jon Barberena
Isiltasuna musikarekin parekatu izan da. Musikarik ederrenarekin. Soinua, maiz, ez baita doinu, baina isiltasuna doinu eta soinu izan daiteke. Doinua, bizi garen alimaleko asots honetan.
Isiltasuna ere laguntasun maila gorenarekin eta konfiantzarekin lotu izan da. Ondokoarekin bakarrik eta isil-isilik egonik, deseroso sentitzen ez garelarik, konfiantza maila handia dugun seinale izaten da.
Baina ez konfiantzarik, ez laguntasunik eta ez doinu lasaigarririk ez da anitz urtetan Nafarroan izan. Bai isiltasuna, aldiz! Baina isiltasuna ez da bilatua izaten norbaitek isilarazten zaituelarik, betiko desagertzeko nahiarekin eta betiko mututzeko obsesioarekin.
Ahulenen mingainak kamustu, begiak itsutu eta belarriak argizariz estali nahi izan dituzte. Etxeko ttipienak euskaratik aldendu eta inozentziaz bustitako begien soa aldarazi; euskara arrotz sentitu artio.
Hondarribian, emaztekiari plastiko beltzak paratzen zaizkion gisara (lotsagarria), Nafarroan, telebistako pantaila beltzez margotzen zuten berriki artio, euskara aditu eta ikusi nahi zen etxean.
Nafarroan 2009tik aitzin ez da Euskal Telebista normaltasun osoz ikusi, LTD bidez emititzen ez zelako berriki artio. Soilik zenbait lekutan ikus zitekeen. Harrezkero, zorionez, gauzak aldatu dira Nafarroan. Gobernua, bertzeak bertze. Ez da guti! Barcinak hautsi zituen EITBrekin negoziazioak, eguraldiaren mapak "Nafarroako errealitatea" marrazten ez zuela aitzakia paratuz. Eta hitz zuri horiek tarteko, pantaila beltza barreiatu zuen gure sukalde, egongela eta logeletara. ETB3ko marrazki bizidunak bizigabetuz eta gure umeei euskaraz bizitzeko aukera murriztuz. UPNk isilarazi nahi izan zituen gure kantak eta gure marrazkien solasak, baina urte zail horietan ere, alimaleko lana egin zen Nafarroan, etxeko ttipienen alde.
Aditu ditugu Juan Martinez de Irujo eta Manolo Garcia euskaraz kantari. Ikusi ditugu Ruperren pastazko antiojoak glutenari glu-gluka. Ezagutu ditugu liburu magikoa, Oneka marrazo belarjalea eta beldurra lagun zuen otsoa.
Hori guztia eta gehiago, Ene Kantak proiektu xume bezain eraginkorrari zor diogu. Euskaraz eta euskararen alde. Laguntza emanez Nafarroako Bertsozale Elkarteari, Euskalerria Irratiari eta, aurten, BERRIA egunkariari bertzeak bertze. Maiz, kolpatuak izan direnak artatuz. Sendatuz ez, baina bai goxatuz.
Isilak omen gara euskaldunak, baina ez batzuek uste bezain isilak, nonbait. Nardatu gara Bob Esponjaren pitokeriekin, nardatu isildutako solasen marranta kroniko honekin, nardatu bota gabeko oihuen oihartzunarekin. EITB berriz ere gure etxean sartu den honetan, ongietorria eman diezaiogun Astonautari. Azaroaren 7an gurera etorriko den euskararen lagun berriari.
Imanol Urbieta trankil joan izanen da, bai baitaki, Nafarroan, bere itzalak segida duela. Berak egin bezala, gure hizkuntzari hurbiltasuna eskain diezaiogun, doinua para diezaiogun… Etxeko ttipienen artean eta euskararen artean laguntasuna ernai dadin.
Urbieta joan da, eta guk ere bide berdina hartuko dugu noizbait, baina kantatzen duen herria, segur, ez dela hila izanen.
Segi hitzei doinua eta doinuei hitzak paratzen, hizkuntza zahar honek merezi du eta.
Kattalin Barber
Vianako Erentzun ikastolan ikasi zuen Ana Galarrek (Lizarra, 1985). Aurten, ikastetxe horretara itzuli da, baina zeregin guztiz desberdina izan du: Nafarroa Oinez-eko koordinatzaile lanetan aritu da, hain zuzen ere. Dena prest dute Vian...
Edurne Elizondo
Nafarroako suhiltzaileek Cordovillan dute parke nagusia. Gutxienez 11 langilek egon behar dute han, egunean, baina kopuru hori ez da beti betetzen. "Gaur, adibidez, hamar baino ez gaude", azaldu zuen Jesus Reyk, duela astebete. Egoera "kaotikoa" da, suhiltzaile horren hitzetan. Ez bakarrik gutxi direlako, laster are gutxiago izanen direlako baizik. "49 urte ditut, eta gazteenetakoa naiz". Reyren kezkarekin egin dute bat suhiltzaile gehienek. Joan den astean karrikara atera ziren, protesta egitera. "Arazo larriak ditugu; larrienetakoa da suhiltzaile falta; zerbitzua bera dago kolokan", nabarmendu du langile batzordeko presidente eta LAB sindikatuko ordezkari Iñigo Balbasek.
Azkoiengo parkean aritzen da Balbas. 21 suhiltzailek egiten dute lan han, eta egunean, gutxienez, hiruk egon behar dute. Mintxo Astiz eta Igor Soto, berriz, Mugairikoan aritzen dira. 27 suhiltzaile ditu egoitza horrek, eta lauk egon behar dute, egunean, gutxienez. Cordovillako parke nagusian egin dute bat hirurek, beren ustez zerbitzuak egun dituen arazoak mahai gainean jartzeko asmoz. Han bezala, beren parkeetan ere gutxieneko suhiltzaile kopurua anitzetan ez dela betetzen salatu dute. "Egoera oso, oso larria da", berretsi du Balbasek.
Suhiltzaileen egunerokoa zailtzen duten kontuak utzi nahi izan dituzte agerian langile batzordeko buruak, Astizek eta Sotok. Batetik, suhiltzaile kopuruari buruz, zerbitzu egokia eskaintzeko gutxienekoa ez dutela betetzen erran dute: 340 langile dira, egun, eta 388koa da gutxieneko kopurua. "Adostutako kopuru bat da hori, ez da guk emana; eta, edozein kasutan, gutxienekoa litzateke, ez, ordea, egokiena", azaldu du Balbasek. Bertzetik, egun lanean direnen adinaren batez bestekoa 47 urte baino gehiagokoa dela erantsi du suhiltzaileak. Egoera horrek hainbat ondorio izanen ditu datozen urteotan, Balbasek gaineratu duenez; izan ere, 55 urterekin uzten diote suhiltzaileek ohiko lanak egiteari, eta bestelako lanetan hasten dira. Datuak jarri ditu LABeko kideak mahai gainean: "Legegintzaldia amaitzen denerako 100 suhiltzailek utzi izanen diote ohiko lana egiteari, denera, eta 45 baino ez dira sartu izanen lan taldean".
Desoreka nabarmena eta kezkagarria dela salatu du Balbasek. Adinagatik utziko dituzte 100 suhiltzaile horiek ohiko lanak; lan taldean sartuko diren 45 horiek dira, berriz, egun formakuntza prozesuan murgilduta dauden 30 suhiltzaileak, batetik, eta datorren urterako gobernuak aterako dituen hamabortz postuak beteko dituztenak, bertzetik.
Lanpostu horiei buruz, Mintxo Astizek zehaztu du oposizioak datorren urtean egiteak ez duela erran nahi lanpostuak lortuko dituzten suhiltzaileak berehala hasiko direnik lanean. "Bi urte inguruko epea behar izaten da azterketak egiten direnetik lanean hasten zarenera arte", argitu du.
Hirugarren auzi bat jarri dute suhiltzaileek mahai gainean: herrialdeko larrialdi zerbitzu guztiak koordinatzeko egitura bat falta dela utzi dute agerian. Nafarroako Larrialdi Agentzia sortu zuen UPNk, agintean zenean, baina bertan behera utzi zuen egungo gobernuak. "UPNren dinamika izan zen bere jendea sartzea erakunde horretan; guk ez genuen horrekin bat egin, baina argi dugu kudeaketa oso bat behar dugula", erran du Balbasek. Gobernuak berak koordinaziorako egitura bat behar zela onartu zuen, eta agentzia desegin eta gero bertze bat osatuko zuela hitz eman zuen. Baina, oraingoz, ez du egin.
"Desilusionatuta"
Egungo egoerak UPNren gobernuen garaian du jatorria, suhiltzaileek nabarmendu dutenez. Batez ere, azken legegintzaldiaren ondoriotzat jo dituzte egungo arazoak. Geroa Baik, EH Bilduk, Ahal Dugu-k eta Ezkerrak babesten duten egungo gobernuak iaz hartu zuen agintea. "Aldaketaren gobernuak aurretik sortutako errealitate hori jaso zuen; argi genuen gauzak ezin zirela egun batetik bestera aldatu", azaldu du Balbasek. Egun, baina, gobernuak huts egin diela sentitzen dute suhiltzaileek. "Guk argi esan genion gobernuari zerbitzuari eusteko prest ginela, baldin eta konpromiso sendo bat hartzen bazuen langile kopuruari dagokionez; baina ez du halakorik egin". Datorren urtean sortuko diren hamabortz lanpostuak ez direla "inondik inora nahiko" berretsi dute, eta salatu dute, gainera, negoziatzeko inolako borondaterik ez duela izan Lehendakaritza, Funtzio Publiko, Barne eta Justizia Departamentuak.
Egungo egoerak egunerokoan baditu ondorioak, jada. Horixe nabarmendu dute suhiltzaileek. Batetik, langileon segurtasunari berari eragiten dio. "Europako protokoloek zehazten dute gutxienez lau suhiltzailek osatutako taldeak behar direla", azaldu du Mintxo Astizek. Bi sartzen badira suak hartutako etxe batean, adibidez, kanpoan gutxienez bertze bik egon behar dutela zehazten du protokolo horrek. "Kanpoan pertsona bakarra badago, nekez lagundu ahal izanen ditu barrura sartu direnak, laguntza behar izanez gero". Protokolo hori ez dela beti betetzen azaldu dute.
Bertzetik, egoerak zerbitzuari berari eragiten diola erantsi dute suhiltzaileek. "Auto istripu larri bat gertatzen bada, adibidez, jada ez dugu gaitasunik behar diren suhiltzaile guztiak bidaltzeko". Gizarteari mezu hori helarazi nahi diotela zehaztu du Sotok. "Ez gara gure lan baldintzei buruz ari; herritarrek jaso beharreko zerbitzu bati eutsi ahal izateko atera gara karrikara".
Egoeraren adierazgarri, hilaren 1ean Iruñeko Zapateria karrikan gertatu zen sutea jarri du adibide Sotok. 78 urteko emakume bat zendu zen, su horren ondorioz. Trinitarios parkeko lau suhiltzaile izan ziren etxebizitzara ailegatzen lehenak. "Parke horretan, gutxienez, sei suhiltzailek egon behar dute, baina lau bertzerik ez zeuden". Halakoetan laguntzea ere bada Cordovillako parke nagusiko suhiltzaileen lana; Zapateria karrikara lehen suhiltzaileak baino 20 minutu beranduago ailegatu ziren. "Halako egoeretan, lehendabiziko 20 minutuak dira garrantzitsuenak; denbora tarte horretan ongi jokatuz gero, egoerak hobera egin dezake. Baina laguntza tarte hori pasata ailegatzen bada, okerrera eginen du".
Mintxo Astizek bertze hainbat adibide jarri ditu mahai gainean: iazko abenduan Igantziko eta Arantzako suteetan gertatutakoa. "Arantzakoa, adibidez, abenduaren 25ean izan zen; lan egin behar ez zuten hogei suhiltzaile baino gehiago altxatu ziren mahaitik, lanera joateko". Tafallako joan den abuztuko sutean ere antzekoa gertatu zela erantsi du Balbasek; beren kabuz 50 suhiltzaile inguru agertu zirela lanera.
Sute horretan larrialdi zerbitzuen koordinaziorako egitura baten falta agerian gelditu zela gaineratu du langile batzordeko buruak. "Hartutako erabakiek, finean, ondorioak dituzte. Tafallara joateko, lehendabizi nire parkera eta gero SOS Nafarroara deitu behar izan nuen. Gauzak ongi antolatzeko egitura bat falta zen". Zerbitzuaren ardura gobernuarena dela nabarmendu du Balbasek. "Ez da nahikoa 388 suhiltzaile behar direla onartzea; hori lortzeko neurriak eta konpromisoak behar dira". Hitzak baino, ekintzak nahi dituzte.
E. Elizondo
Beren zerbitzuko buru Javier Baionarekin bilera egin zuten suhiltzaileek, astelehenean. Etsita atera ziren, protestei eusteko asmoz. Lehendakaritza, Funtzio Publiko, Barne eta Justizia kontseilari Mari Jose Beaumontek ez du haiekin bat egin...