Edurne Elizondo
Ahalduntzea eta eragile aktibo izatea. Horiek dira Kataluniako Activament elkarteko kideen mezu nagusiak. Buruko nahasmendua duten edo izan duten pertsonek sortu zuten taldea, 2011n. Elkarteko kide da Marta Diaz (Bartzelona, 1979).Noizt...
Kattalin Barber
Pablo Sarasate biolin jotzailearenganako interes berezirik ez zuen Joaquin Calderonek orain dela hiru urte. Baina, "kasualitateak hala nahita", hari buruzko dokumentala egitea erabaki zuen. Sarasate, el rey del violín (Sarasate, biolinaren erregea) izenburuko lana aurkeztu zuen, joan den astean. Abenduan, DVDa salgai egonen da. Nafarroako hiriburuan jaio zenetik mundu osoan ospetsu bilakatu arte Sarasatek egindako urratsak jasotzen ditu dokumentalak.
Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duen Anna Radomska biolin jotzaile poloniarrak ateak ireki zizkion Calderoni. Radomska Henryk Wieniawski biolin jole ospetsuaren herri berekoa da, Lublingoa (Polonia). Wieniawski eta Sarasate lagun onak ziren. "Bitxia iruditu zitzaidan, orain Annak Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duelako, eta, hain justu, Pablo Sarasate du izena orkestrak. Nolabaiteko lotura polita da", adierazi du Calderonek. Hori oinarri hartuta, hainbat pertsonaiaren bitartez Sarasateren bizitza islatu du.
Javier Trias de Mena Sarasateren ilobak testigantza eman du Calderonen dokumentalean. "93 urte ditu, eta plazera izan zen haren parte hartzea lortu ahal izatea; gainera, Sarasateren eskutitzak irakurtzen utzi zigun". Pozik agertu da Calderon, Trias de Menari gustatu zaiolako egindako dokumentala. Sarasateren senidearekin batera, hainbat adituren iritziak eta Ara Malikian, Tianwa Yang, Ana Maria Valderrama, Paco Montalvo, Manuel Guillen eta Pacho Flores musikarien interpretazioak tartekatzen dira dokumentalean.
Hiru urte baino gehiago aritu da Calderon musikari ospetsuaren atzetik. Biografiak irakurri, musikariak elkarrizketatu... "Eta orduan konturatu nintzen ez zegoela Sarasateren inguruko dokumentalik. Ulertezina izan zen niretzat". Sarasate urte askoz "ahaztua" izan zela uste du Calderonek. "Nazioartean hemen baino ospe handiagoa izan zuen Sarasatek. Ez dut oso argi zergatik ez zioten bere meritua aitortu... Galdera irekiak planteatzen ditut dokumentalean", azaldu du.
Hainbat ohar eman ditu Joaquin Calderonek: "Batzuek esaten dute pertsona hutsala zela Sarasate. Birtuosismo handia bai, baina musika eduki onik gabekoa egiten zuela zabaldu zen garai horretan. Nik uste dut hori dela gutxi ezagutzen direlako bere konposizioak. Biolin jotzailea izateaz gain, musika idazten zuen Sarasatek".
Bere piezak azkarrak eta zailak dira, biolinista on-onek bakarrik jo ditzaketenak. Esaten zuten ikuskizuna ematea beste asmorik ez zuela Sarasatek, baina Calderon ez dago iritzi horrekin ados: "Herri musika oinarri zuen Sarasatek, eta jota edo zortzikoak eraldatzen zituen. Bere estiloan bakarra zen", esan du dokumentalaren zuzendariak.
Heriotzari buruz, zalantzak
Hainbat gai "delikatu" agertzen dira filmean, eta "sentsibilitate horrekin" lan egiten saiatu dela azaldu du Calderonek. Musikariaren sexualitatea eta heriotzaren inguruko kontuez ari da. Biarritzen hil zen, biriketako enfisema batek jota, 1908. urtean. Hori izan zen medikuaren heriotza diagnostikoa. Hiru hilabete geroago, halere, medikua Sarasateren familiarekin harremanetan jarri zen, eta zalantzan jarri zuen musikariaren heriotzaren arrazoia. "Medikuak esan zien Sarasatek lepoan ubeldura batzuk zituela, eta gaixotasunak ez zuela horrelakorik eragiten; familiak, orduan, medikuari eskatu zion testigantza emateko, baina honek uko egin zion", azaldu du Calderonek.
Berak ez du garbi zer gertatu zen, eta hainbat hipotesi jarri ditu mahai gainean: "Baliteke norbaiten laguntzarekin eutanasia modukoa egitea Sarasateri. Asko sufritzen zuen musikariak, hain zuzen ere. Baina baliteke norbaitek hiltzea. Interes ekonomikoa handia zen". Bi aukerak planteatzen ditu Calderonek, baina argitu gabe: "Ez dago batere garbi kontua, eta ez dut horretan sakondu nahi izan. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena".
7 urte zituela eman zuen lehenengo kontzertua Sarasatek. Dudarik gabe, haur miragarria izan zen. 11 urterekin umezurtz geratu zen, eta Parisen jarraitu zuen biolina jotzen ikasten, eta, gutxika-gutxika, kontzertuak eskaintzen. "AEBetara bigarren aldiz joan zenean, 1889. urtean lortu zuen benetako ospea". Konpositore guztiek musika idatzi nahi zioten, hain zuzen ere, garai horretan, horrek ospea ekarriko zielako. "Eminentzia bat zen". Amerika eta Europako ia herrialde guztietan jo zuen Sarasatek. Harrigarria da zenbat kontzertu eman zituen. Azken 25 urteetan, hain zuzen ere, 1.500 inguru.
Han eta hemen ibili zen Sarasate kontzertuak ematen, baina beti itzultzen zen Iruñera, sanferminetan. "Ez zituen inoiz galtzen". Gaur egun Gaiarre antzokia den eraikinean jotzen zuen, eta sarrera eskuratzeko dirurik ez zutenentzat, La Perla hoteleko balkoitik jotzen zituen pare bat pieza urtero. "Gizon modernoa zen Sarasate, munduan ibilia eta jantzia, eta baliteke bat ez egitea bere garaiko Iruñeko gizartearekin".
Horren adibide, Pio Barojaren iritzia aipatu du Calderonek: "Modu itsusi eta baldar batean haren aurka egin zuen behin baino gehiagotan, haren janzkera kritikatzen mespretxuzko tonu batean". Horregatik guztiagatik uste du Calderonek Sarasatek ez zuela izan behar bezalako aitorpena Nafarroan.
Eta dokumentalarekin, hain justu, musikari nafarraren lana aitortu nahi izan du lanaren egileak: "Funtzio pedagogikoa ere badu dokumentalak, eta, hain justu, haur eta gazteek Nafarroako pertsonaia garrantzitsuenetarikoa ezagutzea nahiko nuke".
Kattalin Barber
Urritasunari aurre egiteko odola behar dutela jakinarazi du Adona Nafarroako Odol Emaileen Elkarteak. Nahiz eta ospitaleen premiak urte osoan "gutxi gorabehera" berdin ibili, azken asteetan gora egin du odolaren kontsumoak, eta behera, berriz, odol emateek. Hori jakinarazi du Nafarroako Odol Emaileen Elkarteko komunikazio arduradun Maria Oterminek. "Deialdi berezia egiten dugu herritarrek odola emateko, odol erreserbak gora egin dezan".
Dena den, Oterminek jakinarazi du egoera ez dela "kezkagarria" eta jendea "oso ongi" erantzuten ari dela. Elkarteak badaki abenduan odol emate gutxiago izaten direla, batik bat Gabonak gertu daudelako, eta, hortaz, odol erreserba "ahalik eta handienak izanda" hasi nahi dute hilabetea. Horrez gain, adierazi du emaileei esker Nafarroako odol bankuaren egoera "nahiko egonkorra" dela eta ez dagoela zertan larriturik.
Aurreko astean eman zuten abisua elkartekoek, eta "poliki-poliki" urritasuna gainditzen ari direla jakinarazi du Oterminek. "Justu samar ibiltzen gara, batez ere A+ eta O+ odol taldeetan. Hain justu, bi talde horiek dira ohikoenak Nafarroan". Urtero, odol bankuek urteko sasoi batean eskasago izaten dituzte erreserbak. Odol emateak nabarmen egin zuen behera udan, eta "antzeko zerbait" gertatu dela uste du Oterminek. "Urtero gertatu ohi da: hotza iritsi da, eta, horrekin batera, katarroak. Jende gutxiago etorri da. Gainera, ospitaleko premiek gora egin dute, eta odol emateek, berriz, ez". Argi du Oterminek datozen hilabeteetan odol emaile gehiago behar izanen dituztela. Egun, ehun odol emate izaten dira egunero Nafarroan, eta hurrengo hilabeteetan 120 izan beharko direla aurreikusi du.
40 urte inguru dituzte Nafarroako odol emaile gehienek, Oterminek azaldu duenez. Datozen urteetara begira, gazteak odola ematearen garrantziaz ohartu daitezen eta odola ematera joan daitezen du helburu elkarteak. "Arazoa dugu gazteekin: asko etortzen dira lehenbiziko aldiz, baina kontua da gero ez dutela errepikatzen".
Adibidez, 2015ean odol emaile berrien %44k 30 urte baino gutxiago zituzten, baina Oterminek jakinarazi du gehienek ez dutela odola ematen jarraitzen. Arazoa non dagoen jakiteko ikerketa soziologiko bat egiten ari direla azaldu du, eta elkarteak duen unitate ibiltaria maiz Nafarroako Unibertsitate Publikora joaten dela, gazteek odola emateko. Batez beste, Nafarroako odol emaileek urtean 1,7 aldiz ematen dute odola.
Ebakuntzak egiteko eta gaixotasunak tratatzeko erabiltzen dute odola batez ere. Besteak beste, tumoreak dituzten gaixoek, minbizia eta gaixotasun hematologikoak dituztenek eta anemia larria dutenek hartzen dute odola.
Beharren arabera deitzen dituzte odol emaileak Adonak eta Nafarroako odol bankuak. Odola iraungi egiten da, eta beharrezkoa da odol berriarekin ordezkatzea. "Hilabete jakin batzuetan odol emaile ugari izateak ez du konpentsatzen beste zenbait hilabetetan odolik ez ematea. Odolak iraungitze data du", jakinarazi du Oterminek.
Hilean, 1.900-2.000 odol emate inguru izaten dira Nafarroan. "Kopuru ona da, eta azken urteetan eutsi diogu". Urrian, adibidez, 1.975 odol emate izan zituzten. Aurtengo datuak begiratuta, Nafarroako odol emaileen %53,62 gizonezkoak dira, eta %46,38, emakumezkoak. Etorkizunera begira, Oterminen nahia litzateke emaile boluntario gehiago izatea, urtero egoten diren desorekei aurre egiteko. Udan eta Gabonetan bereziki behera egiten baitute, ia urtero, odol erreserbek.
Iruñean eta Tuteran
Legeak ezartzen duenez, gizonezkoek urtean lau aldiz eman dezakete odola, eta emakumeek, berriz, hirutan. Bi hilabete edo gehiago pasatu behar da aldi bakoitzaren artean. 18 eta 65 urte artekoek eman dezakete. Odola emateko bi gune daude Nafarroan: bata, Iruñean, Nafarroako Ospitalean, eta bestea, Tuterako Esa kalean. Iruñean, astelehenetik ostegunera eman daiteke odola, 08:00etik 20:00etara, eta, ostiralero, 08:00etatik 14:30era. Tuteran, berriz, astelehenetik ostiralera eman daiteke,08:15etik 14:00etara; asteartero, 17:15etik 20:00etara; eta hilabeteko bigarren larunbatean, azkenik, 08:15etik 11:00etara. Horrez gain, unitate ibiltaria dute, eta herriz herri joaten da.
Lohizune Amatria
Egia. Justizia. Erreparazioa. Bizikidetza. Bakea. Azkenaldian askotan entzun ditugu kontzeptuok. "Gaixoa hitza", zioen Ana Fernandezek bakeari buruz Nafarroako Parlamentuan egindako jardunaldietan. Arrazoia du, erraz erabiltzen ditugu,...
Kattalin Barber
Iruñeko eremu urdineko autoen aparkalekuak kudeatzen dituen Dornier enpresako langile batzordeak bi orduko lanuztea egin zuen asteartean, langile bati egindako erasoa salatzeko. Azkena izan da, baina ez, ordea, bakarra: 2007. urtetik, hain zuzen ere, 23 eraso gertatu dira langileon kontra, eta 97 mehatxu jasan dituzte. Dornierreko langile batzordeko kidea da Elena Llanes (Iruñea, 1961); egoera salatu, eta neurriak eskatu ditu.
Urriaren 6an langile bati eraso zion emakume batek. Zer gertatu zen?
Ospitale inguruan lanean ari zen gure lankidea, eta, bat-batean, emakume batek atzetik heldu zion, eta betaurrekoak apurtu zizkion. Iletik tiraka, lurrera bota zuen. Hainbat pertsona gerturatu ziren lankidea laguntzeko, eta hainbat ukabilkada eman zizkien emakumeak. Udaltzainak etorri ziren gero, eta anbulantzian eraman behar izan zuten emakumea. Ez da normala hori gertatzea, halako erasoak sufritu behar izatea. Isuna zuen emakumeak bere autoan.
Nola dago zuen lankidea?
Ez dago batere ongi. Errehabilitazioa egiten ari da, trapezioa eta sorbalda gaizki dituelako. Horrez gain, psikologikoki oso ahul dago. Gaixo agiria eman zioten, eta lan egin gabe jarraitzen du oraindik ere; ez du indarrik lanera itzultzeko.
Argitaratu da 2007. urtetik 23 eraso eta 97 mehatxu egon direla zuen enpresako langileen aurka.
Asko gertatu dira, bai. Guk datu horiek enpresari eskatu genizkion, baina guri ez dizkigute ematen. Beharbada enpresari komeni zaio gertatzen dena estaltzea. Baina erasoak daude, eta, krisiaren ondorioz, areagotu egin dira, gainera.
Badaukazue protokoloren bat eraso baten aurrean zer egin jakiteko?
Badugu protokolo bat. Guk lan egiten dugu PDA batekin, eta gailu horrek badu larrialdietarako botoia. Sakatzean, momentuan etortzen dira ikuskariak eta udaltzainak guregana. Kontua da botoi hori sakatzeko guk PDA hori martxan jarri behar dugula, eta botoia bilatu. Askotan ez dugu denborarik horretarako. Aurreko erasoa gertatu zenean, adibidez, emakumeak ez zuen botoia sakatu, ez zuelako espero inolako erasorik. Ez zuen erreakzionatzeko inolako aukerarik izan. Orain dela hiru urte, berriz, beste neska bat itotzen saiatu ziren kable batekin.
Zer egin daiteke, zuen ustez, halako erasoen aurka?
Gizarteak ulertu behar du guk laneko arauak bete behar ditugula. Gure lana da, eta, egiten ez badugu, guri jartzen digute isuna. Jendea ez badago ados arauarekin, horren aurka borroka egin dezala, baina ez langileen aurka. Beharbada, araua oso zorrotza da, baina guk ezin dugu aldatu. Ez dago gure esku. Askotan saiatu gara araua onargarritasun handiagoz aplikatzen, baina oraindik ez dugu lortu.
Ni Ogasun Sailera joaten naizenean zerbait ordaintzera ez dut hor dagoen langilearen aurka egiten. Berak bere lana egiten du. Ez da bere errua. Arazoa araua da, inoiz ez langileak. Baina kontua da gure aurka egitea dela errazena, hor bertan gaudelako.
Behin baino gehiagotan gezurtatu behar izan duzue, hain zuzen, zuek ez duzuela inolako komisiorik jasotzen isunak jartzeagatik.
Bai, eta berriro gezurtatuko dut. Ez dugu inolako komisiorik jasotzen isunak jartzeagatik. Are gehiago esanen dut: guk ez genuke onartuko komisiorik kobratzea. Negoziatu ditugun lan hitzarmenetan arrisku plusa lortzen saiatu gara. Baina oraindik ez dugu hori lortu. 2006. urtean 52 eguneko lanuztea egin genuen, eta jarraituko dugu borrokan. Gure lana arriskutsua da, eta hor daude datuak.
Ez zarete seguru sentitzen lan egiten duzuenean?
Ni neu, adibidez, seguru sentitzen naiz. Baina edozein pertsonari gerta dakioke eraso bat sufritzea, eta hori ezin dugu onartu. Jendea haserretzen denean guregana hurbiltzen da. Egunero jasaten ditugu ahozko erasoak, eta ez da batere atsegina horrela lan egitea. Nahikoa da. Ezin dugu horrela jarraitu.
Zer exijitzen diozue Dornier enpresari?
Langile batzorde gisa uste dugu haiekin hitz egin behar dugula, eta zerbait asmatu beharko dugula horrelakoak berriro ez gertatzeko. Orain, adibidez, 18:30erako iluntzen du, eta, ondorioz, leku jakin batzuetan, bikoteka egiten dugu lan. Bakarrik ez egoteko. Arriskutsuak dira toki horiek, argi gutxi dagoelako. Baina azken erasoa 16:00etan gertatu zen, eta Ospitale Gunean. Horrez gain, Dornier enpresak Iruñeko Udalarekin hitz egin du, eta, hain zuzen, arazo gehien dagoen lekuetan udaltzainak egonen direla adostu dute.
Orain dela zenbait urte, adibidez, walkie-talkieak genituen, eta ongi funtzionatzen zuten. Zerbait gertatzen zenean, zuzenean lankideekin hitz egiten genuen, eta bertaratzen ziren. Zaila da jakitea zer den eraginkorrena, eta asmatzea. Gainera, nik uste dut enpresak ez duela dirurik gastatu nahi arazoari aurre egiteko.
Aritz Romeo Herritarren Segurtasunerako zinegotziarekin bilera egin zenuten zuek ere. Zer moduz?
Neurriak hartuko dituztela esan zigun, eta babesa eskaini ziola erasotako langileari. Hilero Dornier enpresari gerta daitezkeen erasoen eta gisakoen inguruko txostenak eskatuko dizkiotela esan zuen, gainera, arazoak non dauden jakiteko, eta horietan neurriak jartzeko. Enpresarekin bilera eginen dutela esan ziguten. Haiek ere zerbait egin behar dute, nire ustez.
Erasoez gain, hainbatetan salatu duzue udaltzainen lana egiten duzuela. Zeintzuk dira kasu horiek?
Adibidez, bigarren ilaran dauden autoei isuna jarri behar diegunean. Arauak esaten du guri dagokigula, baina langileok uste dugu hori udaltzain batek egin beharreko lana dela. Eta gu ez gara udaltzainak.
Zenbat pertsona ari zarete orain zerbitzuan lanean?
Nik 11 urte daramatzat, eta denera, orain, 180 langile gara. Orain dela hamazazpi urte ezarri zen eremu urdina. Hasieran, bakarrik Alde Zaharrean eta Bigarren Zabalgunean jarri zuten, eta poliki-poliki ia hiri osoraino hedatu dute. Zerbitzua zabalduz joan da, baina jende bera gaude lanean. Ez dute inor kontratatu. Langile gehiago behar ditugu.
Edurne Elizondo
Sexu heziketa ez da kondoi bat jartzen irakastea". Esaldi bera errepikatu dute Andraizeko sexu hezitzaile Montse Velascok eta Kattalinguneko sexologo Erika Salvatierra Urtasunek. "Nor garen, zer nahi dugun, hori aztertzea da kontua; gur...
Kattalin Barber
Ikusezinak zirenak ikusarazi nahi izan dituzte. Inork ez dezala esan existitu ez zirenik. Horixe izan da Rosa eta Ana Izizen lana, eta bost urteko ikerketaren emaitza jaso dute La historia de las Mujeres de Euskal Herria (Euskal Herriko Emakumeen Historia) liburuan. Hutsunea betetzera dator liburua: "Orain arte ez da egon Euskal Herriko emakumeen historia aztertu duen ikerlanik. Mendez mende kualitatiboki asko aldatu da haien egoera", azaldu du Rosa Izizek. Txalaparta argitaletxeak beste bi liburuki kaleratuko ditu gaiaren inguruan.
"Lan berritzailea da gurea, eta beharrezkoa ikusten genuen", jarraitu du Ana Izizek. Lehenengo liburuki honek, beraz, Euskal Herriko emakumeen egoera, pentsaera, itxaropenak eta beldurrak jasotzen ditu. Idatzita ez zegoena idatzi dute Iziz ahizpek. "Harrigarria dirudien arren, Euskal Herriko emakumeak pentsatzen genuen baino askeagoak ziren XV. mendera arte", adierazi du Rosak. "Emakumeak ahalduntzeko gure alea jarri nahi izan dugu liburu honekin. Oraindik ere matxismoa presente dago gure bizitzan, eta atsedenik gabe borrokatu behar dugu benetako berdintasunera iritsi arte", erantsi du.
Historialaria da Rosa; zuzenbidean lizentziaduna, berriz, Ana. Ez da lehenengo aldia Iziz ahizpek elkarrekin liburu bat argitaratzen dutena. 2011n argitaratu zuten, adibidez, Los Aibar, linaje de Reyes liburua, eta hainbatetan kolaboratu dute elkarrekin. Ikerketa etnografikoak eta historikoak aurrera eraman dituzte askotan. Horietako ikerketa batean konturatu ziren emakumeek ez zutela tokirik kargu publikoetan, eta gehiago aztertzea otu zitzaien: "Emakumeek eremu pribatuan utzitako aztarnak aztertu nahi izan ditugu", esan du Ana Izizek. Euskal Herriko udal arautegi eta prozesu zibiletan hasi ziren bilatzen. Eta materiala bazegoen, aurkitzea asko kostatu zitzaien arren: "Emakumeak beti agertzen dira gizonaren itzalean: Urliaren emaztea edo Urliaren alarguna... Izen-abizenik gabe".
Erreginei eta printzesei buruzko bizitza alde batera utzita, Iziz ahizpek eguneroko Euskal Herriko herrietako emakumeen bizitza nabarmendu nahi izan dute. "Orduan konturatu ginen emakumeek ere gizonekin lan egiten zutela, esaterako, nekazaritzan, merkataritzan, oihalgintzan eta baita zubi, harresi edota gazteluak eraikitzen ere", azaldu du Rosa Izizek.
Garai hartako bizi baldintzak "negargarriak" ziren arren, bai emakumeak eta baita gizonak ere orain baino askoz "promiskuoagoak" zirela jakinarazi du Rosak. "Orekarien sokan bizi ziren; hori dela eta, egunean bizi nahi zuten", adierazi du Anak. Elizgizonak "normal-normal" ezkontzen ziren, eta seme-alabak izaten zituzten. 1564. urtera arte iraun zuen horrek. Orduan, Eliza katolikoak arau zorrotza eta murriztailea ezarri zuen. "Emakumeen jarduera erabat murriztu zuen horrek". Orduan, emakumeek etxean bakarrik lan egiten zuten: iruleak, ehuleak, josleak eta emaginak ziren.
Atal berezia du liburuan orduko janzkerak. "Bakarrik emakumeen jantziei erreparatuz jakin dezakegu nongoa zen andrea edota pobrea edo aberatsa zen", azaldu du Anak. Adierazi duenez, oihalaren formak eta oihal motak aberats eta pobreen artean bereizten zituzten emakumeak. Neskamea, alarguna ala dontzeila zenik jakin dezakegu jantzien luzera, zeramaten eskotea edo oihalaren koloreak erreparatzearekin bakarrik. Jatorria ere desberdindu daiteke, eta emakume juduak, musulmanak, prostitutak edota agoteak horrela bereizten ziren. "Eta, hain justu, hauek izan ziren Euskal Herrian gehien baztertu zituzten emakumeak: juduak, ijitoak eta agoteak", adierazi du Anak.
Sei gai nagusi ditu Iziz ahizpen liburuak: Historiaurrea eta erromanizazioa; Erdi Aroko feminitate ideala: misoginia; Erdi Aroko emakumeen legeria. Emakumeak foruetan; Erdi Aroko emakumeen eguneroko bizitza; Sorgintza. Pertsekuzioa eta prozesu inkisitorialak, eta Emakumeen jantziak Erdi Aroan. Testua irudiekin lagunduta dago. 600 argazki baino gehiago bildu dituzte egileek lehendabiziko liburukian, hain zuzen ere.
Izena dutenak, izengabe
Testuan kabida dute hainbat eta hainbat emakume izengabek. Haien bizitza eta historiak aurkitu dituzte artxiboetan, eta ez dituzte ahaztu nahi izan. "Lan zaila izan da, oro har emakumeek ez zutelako bizitzarik politikan, kulturan eta ezta gizartean ere. Ia arkeologia lana izan da. Epaiketako prozesuetan informazio asko aurkitu dugu, eta emakumeak lekukoak izan direneko informazio interesgarria aurkitu dugu", azaldu du Rosa Izizek.
Emakume izengabeak eta izendunak agertzen dira liburuan. Kapituluz kapitulu, Euskal Herriko hainbat emakumeren bizitzak tartekatu dituzte, Badostaingo Katalina, Katalina Erauso moja eta Maria Estibaliz de Sasiola idazlea kasurako.
Iziz ahizpek kaleratu dutena trilogiaren lehendabiziko zenbakia da. Hurrengoa martxan dago, eta Charo Roquerok hartu du ardura. Historia de la prostitución de Euskal Herria (Euskal Herriko prostituzioaren historia) idatzia du aurretik, eta oraingoan XVII. eta XVIII. mendeak hartuko ditu ardatz. Hirugarren liburukia, berriz, Iziz ahizpek eginen dute, eta XIX. mendea izanen dute aztergai lan horretan. Ahizpek ez dute alboratu laugarren liburukia egitea, Euskal Herriko emakumeen historia osatu ahal izateko.
Edurne Elizondo
Guztiak ele bitan. Navarra-rekin batera, Nafarroa ere bai. Gobernuak herrialdeko sarreretako seinaleak aldatzea erabaki du, eta guztiak euskaraz eta gaztelaniaz jartzea, azkenean. Nafarroako errepideetan gisako 67 seinale daude denera, ...
Saioa Alkaiza
Autoan zihoan Manuel bakarrik, lasai, eta beste auto batekin egin zuen topo; barruan hiru mutil zeuden, kontrako noranzkoan gidatzen, eta bozina jotzeari ekin zioten, erritmo zoroz, izu ikara zabaltzeko asmoz, zalantzarik gabe. Leihatilak jaitsi zituzten. Auto biak, parez pare. Galdera bota zien Manuelek, zer edo zer sumatuta: "Arazoren bat daukazue?". Erantzuna: ezetz. Eta, hala ere, azeleragailua zapaldu eta talka egiteko imintzioa egin zuten. Ez zen kolperik izan bi autoen artean, baina, ia-ia, zentimetro batzuek baino ez zituzten-eta bereizi. Telefonoa hartu zuen orduan bakarrik zihoan gizonak, milimetrikoki ekidin zuen istripu horrek uste baino askoz gehiago iragarri baitzuen. Poliziari deitzeko asmotan zen, baina, hiru mutilak ohartu, eta martxa egin zuten. Berriz ikusi zituen geroago, ingurune berean bueltaka, taldeak emandako harropuzkeriak jantzita, paparra puztuta, zein baino zein, azala autoko txapa bezain gogorra.
"Akabatuko zaituztegu, burua moztuko dizuegu. Marikoi nazkagarriak!". Oihuak entzun zituen Mikelek. Autoan zihoazen gazte berberak ziren. Mehatxatu egin zuten, baita bertan zeuden gainontzeko guztiak ere; panikoa zabaldu zen. "Libre sentitzeko gune bat" nahi zuela adierazi du Mikelek prentsan, hori baino ez. Ezin izan zuen aurkitu, haatik. Erasoen aurrean, alde egin behar izan zuten ordura arte trankil zebiltzanek.
Beste pasadizo bat, Halloween gauekoa. Agertoki bera. Oraingoan, adin txikiko talde bat. Mutilak denak. Ehizara joanak ziren, homosexualak kolpez harrapatzera. Iruñeko Udaltzaingoa eta Foruzaingoa bertaratu ziren, hor bildutakoek abisatuta, adingabeak atxilo hartzeko asmoz.
18 urte ere bete ez zituzten mutil horiek adierazi zuten Halloween egunean beldurra pasatzeko intentzioa besterik ez zutela hilerrira joanda, eta makilak eskutan zebiltzala, zaratak entzun eta beldurtu egin zirelako, "autodefentsarako tresnak" baino ez zirela. Zelatan zebiltzala salatu dute gainontzeko guztiek, ordea, haien bila joan zirela, alegia; homosexualak ehizatu nahi zituzten homofoboak baino ez zirela gazte haiek.
Cruising gune batean gertatu zen hori guztia, gay komunitateko kide batzuek sexu harreman afektiboak izateko bisitatzen duten ingurune batean, Iruñeko hilerriaren atzeko partean, hain zuzen, Basoa deritzoten horretan.
Eta esan gabe doa gaya dela Manuel. Manuel abizenik gabe, prentsako irudietan bizkarra emanda azaltzen den gizona. Eta esan gabe doa Mikel ere homosexuala dela, hedabidean bestelako daturik eman ez duen Mikel, agian horrela ere deituko ez dena.
Zein faktorerengatik joan daitezke 18 urtera ere iristen ez diren patriarkatuaren seme osasuntsu horiek gayak ehizatzera? Bada, hain zuzen ere, patriarkatuaren seme osasuntsuak baino ez direlako, ez eroak, ez harrikada duten mutikoak, ez. Beren generoko soldadu zintzoak baino ez dira.
Orain, galdera egin dezala inork ea zer dela-eta ez dagoen heterosexualen harrotasun egun bat, eta abar eta abar.
Edurne Elizondo
Bertze animalienganako errespetuak markatzen du Idoia Jimenoren bidea (Iruñea, 1977). Beganoa da; antiespezista. Adei izeneko bederatzi hilabeteko semea du, eta hari irakatsi nahi dio Denok Animaliak taldean zenean ikasi zuen lezioa: "Bertze animaliak ez dira baliabideak".
Noiztik zara begano?
2005eko urritik. 16 urte nituenean, barazki jale bilakatu nintzen. Orduan, nik uste nuen hori nahikoa zela bertze animaliak ez mintzeko. Ez nintzen ohartzen arrautzen eta esnekien atzean dagoen errealitateaz. Denok Animaliak taldean sartu nintzen arte. Informazioa jasotzen hasi nintzen, gogoeta egiten. Egun batean, Grezian, hasi nintzen baso bat esne edaten, eta argi ikusi nuen hura izanen zela azkena.
Zer aldatu zen, erabaki hori hartzeko?
Espezismoaz ohartu nintzen. Orduan bilakatu nintzen begano. Bertze animaliak baztertzen eta esplotatzen ditugu. Arrautzen eta esnekien atzean ere bada esplotazioa. Ez da alderik xerra baten edo arrautza baten artean.
Denok Animaliak izan zen Iruñeko lehen talde antiespezista. Nola gogoratzen duzu talde horretan egindako lana?
Oroitzapen hagitz onak ditut, egia erran. Talde horretan jabetu nintzen errealitateaz. Begiak ireki egin nituen, nolabait erranda. Gogoan dut taldeari buruzko kartel bat ikusi nuela karrikan, eta parte hartzea erabaki nuen. Talde txikia ginen, baina egindako lan guztia biziki eskertzen dut. Karrikara atera ginen, espezismoa salatzera, eta ez da gutxi. Finean, bertze animaliek egunero sufritzen dituzten injustiziak salatzea zen gure helburua, eta horrek betetzen gintuen. Ongi ari ginela sentitzen genuen. Bidezkoa dena aldarrikatzen ari ginelako.
Taldean espezismoaz ohartu zinela erran duzu. Zein izan zen bertze urrats bat egitera bultzatu zintuena?
Nire kasuan, bertze animalien esplotazioari buruzko irudiek eragin dute neure buruan aurrera egiteko behar nuen klik hori. Sufritzen duten egoera bere gordinean erakusten duten irudi horiek nire bihotza jo dute, zuzenean. Azkenean, ikusten ez duzun hori ez da existitzen, baina, ikusten duzunean, ez dago atzera egiterik.
Uste duzu informazioa falta dela, oraindik ere?
Uste dut baietz. Baina argi dago jende anitzek informazioa baduela bere esku, eta, hala eta guztiz ere, erabakitzen du begiak ixtea, edo bertze alde batera begiratzea, ez onartzeko errealitate horren arduraren zati bat berea dela. Gertatzen dena onartzeak ekartzen duelako zure egunerokoan aldaketak egitea, eta pribilegioak bazter uztea.
Zuretzat zaila izan da?
Ez. Familian eta lagunartean, adibidez, ez dut inolako arazorik izan.
Beganismoa elikaduraren esparrutik harago doa. Zuk nola azalduko zenuke zer den?
Ni beganoa naiz argi dudalako bertze animaliak ez direla baliabideak. Ez daude hemen nik erabiltzeko. Eta horrek esparru guztiei eragiten die, animaliak erabiltzen baititugu arlo guztietan: jateko, esperimentuak egiteko, dibertitzeko, janzteko eta abar. Nik animalien erabilera oro baztertu dut nire bizitzako esparru guztietatik.
Haur baten ama zara, eta hark ere ez du animaliarik erabiltzen.
Osasuntsu izan naiz beti, begano bilakatu nintzenetik. Informazio anitz jaso dut, eta argi nuen haurdunaldian ere ez nuela zertan arazorik izan. Nutrizionista batengana joan nintzen, batez ere, nire ingurukoak lasaitzeko. Haurdun dagoen edozein emakumek hartzen dituen bitaminak hartu nituen. Ez dut inolako arazorik izan. Haurrak bederatzi hilabete ditu, eta ederki dago.
Ingurukoak lasaitu nahi zenituela erran duzu. Sentitu duzu bertzeen presioa?
Pediatrarena, bertzeak bertze. Ginekologoak ere nire erabakiaren kontra egin zuen. Nutrizionistarekin hitz egin nuen medikuok erran zidatenari buruz, eta hark nabarmendu zuen esparru horretan gabeziak badituztela. Nazioartean, Ameriketako Estatu Batuetako nutrizionisten elkartea da ospe gehien dutenetako bat, eta argi eta garbi dio erabat begetarianoa den dieta bat, ongi antolatuz gero, erabat osasungarria eta gomendagarria dela, adin tarte guztietan. Auziari buruz informazio falta handia dago.
Italian zalaparta sortu zuen ustez beganoa zen haur baten kasuak, ospitalera eraman behar izan zutelako. "Beganismoaren inposizioaren" aurka altxatu ziren hainbat politikari. Zer deritzozu?
Izan nuen auzi horren berri. Azkenean, haurrak ez zuen dieta erabat begetarianoa ere. Edozein gurasok erabakitzen du bere seme-alabek zer jaten duten. Gizarteak berezkotzat jotzen duen arautik ateratzen direnen kontra egiten dute, bakarrik, nolabait eraso egiten dietela uste dutelako. Kezka dut, adibidez, haurra ikastolara eramateko unearekin. Nik animalia guztiak errespetatzen ditut, eta semeak ere gauza bera egitea nahiko nuke.
Ez dago zure esku, ordea. Gatazka sortzen dizu semeak begano ez izatea erabakitzen ahal duela pentsatzeak?
Bai, kezkatzen nau; kolpe latza izanen litzateke niretzat. Ezin dut ziurtatu begano izanen dela. Nik norbanako guztiak errespetatzen irakatsi nahi diot semeari, eta sinetsi nahi dut hala eginen duela.