NAFARROAKO HITZA

Ur goiena, ur barrena / Urteberri egun ona. Etxe honetan sar dadila, / Bakearekin osasuna, Bakearekin osasuna, / Onarekin, ondasuna. … Gure baratzean belar ona, / Hark botatzen du usain ona. …"

Gauerdiko kanpai-hotsek jotzearekin batera herriko gazteek iturriko ur berria apaiza, alkate eta zinegotziei lehen dastatzea emanik, bertan bilduriko herritarrei banatu zieten. Segidan, aspaldiko ohiturari eutsiz, aurten ere kanta ezaguna abestu dute Nafarroako Urdiain herrian Urtezaharra despeditzeko eta berriaren etorrera ospatzeko.

Gaur egun bizirik dirauen ohitura horren lehendabiziko irudiak 1972koak dira, Julio eta Caro Baroja anaien Navarra, cuatro estaciones izeneko filmean ikusi izan zirenak. 1980an, Jose Maria Satrustegi etnografo eta urteetan Urdiaingo apaiza izandakoak Mitos y creencias liburuan deskribatu zuen, eta 1997an, Pantxoa eta Peiok Oles ta Oles diskoan bildu zuten kanta zaharra.

Ura. Ura, lurra, airea eta sua. Funtsezko lau elementuetako bat: ura.

Munduko kultura askok (Europa zaharrak, budismoak, hinduismoak) lau elementu horiek zituen oinarri. Miletoko Talesek (k. a. 630-545) ura zuen gauza guztien jatorritzat. Lehenengo herri eta zibilizazio handiak iturburuen ondoan sortu ziren.

Gure arbaso zaharren urtea bitan banatzen zen: uda eta negua. Urtea (ur+te) eurien zikloa zen, eta uda eta neguaren arteko mugatzaileak solstizioak eta ekinozioak ziren. Gure arbasoak ere oinarrizko sinbologian azaltzen diren lau elementu horietaz baliatzen ziren, uraz eta suaz gehienbat.

Lurra. Sustraiak: lurpean dauden landareen zatiak, bizitzan finkatzeko balio dutenak. Sustrai Erakuntza Fundazioak hiru urte egin ditu auzitegietan lanean naturari kalte egiten dioten proiektuei aurre eginez. Horietako bat, Olatzagutiko Portland lantegian hondakinak erretzeko egitasmoaren aurkakoa, hain zuzen ere. Helburu bera duen 3 Mugak Batera Plataforma ere horretan ari da. Horiekin bat datoz Sakana, Goierri, Arabako lautada eta Ameskoako herritar asko. Baina nago, horietaz guztietaz gain, Mariren, funtsezko lau elementuak bere barnean biltzen dituen euskal jainkosaren laguntza ez ote dugun beharko, heldu den urteetan ere ur goiena, ur barrena garbia eta baratzeko belar onaren usain ona izan dadin nahi badugu. Marik gobernatuko ahal ditu sua eta airea tximinia altu haietatik gure kontra jar ez daitezen !

• Iruñeko Udalaren laguntza jaso duten kultur proiektuak. Iruñeko Udalak 173.500 euro eman zituen iaz Nafarroako 22 erakundetako 24 kultur proiekturentzat. Arte eszenikoak, musika eta dantza sustatzeko egitasmoak dira, baita lan humanistikoak ere.

Argazkilaria da Xabier Santakiteria (Iruñea, 1973). Plastikozko kamara urdin batekin gogoratzen du lehen hartu-emana argazkilaritzarekin. "Txirrika pasatzeko gurpiltxo beltz bat mugitu behar nuen, rak-rak egiten zuen". Nafarroako oroitzapena da. Orain, Mexikon ateratzen ditu argazkiak. "Mandatuak egiten ditut, baita ikastaroak ere". Bi urte daramatza Mexiko Hirian (Mexiko), Palman (Kanaria uharteak, Espainia) hiru urte igaro ondoren.

Munduko hiririk handienetan hirugarrena da Mexiko Hiria, 20 milioi biztanle ditu. "Hiri zaratatsua da, oso bizia, alaia eta tristea". Herritarren arteko desberdintasunez mintzatu da Santakiteria. "Carlos Slim bizi da hemen, munduko pertsonarik aberatsenetarikoa, baina kale berean 4,5 milioi biztanle txiroak dira".

Mexikora iritsi zenean, Santakiteriak koaderno batean idazten zituen gertatzen zitzaizkion anekdota dibertigarriak. "Kultura desberdin batean murgiltzen zarenean gertatzen zaizkizun gauzak dibertigarriak izaten dira; baina batzuetan amorragarriak ere badira". Dagoeneko ez du bere burua turistatzat hartzen, "egokitze prozesuan" dago. "Hemen esaten duten bezala 'ni modo que todo Mexico se adapte a mi'". Arratsalde batean liluratuta, harrituta, haserretuta eta maiteminduta egon daitekeela dio.

Betidanik gustatu zaio Mexiko Santakiteriari. "Herri gaztea da, oso bizia eta gauza asko gertatzen dira egunero. Mexikoko hilabete bat Europako hiru edo lau hilabete bezalakoak dira. Agian Mexikon nago nire bizitza luzatzeko".

Argazkilaritzaz gain, antzerkian aritzen da Santakiteria. Opresioaren aurkako antzerkian. "Borrokatzeko eta gauzak salatzeko era bat da. Ikusleek kontatzen dituzte haien kontuak, bere bizitzako gauzak, eta guk, inprobisatzen, antzezten dugu. Batzuetan eszena klasikoak dira, pertsonaiekin. Beste batzuetan, aldiz, mugimenduak egiten ditugu edo soilik olerki bat abestu". Auzoko taldeekin egiten dute lan, baita unibertsitateko ikasleekin ere. "Herritarren munduan murgiltzen gara, opresio itsaso batean, baina itsaso kolektiboa dela ikusten dugu".

Uztailean hauteskundeak izan ziren Mexikon. Enrique Peña Nieto Alderdi Iraultzaile Instituzionalako (PRI) buruak irabazi zuen, baina iruzurrak salatu zituzten askok. "Boto asko erosi zituzten; azkeneko hauteskunde guztietan Iraultza Demokratikoaren Alderdiari (PRD) boterea lapurtu diote horrela. Zoritxarrez, mexikar askok bere botoa libreki PRIri eman zioten". Santakiteriak gogorazi du Peña Nietok boterea hartu zuen egunean ehun pertsona atxilotu zituztela bere aurkako protestetan. "Gehienek kartzelan jarraitzen dute".

Aurreko presidentea Ekintza Nazionalaren Alderdiko (PAN) Felipe Calderon izan zen. Boterean egon zen sei urteak ez ziren garai errazak izan. "100.000 hildako inguru salatu dituzte giza eskubideen aldeko taldeek. Igaro sei urteetan, egunero 45 pertsona hil dira. Gainera, Mexikon, delituen %90 ez dira zigortzen". PRI botorean egonda, narkotrafikoaren guda lasaitu daitekeela uste du Santakiteriak: "Baina herriaren aurkako guda ez da baretuko". Herrien elkartze sareak apurtzea eta lurraldearen kontrola nahi dutela salatzen dute zapatistek.

Hedabide gehienetan Mexikoren aurpegi bakarra erakusten da, baina Santakiteriak ongi daki beste errealitate batzuk ere badaudela. "Mexikoko leku guztietan haien egoera hobetzeko lanean hamaika talde daude. Odol itsaso honetan milaka duintasun uharte daude". Adibideak nonahi daudela dio: "Zapatistak, Guerreroko komunitateak, Oaxacako irakasleen elkarteak, etorkinen aldeko sareak, talde feministak...". Cheran herria aipatu du. Herritarrak gobernuaren eta narkotrafikoaren aurka matxinatu ziren, herritik bota zituzten eta gaur egun asanbladetan hautatutako agintariak dituzte.

• Gabon Zaharrean betetako landa turismoen lekuak. Gero eta pertsona gehiagok igarotzen dituzte Gabonak etxetik at. Nafarroako landa turismoek lan handia egin dute Gabon zaharrean: lekuen %83 bete dituzte.