Joxerra Senar

"Bonbardaketa batean parte hartuko al dudan galdetzen dutenean zer ordutan den erantzuten duten horietakoa naiz". Umore ukitu horrekin laburbildu du Josean Belokik (1979, Iruñea) Mintzoa argitaletxearen proposamenari emandako berehalako erantzuna. Baiezko horren emaitza da Navarra, ¿por qué no es un estado? liburua (Nafarroa zergatik ez da estatu?). Azken berrehun urteetako historiari erreparatu dio, baina Belokik argi utzi du ez dela azterketa historizista bat, saiakera politiko bat baizik.

Nafarroaren subiranotasunaren galerari buruzko gogoeta bat da liburua. Zergatik kokatu duzu abiapuntua XIX. mendean eta ez 1512an?

Ez dut 1512koa mitifikatu nahi. Independentzia galdu zen, baina, antzinako erregimena zenez, subiranotasuna erregeak zuen. Konkistaren ondorioz, dinastia aldatu egin zen, eta herrialdea zatitu, baina, Espainiako koroaren barnean egokitzeko orduan, nolabaiteko estatu konfederalari eutsi zitzaion: gorteak zituen, txanpona jaulkitzeko ahalmena... XIX. mendera arte iraun zuen hark. 1512koa konkista militarra izan zen, eta anexioa izan ote zen eztabaida intelektuala erabat gainditua dago.

Lege Hitzartu horren gain eraiki da Nafarroa eta Espainiaren arteko harremanak hitzarmen bidez ezartzen direlako interpretazio politikoa. 1841a mugarri garrantzitsua izan zen?

Ez zen hitzarmen bat izan. Desmitifikatu beharreko lehen mitoa da, konkista baten ondorengo legea izan baitzen hura. Gerra karlista galdu zen, eta ordura arteko guztia deuseztatu zen. Foruak batasun konstituzionalaren menpe jarri zituzten, eta batasun hark subiranotasun esparru bakarra du. Aurretik, subiranotasun gehiago zeuden, estatu konfederatu moduko bat zelako.

Nondik dator hitzarmenaren gorazarre hori?

Ez zen garai hartakoa, beranduagokoa baizik. 30-40 urte beranduago hasi zitzaion Lege Hitzartu deitzen. Hitzarmenik ez dago, negoziatzen dutenak berberak baitira. 1841aren aurreko ereduan, gorteei zegokien negoziatzea, eta ez diputazioari. Diputazioak ez zuen eskumenik harakiria egiteko eta subiranotasuna galtzeko. Alta, diputazio hartan liberalak zeuden, gerraren irabazleak. Hori bakarrik Nafarroan gertatu zen, lege horri ezetz esan baitzioten Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak. 1876an, hirugarren gerra karlistarekin, hori ere amaitu zen.

Historiako beste mugarri bat 1893an izan zen: Gamazada. Nolako garrantzia izan zuen?

Handia; hainbestekoa, ezen Nafarroako iruditerian eta herri kulturan Amaiurko defentsaren pareko zerbaitekin parekatzen baita.

Mitifikatu egin da?

Ez, itzela izan zen. Foruen arrastoak baino ez ziren geratzen, eta Ogasuna izateak zure diruen kontrola izatea ahalbidetzen dizu, eta, horregatik, egun ere, jo eta ke defenditu beharra dago. Hori ere kendu nahi izan ziguten, eta horren aurkako herritarren erantzuna oso bizia izan zen. Manifestazio jendetsuak egin ziren, eta kontuan izan ez zirela egungo distantziak, gaur egun edozein tokitan zaudela ordu baten buruan hiriburuan baitzaude. Nafarroako Ohorezko Liburuan 120.000 nafarrek sinatu zuten, eta ordu hartan 300.000 biztanle bizi ziren Nafarroan. Azkenean, Gamazada hark atzera egin zuen, karlismoa berriz altxatzeari beldurra izan ziotelako. Halaber, Kuba ere altxatu zenez, han hil zen.

Zer ondorio izan zituen?

Euskal abertzaletasuna sortu zen.

Bizkaian errotu zen, eta ez Nafarroan, nahiz eta hemen indar intelektual handia izan. Zergatik?

Aurretik bi joera zeuden: Arana Goiriren bizkaitarrismoa eta Arturo Kanpionen Euskara taldea. Aranak izena (Euzkadi) eta ikurra (ikurrina) asmatu zituen, baina bien artean eztabaida bizia izan zen herrialdearen izenari buruz, eta ez dut dokumentu hori bilatzea lortu. Kanpionek Nafarroa deitu nahi izan zion herrialdeari.

Egun nabarrismo deitzen dugun hori euskal abertzaletasunaren aurkako erreakzio gisa sortu zen?

1841era jo behar genuke berriz. Burgesia liberalak Nafarroako erakundeen kontrola hartu zuenean, finantzak eta ekonomia bere esku zituen. Ez zuten kontuak inori eskatu beharrik. Hori oso garrantzitsua da, etorkizuneko jarrerak ulertzeko balio baitu. 1919an, udalen mugimenduak foruak berriro ezartzea proposatu zuenean, adibidez, Nafarroako Diputazioak ez zuen beste lurraldeekin elkartu nahi izan. Lau lurraldeak egituratuz gero, boterea galduko zuten.

Foruak ulertzeko bi modu daude?

Bai, 1841etik hala da. Lehenaren helburua da galdutako subiranotasuna berreskuratzea, egungo egoerara egokituz, eta besteak batasun konstituzionala defenditzen du, baina Ogasunaren kontrolari eutsi nahi dio. Lehen joera nagusi izan zen 36ko gerrara arte, baina frankistak jo eta ke aritu ziren 40 urtez, eta foruak itzultzearen aldekoa zen gizarte hura eraldatu zuten. Hori da UPNren oinarri soziologikoa. Trantsiziotik galdutako subiranotasuna berreskuratzearen aldeko bakarrak euskal abertzaleak dira.

XX. mende hasiera hartan sortu zen Diario de Navarra, eskuin horren bilakaera ideologikoa ulertzeko ezinbestekoa.

Bigarren joera horren bultzatzaile nagusietakoa da. Dena den, burgesia liberal horrek XX. mendearen hasiera horretan marmol gainean zizelkatu zituen bere oinarri ideologikoak. Esparzak gaur dioena 1917an jada esaten zuen Victor Praderak: Espainiaren batasuna, ororen gainetik batasun konstituzionala, abertzaletasunaren aurka egitea eta Nafarroako historiaren ikuspegi bakarra. Victor Praderaren bilakaera bitxia da: karlista izan zen, foruak itzultzearen aldekoa.

Karlismoaren gainbeheraren isla da?

Bai, karlismoak EAJrekin dokumentu politikoak partekatzen zituen, eta, Lizarrako Estatutuaren idazketan parte hartu ostean, 1931n hauteskunde konstituziogileetan elkarrekin aurkeztu ziren. Eta, urte gutxi batzuk geroago, elkar hiltzen ari ziren.

Egun, Espainiako Konstituzioko laugarren xedapen iragankorra eztabaida politikoaren erdian da, lau lurraldeen arteko batasunaren aukera irekita uzten baitu. Zer garrantzi du?

Bere garrantzia badu, baina uste dut garrantzi handiagoa duela lehen xedapen gehigarriak, eskubide historikoak onartzen baititu. Gizartean adostasun handia dago akordio zabal baten bidez autogobernua sendotzeko.

Eskuin nabarrista hori nola ikusten duzu?

Erabateko gainbehera ideologikoan. Ez dute jakin euren diskurtsoa egokitzen, eta orain bidegurutze batean daude: bide batek asimilatze konstituzionalerantz daramatza, eta besteak, euskal nazionalismorantz.

Ane Eslava

Euskara ordenantza berria egiteko proposamena aurkeztu du Iruñeko Udalak. Aritz Romeo zinegotziaren ustez (Iruñea, 1982), "pauso garrantzitsua" eman dute, 1997ko ordenantzaren oinarria berreskuratu dutelako: "Kontsentsua".

Zeintzuk dira ordenantza proposamenaren oinarriak?

Hiru ideia nagusitan laburbiltzen dira. Alde batetik, ordenantza berri honek 1997ko ordenantzaren espiritua berreskuratzen du: kontsentsua; bestetik, oinarri juridikoa ematen du bitartekariak jarri ahal izateko euskara zerbitzu hizkuntza izan dadin; eta, hirugarrenik, errealitate administratibo eta esparru juridiko berrira moldatzen du udal arautegia.

Euskara eta gaztelania berezko hizkuntza gisa hartzen ditu.

Hori da, 1997ko ordenantzaren funtsa zen onartzea euskara eta gaztelania Iruñeko berezko hizkuntzak direla, eta, beraz, biek izan behar dutela berdintasuna irudi korporatiboan, herritarrekiko harremanetan… Horretarako oinarria jarri da, bere garaian UPNk egin zituen moldaketa murriztaileak bertan behera utzita.

1997tik lau aldiz aldatu da euskararen ordenantza. Zer galdu da jatorrizkotik?

UPNren aldaketen helburua zen euskara hirian ikusezin egitea. Esate baterako, ordenantzak exijitzen zuen liburuxkak, kartelak eta gisakoak euskaraz egotea, baina UPNk aldaketa bat egin zuen horiek euskarri ezberdinetan ateratzeko. Euskarazko ale gutxiago ateratzen zituen, eta toki gutxitan jartzen zituen. Hori guztia bertan behera utzi dugu.

Zer aldaketa egingo dira esparru juridiko berrira moldatzeko?

Legedian hainbat eta hainbat gauza aldatu dira, eta ordenantza moldatu egin behar dugu. Besteak beste, 2017an aldaketak egin ziren Euskararen Legean, eta [euskararen] foru dekretua ere onartu zen. Bestalde, badago Europako hizkuntza gutxituen inguruko foru dekretu bat, eta horretara ere egokitu beharra dago.

Izena ere aldatuko da.

Bai, vascuence-tik euskara-ra.

Proposatu duzue udalaren iruditerian bi hizkuntzen berdintasuna bermatzea. Nola?

Ordenantza honek onartu egiten du iruditeriaren ikuspuntutik euskara eta gaztelera berdinak direla, eta leku orekatua izan behar dutela. Adibidez, joan den legegintzaldian oposizioan ginenok moldaketa bat egin genuen interpretazio batean, euskara eta gaztelera tamaina eta formatu berean joateko, eta hori sendotuko da.

Herritarrek udalarengana jotzen dutenean, nola bermatuko dira hizkuntza eskubideak?

Ordenantzak oinarri juridikoa jartzen du hori bermatzeko. Kontuan izan behar dugu Iruñeko Udalaren egituraketan 20 urte izan direla UPNren gobernuarekin. Beraz, oraintxe ez dago baliabide nahikorik eskubide hori bermatu ahal izateko; kasik hutsetik hasi beharko dugu lanean. Orain, progresiboki, neurriak hartuz joan behar dugu.

Zer irizpideren arabera erabakiko da zer lanpostu publikotan eskatuko den euskara?

Ordenantzak foru dekretuak esaten duena bermatuko du, besterik gabe. Osoko bilkuran erabakiko da zer postutan exijituko den euskara betekizun gisa, eta ikusi beharko da zeinetan baloratzen den meritu gisa. Horretarako jarraituko diren irizpideak izango dira, batetik, publikoari arreta bermatzea, eta, bestetik, administrazio barruan zirkuitu elebidunak sortzen hastea. Bestalde, udalak maila teknikoan aztertuko du zer lanpostuetan den beharrezkoa euskara. Hala ere, ordenantza hori baina askoz harago doa: ez da bakarrik oraingo enplegu eskaintza egiteko, baizik eta etorkizunerako ere bai. Bide honen abiapuntua da.

Zer proposatu duzue euskara ikasteko laguntzei dagokienez?

Laguntzak ematen zaizkie herritarrei eta udal langileei, eta hori ere jaso dugu.

Hezkuntzan euskarazko postu gehiago eskaintzea jaso duzue.

Bai. Udalak hizkuntza mailan eskaintzen dituen zerbitzuak dira haur eskolak, musika eskola eta arte eskola. Horietan bitartekariak jarriko zaizkie beren seme-alabak euskaraz matrikulatu nahi dituztenei, hori bermatu ahal izateko. Kontuan hartu behar da orain udal musika-eskolan gazteleraz ikasteko eskubidea ere ez dela bermatzen. Postuak mugatuak izango dira, udalaren bitartekariak ez baitira infinituak.

Euskara Kontseilua sortu nahi duzue. Zein izanen da horren helburua?

Parte hartzea da ordenantza berriaren erroetako bat, eta, bide horretan, Iruñeko Euskara Kontseilua osatuko da. Horren lana izango da udalaren aholkularitza. Udalaren aholkulari ofiziala Euskaltzaindia da, eta kontseiluak ez du ordezkatuko, baina herritarren parte hartzea kanalizatuko du, eta, euskararen inguruko proposamenak egin behar direnean, hortik pasatu ahal izango dira.

Zer pauso eman behar dira hemendik aurrera, ordenantza martxan jarri arte?

Orain, hilabetez egongo da udalaren webgunean, herritarrek iradokizunak egin ahal izateko. Ondoren, Gobernu Batzordeak proiektua onartuko du. Bestalde, udal taldeek joan den astetik daukate testua, eta posible dute iradokizunak, zuzenketak eta iruzkinak egitea. Gutxi gorabehera, abenduko osoko bilkuran onartuko da. Gero, aldizkari ofizialean publikatuko da, eta behin betiko onartuko da.

Zer iruditzen zaizu egindako proposamena eta hori osatzeko prozesua?

Euskara mailan pausoak emateko daude oraindik, baina uste dut orain emango dena oso handia dela, oinarri juridiko sendoa ezarri baita etorkizunean euskara zerbitzu hizkuntza izateko. Bestalde, kontuan hartu behar da hau lortu dugula oso indar politiko ezberdinen arteko adostasuna landuz. Prozesuak beti konplexuak izaten dira, baina azkenean inporta duena emaitza da, eta nik uste dut emaitza ona dela.

Dena den, legegintzaldia amaitzear dago. Esango zenuke berandu heldu dela ordenantza?

Atera da atera ahal izan den momentuan. Ni ziur naiz aldaketaren udal gobernua sendotzen ari dela, eta 2019ko maiatzetik aurrera jarraitu egingo duela. Beraz, jarraituko dugu lanean ordenantzak jasotzen.

Oposizioa aurka agertu da. Kasurako, PSN inposizioaz mintzatu da, eta UPNk esan du ez direla herritarrak kontuan hartu.

Haiei eskatuko nieke irakurtzeko momentu honetan indarrean dagoen ordenantza eta guk egin dugun proposamena, haiek kritikatu dituzten puntu asko jada indarrean baitaude. Bestalde, esango nieke euskara ez dela alderdietako zerbait, baizik eta Nafarroako eta Euskal Herriko zerbait.

Edurne Elizondo

Jesus Garcia Leoz konpositorearen lana sehaska kanta baten bidez ezagutu zuen Laura Zelaiak (Cabanillas, 1975). Tesia musikariaren inguruan egin zuen, 2015ean. Orain, lan hori abiapuntutzat hartuta, Garcia Leozen biografia osatu du, Jesús García Leoz, un legado interrumpido (1904-1953) izenburupean.

Nola piztu zen Jesus Garcia Leozen lanarekiko zure interesa?

Abiapuntua izan zen unibertsitateko irakasle batek helarazi zidan sehaska kanta bat. Jesus Garcia Leozek idatzitako abestia zen, pianoarekin kantatzeko. Hitzak Rafael Albertirenak ziren. Garcia Leoz eta Alberti lagunak ziren, eta, antza, Albertik Argentinatik bidali zion testua konpositoreari, kanta egin zezan.

Zerk erakarri zintuen?

Niri abestia zoragarria iruditu zitzaidan. Partitura galduta zegoen, baina 1996an, familiak musikariaren agiri funtsa gobernuaren esku utzi zuenean, agertu egin zen. Kanta horrekin ezagutu nuen Garcia Leozen lana, eta erabaki nuen irakasleak nire esku jarri zuen hari horri tira egitea.

Konpositorearen funtsa izan da zure ikerketa lanaren oinarri?

Bai. Funtsa Nafarroako Artxibo Nagusian egoteak anitz erraztu du nire lana. Zailena, niretzat, ikerketa, familia eta lana uztartzea izan da. 2001. urte inguruan hasi nintzen Garcia Leozen munduan murgiltzen, baina 2015era arte ez nuen tesia irakurri, tarte horretan denbora batez bazter utzi behar izan nuelako ikerketa lana, oposizioak prestatzeko.

Sehaska kanta hori ezagutu zenuenetik, izan duzu aukera Garcia Leozen ibilbidean sakontzeko. Zer deskubritu duzu?

Deskubritu dut, batez ere, hagitz ezezaguna dela Garcia Leoz, bai eta melomanoen artean ere. Lan handia egin zuen, halere, batez ere zinemarako musikaren esparruan. Musika banda anitz egin zituen, tartean Bienvenido Mr. Marshall filmarena. Hala eta guztiz ere, kontua da Nafarroan ere, neurri handi batean, ezezaguna dela.

Ezkerreko sektoreekin lotutako gizona izan zen, ezta?

Hala izan zen, bai. Intelektual Antifaxisten Aliantzarekin harreman estua izan zuen, 1936ko gerra piztu aurretik. Gerrak eztanda egin eta gero, hala ere, ez zuen Espainiatik ihes egin, bertze anitzek egin zuten bezala. Bada hipotesi bat, eta, horren arabera, Joaquin Turinaren laguntza jaso izanen zuen; maisu eta lagun izan zuen Turina, Madrilen.

Horren inguruko informaziorik bada artxiboko agirien artean?

Ikerketa lanean murgildu nintzenean, gerra piztu eta geroko prozesuari buruzko agiriak aurkitu nituen haren funtsean. Hor agertzen da Garcia Leozek eskuz idatzitako gutun bat, eta jasotzen da, halaber, Turinak eta bertze hainbatek haren alde deklaratu zutela. Preso hartu zuten Garcia Leoz. Duela urtebete, hain zuzen ere, konpositoreak idatzitako gutun bat agertu zen. Espetxetik idatzitako testu bat zen. Turinari idatzi zion eskatzeko bere alde egin zezan Otaño aitaren aurrean. Gerra ondoko testuinguruan, figura politiko nagusietako bat izan zen musikaren esparruan.

Gazte hil zen Garcia Leoz. Zein da, zure ustez, haren ibilbideko ezaugarri nagusia?

Nik haren izaera intelektuala nabarmenduko nuke. Gazte garaian Argentinara joan zen, piano ikasketak han amaitzera. Ordurako hasia zuen harremana gero haren emazte bilakatu zen emakumearekin. Nik uste dut harengandik urrundu izanak markatu egin zuela, eta uste dut horrek izan zuela eragina gerra ondoko prozesuetan izan zuen jarreran. Isilik gelditzea erabaki zuen berak. Ez zuen alde egin, bertze bide horren alde egin zuelako. Isiltzea erabaki zuelako. Eta nik uste dut erabaki hori hartu zuela bazekielako familiarengandik urrun egotea zer zen. Gerra garaian ere, haren semerik zaharrena Erriberrira etorri zen; ez ziren elkarrekin gelditu, beraz. Horrek ere eragin zion. Bazekien erbestera joateak zer ekarriko zion, nire ustez, eta horregatik egin zuen egin zuena. Bere ideiei uko egin zien, ihes egin behar ez izateko.

Lanean jarraitu zuen?

Bai. Talentu handiko gizona zen, eta, horri esker, zinemarako egindako lanei esker, egin zuen aurrera. Bere bizitzako azken urteetan, adibidez, urtean hamabi musika banda idazten zituen. Bazuen ospea esparru horretan, bazen norbait. Manuel Parada eta Juan Quinterorekin batera, Garcia Leoz izan zen zinemarako musika banden konpositore nagusia.

Zergatik hautatu zuen arlo hori?

Garai hartan, zinemarako musikak ematen zuen dirua. Hiru musikariok ez zuten formakuntza berezirik izan zineman aritzeko, beren kabuz ikasi zuten. Garcia Leozek izan zuen zine mutuarekin harremana, gerra hasi baino lehen, lagundu zituelako pianoarekin hainbat film. Antzerkigintzaren esparruan ere aritu zen. Dirua lortzeko eta aurrera egiteko bide bat zen hori. Hagitz trebea zen, gainera. Azkarra eta garbia.

Zinemaz gain, jorratu zuen bertze arlorik, halere. Horietan ere nabarmendu zen?

Ikerketa sehaska kantarekin hasi nuen. Ah ots eta pianorako haren kanten zerrenda osatu nuen, lehendabizi; antzerkigintzarako egindako lanak ere jorratu ditut, bai eta haren ganbera musika, eta pianorako eta orkestrarako egindako lanak ere. Lan handia egin zuen.

Eta, hala ere, ezezaguna dela erran duzu. Zergatik?

Errepublika garaiko belaunaldiko konpositorea izan zen, eta haien inguruko isiltasuna izan da nagusi, orain arte. Azken urteotan hasi dira belaunaldi horri buruzko ikerketa lanak egiten. Gerrak, finean, etena ekarri zuen artearen esparruan.

Lagundu nahi duzu Garcia Leoz ahanzturatik ateratzen?

Hori nahiko nuke. Lan hau egitea opari bat izan da, eta nahiko nuke jendeak ezagutzea Garcia Leoz. Errespetu handia diot. Gobernuaren babesa du liburuak, eta pozgarria da. Erakunde publikoek ere bazuten zor bat harekin.

Edurne Elizondo

Urduri eta, aldi berean, lasai. Halaxe dago Altsasuko Iñigo Aritza ikastolako lehendakari Eneida Carreño (Iruñea, 1973). Nafarroa Oinez besta igandean da, eta eguna hain gertu egoteak "urduritu" du; baina "lasai" dago, urte osoko lana ongi egin dutela badakielako. Euskaltzaleen zain dira jada Altsasun.

Jendea hartzeko prest?

Bai. Lehengoan galdetu zidaten urduri ote nintzen, eta esan behar dut orain bai, orain urduritzen hasi naizela. Zerbait ari da pizten. Urduri gaude, baina onerako. Gogoz garelako. Lasai gaude egin beharrekoak egin ditugulako, eta jende asko ari delako lana oso ongi egiten.

Nolakoa izan da igandeko besta prestatzeko urte hau?

Lan handiko urtea izan da. Oinez festak eta ikastolak, halere, nork bere bidea egin dute. Ikastolan badugu batzorde murriztua deritzona, baina Nafarroa Oinez-ek bere funtzionamendu propioa du, eta ez dio ikastolaren egunerokotasunari eragiten, ez du baldintzatzen. Dena oso ongi antolatuta dago, eta eskertzekoa da hori. Ikastolako zuzendaria eta ni, noski, bi batzordeetan gaude, baina ongi moldatu gara.

Sumatuko zen, halere, ikastolaren egunerokoan Oinez bestaren itzala, ezta?

Bai, festa antolatzeko ilusio hori sumatzen da. Batez ere, azken hamabost egunotan. Ona da gogo hori sumatzea!

Altsasun baduzue eskarmentua Nafarroa Oinez antolatzen. Laugarren aldiz eginen duzue.

Lehen aldia 1981ekoa izan zen, eta urte hartan Etxarri Aranazko ikastolarekin batera antolatu genuen. Sakanako beste hainbat herritako gurasoek ere parte hartu zuten. Bakarrik, beraz, hirugarrenez eginen dugu festa aurten. Egia da eskarmentua badugula, jendeak badakiela zer egin behar duen, eta lan egiteko moduan sumatzen da hori. Nik oso modu ezberdinean bizi izan ditut Oinez guztiak: ikasle gisa, ama gisa... Aurtengoa esperientzia berri bat izanen da, lehendakari gisa ariko bainaiz.

1981. urtean ikasle zinen?

Bai. Bederatzi urte nituen, eta ez dut egunari buruzko oroitzapen argirik. Gogoratzen dut ikastola kutxaz beterik zegoela! Poltsak, eranskailuak, elastikoak bazirela toki guztietan! Mugimendu handia bazela ere bai. Baina Nafarroa Oinez egunari buruz ez dut oroitzapenik.

1993ko bestari buruz bai?

Urte hartan, zorixarrez, mutil-laguna atxilotu zuten, eta egun hartan, Nafarroa Oinez bestaren egunean, bisita genuen Carabanchelen.

2005ekoan parte hartu zenuen?

Erditu berria nintzen. Haurrak hilabete gutxi zituen. Komunikazio taldean aritu nintzen urte hartan lanean. Gogoan dut gune batean hiruzpalau aurkezpen egin nituela oholtza gainean, baina ezin izan nuela gehiago parte hartu.

Aurtengo besta, beraz, goizetik gauera aprobetxatuko duzu?

Hori espero dut! Argi dut gozatuko dudala.

Noiztik zara lehendakari?

Duela bi urte hartu nuen ardura hori. Batzordean, halere, denbora gehiago egin dut. Bosgarren urtea dut jada. Hiruzpalau urteren bueltan berritzen ohi dugu batzordea, baina Nafarroa Oinez heldu zela kontuan hartuta, ni batzordean gelditzea erabaki genuen, egoera hobeki kudeatze aldera, orain arteko esperientzia aprobatxatzeko.

1981. urteko Nafarroa Oinez hura izan zen lehendabizikoa herrialde osoan, ez bakarrik Altsasuko gurasoentzat. Harreman berezi bat ekartzen du horrek bestarekin?

Bai, hala da. Egunotan, gainera, aurkitu dugu garai hartako akta bat, eta agiri horretan ikastolako batzordeak aipatzen zuen Kilometroak 81 festa eginen zutela. Izen horrekin jaso zuten. Nafarroa Oinez gisa ez zen agertzen, oraindik ere. Entzuna zuten Gipuzkoan Kilometroak festa egiten zutela, eta hemen ere egitea erabaki zuten, ondorioz. Akta aurkitu dugu, eta oso bitxia iruditu zaigu.

Etxarri Aranazko gurasoekin egin zenuten lehen besta hura. Orain ere, Altsasuko ikastolak hainbat herritako haurrak hartzen ditu, ezta?

Altsasuko, Ziordiako, Urdiaingo eta Olatzagutiko haurrak hartzen ditu ikastolak. Nafarroa Oinez hau, beraz, denona da, ez bakarrik Altsasuko haur eta gurasoena. Lanean familiak ari gara, eta herri guztietako familiak murgildu dira azken hilabeteotako lan prozesu horretan. Herriotako udalak ere inplikatu dira. 1993an Altsasun prestatu genuen ibilbidea, eta 2005ean Olatzagutian eta Ziorduan. Aurten, berriz ere, Altsasun eginen dugu. Urdiain gelditu da bazter, urteotan. Pena izan da, eta zor bat genuen; baina ezinezkoa izan da. Kontua da ibilbide bat antolatu ahal izateko erraztasunik ez dugula han.

Besta aurkeztu zenutenetik nabarmendu duzue aurtengo Oinez inklusiboa izanen dela. Nola eginen duzue?

Iñigo Aritzan gai horri buruz lan handia egin dugu. Gizarte inklusiboari buruzko gogoeta sustatu eta landu da beti. Urteak egin ditugu horren aldeko apustua egiten, baina beste jauzi bat eman nahi genuen, eta Nafarroa Oinez-ek ematen zigun aukera aprobetxatu dugu. Apustu hori berretsi dugu, festa inklusiboa egiteko. Sentsibilizaziotik hasi, eta ekinaren ekinez gizarteratu nahi dugu auzi hori. Ikastaroak egin ditugu, hitzaldiak, ikasleek ezagutu dute zer den bestearen lekuan jartzea, hainbat elkartetako kideak izan ditugu ondoan...

Igandeko bestan nola mamituko dira asmo edo gogoeta horiek guztiak?

Lehen gunean izanen dugu inklusioaren inguruko tailer bat. Bi elkarte ariko dira gurekin gune horretan. Ibilbidean ere jaso nahi izan dugu inklusioaren auzi hori, eta landu dugu, inor kanpoan gera ez dadin. Bermatu nahi izan dugu denok izanen dugula aukera ibilbidea egiteko. Urte osoko lanean ere, izaera trasnbertsal bat eman nahi izan diogu gaiari, eta batzorde guztiek egin dute lan inklusioa bermatzeko batzorde berezi horrekin. Asmoa da igandeko festan ere toki guztietan inklusioa berma dadila.

Igandeko bestan lortuko duzuen diruarekin azpiegiturak zaharberritu nahi dituzue. Zer asmo duzue, zehazki?

Ikastolaren egoitza oso zaharra da, 40 urte baino gehiago ditu. Berrikuntzak behar ditu. Itoginak badira, hezetasuna ere bai, hainbat gelatan. Hori konpondu nahi dugu, batetik. Bestetik, behar pedagogiko berrietara egokitu nahi dugu ikastola. Beste gela ereduak behar ditugu, eta horretarako ere aprobetxatu nahiko genuke lortutakoa.

Jendea baino ez da falta.

Bai, zain gara! Ez dut uste deialdi berezirik behar denik. Jendeak ezagutzen du Altsasu. Zoritxarrez, azken bi urteotan hodei gris bat dugu gainean. Espero dugu igandean gure festarekin eguzki izpi bat zabaltzea zeruan. Bizi da gure leloa, eta bizirik gaude.

Edurne Elizondo

Pamplonesarekin abestu zuen Amaia Romerok (Iruñea, 1999), duela bi urte, Gaiarren. Joan den astean itzuli zen bere "etxetzat" duen oholtzara: bi kontzertu eman zituen, The Free Fall Band taldearekin batera. Iaz Espainiako Telebistako Operación Triunfo irabazi zuen, eta, egun batetik bertzera, ezagun bilakatu zen. Orain "lasai" dagoela erran du, egin nahi duen bidea zehazten.

Etxera itzuli zara. Kontent?

Bai. Niretzat, Gaiarre antzokian aritzea hagitz berezia da, ongi ezagutzen dudan toki bat delako. Duela bi urte, Gaiarren aritu nintzen, Pamplonesarekin. Txikitan anitz etortzen nintzen, operak eta antzezlanak ikustera, nire izebarekin. Maite dut antzoki hau. Etxean naiz Gaiarren, familia giroa dut hemen.

Diskoa prestatzen ari zara. Nolakoa izaten ari da prozesua?

Hagitz lan pertsonala izanen da. Ni gustura ari naiz, prozesuaz gozatzen. Ni ari naiz abestiak idazten. Pixka bat kostatzen ari zait, aurretik inoiz ez naizelako horrelakoetan serio aritu. Kanta bat idaztea edo disko bat osatzea ez dira gauza bera. Baina argi nuen dena nirea izatea nahi nuela. Kontent nago. Badakit jendeak itxaropen handia duela, baina ezin mundu guztiaren gustukoa izan. Badakit, halere, nik gustukoa izanen dudala, eta hori da garrantzitsuena.

Nahi duzuna egiten ari zara?

Bai. Askatasun handia eman didate, eta hagitz kontent nago. Oro har, Universal konpainiako kideek, Raul Refree produktoreak eta nik bat egiten dugu iritzietan eta gustuko ditugun edo ez ditugun gauzetan.

Noizko izanen duzu prest?

Oraindik ez dugu egunik. Ongi ari gara lanean, baina oraindik ezin dut egunik erran.

Jendeak anitz espero duela diozu. Egun batetik bertzera ezagun bilakatu zara. Egoerak gainezka egin dizula sentitu duzu?

Egia da garai batean toki batetik bertzera ibili nintzela, gelditu gabe. Erritmoa beldurgarria zen, eta nekatuta nengoen. Nire diskoa landu nahi nuen, baina ezin nuen. Batez ere, Eurovision jaialdiaren ingurukoengatik. Eromena izan zen. Nekatuta sentitu naiz, baina ez dut sentitu, halere, egoerak gainezka egin didanik. Pixka bat beldurtu nintzen, pentsatuz beti erritmo horretan ariko ginela. Ez genuen gelditzeko momentu bat ere, eta gehiegizkoa izan zen. Nekatuta nengoen. Baina ez nintzen, halere, gaizki sentitu. Orain lasaiago nago, eta nahi dudana egiteko denbora badut.

Saioan zinenean, feminismoaz eta bertzez aritu zineten; uste duzu artista batek izan behar duela konpromisoa gizarte gaiekin?

Bai, uste dut baietz. Halere, onartu behar dut zenbait gairi buruz hitz egiteak beldur pixka bat ematen didala, ez dudala uste behar bezalako formakuntza dudanik, oraindik ere. Feminismoari buruz, adibidez, ni feminista naiz, baina feminismoaz hitz egitean, argi dut oraindik ere informazio anitz jaso behar dudala, formakuntza behar dudala. Ez dut uste modu arin batean hitz egin behar dugunik gai horri buruz. Ni telebista saioan nintzenean, finean, lagun artean nintzen, eta lagun artean hitz egiten nuen. Ez nintzen konturatzen erraten nuenak izan zezakeen eraginaz. Errandakoez oroitzen naizenean, argi dut hanka sartu nuela behin baino gehiagotan. Orain, badakit jende askok entzuten duela nik erraten dudana, eta nire hitzek izan ditzaketen ondorioez beldur naiz. Argi izan nahi dut erraten dudana ongi errana dagoela, ez dudala huts egiten.

Telebista saioan hasi zinenetik, hedabideen arreta erakarri duzu; anitzetan, zure lanarekin zer ikustekorik ez duten gauzei buruz aritzen dira. Zaila da halako egoerak kudeatzea?

Telebista saio horretan 24 orduz egon gara kameren aurrean. Atera ginenean, neurri batean, normala iruditu zitzaidan hedabideen arreta erakartzea. Uste nuen, halere, egoera hori berehala normalizatu eginen zela; uste nuen hedabideen presioa arinduko zela, 24 orduz kameren aurrean egoteari uzten genioenean. Egia da hedabideen arretak ez duela behera egin, baina ez nau gehiegi arduratzen ere. Ez dut deus ezkutatzeko, bertze edozein pertsonaren gisakoa naiz. Kritikak jaso ditut, bai eta babesa ere. Beraz, ez dut arazo handirik izan.

24 orduz kameren aurrean egoteko urrats hori egin izanaz ez zara damutu, beraz?

Ez naiz damutzen, ez. Esperientzia bat izan da niretzat. Orain lasaiago nago, noski. Diskoa egiteko nire lana da orain nire lehentasuna. Baina zurrunbilorik handienaren garaian ere ez naiz inoiz gaizki sentitu. Orain Bartzelonan nago, eta pentsatzeko eta lan egiteko denbora gehiago dut, eta eskertzen dut.

Gauza anitz gertatu zaizu urte batean.

Azken urtean pentsatu, eta bost urte pasatu direla iruditzen zait! Gauza anitz izan dira, eta iruditzen zait oraindik ez dudala dena asimilatu, erabat. Nik, halere, abestu nahi nuen. Eta hori egiten ari naiz. Inoiz ez nuen pentsatu inguruan dauden gauzei buruz. Hasieran, hitz egitea ere kostatzen zitzaidan. Orain elkarrizketetan hobeki ari naizela uste dut. Jendea, gainera, hagitz atsegina da nirekin.

Edurne Elizondo

Sanferminekin lotzen dute anitzek Pamplonesa udal musika-banda, baina taldeak urte osoan egiten duela lan nabarmendu du Vicent Egea zuzendariak (Cocentaina, Herrialde Katalanak, 1961), datozen hilabeteotan Gaiarren eskainiko duen programazioaren aurkezpenean.

Kultura zinegotzi Maider Belokik erran du Pamplonesa dela Iruñeko Rolling Stones. Zer deritzozu?

Ez nuen horren berri, baina egia da bandako kideok erruz sumatzen dugula herritarren babesa eta maitasuna. Kontzertu guztietan erakusten digute hori, oholtza baten gainean gaudenean, bai eta hiriko bestetan karrikan jotzen dugunean ere. Uste dut lortu dugula, Rolling Stones taldeak bezala, jarraitzaile leial eta sutsuak izatea.

Rolling Stones baino zaharragoa da Pamplonesa. Datorren urtean ehun urte beteko ditu. Nola lortzen da eustea?

Taldeak bide sendo eta luzea egin du, baina bandako kideak gazteak dira. Lantalde oso gaztea dut, eta hori gauza ona da. Jendea gauzak egiteko gogoz dago. Erakundeak historia luzea du atzean, eta horrek ematen du sendotasun bat; aldi berean, jende gaztea aritzeak gauza berriak egiteko gogoa eta ilusioa ekartzen ditu. Gazte izateak, gainera, ez du erran nahi formakuntzarik ez dutenik. Jende prestatua dugu bandan.

Tradizioa eta bide berriak jorratzeko gogoa uztartzea izan da zuen sekretua?

Nik uste dut baietz. Tradizioa eta bide berriak, gainera, modu naturalean uztartu dira. Errespetu handia diogu orain arte egindako bideari, eta kalitatea bilatzen dugu beti, bai sanferminetan karrikan jotzen dugunean, bai eta antzoki batean obrarik konplexuena jotzen dugunean ere. Errespetu bera erakusten dugu beti, eta hori da gakoa. Musika garaikidea gure errepertorioko parte bat da.

Bestetan jotzen duen banda baino gehiago da Pamplonesa?

Hala da. Sanferminak bederatzi egun dira, eta bandak urte osoan egiten du lan. Onartu behar dut kosta egin zitzaidala herritarrei hori erakustea, sanferminetan jotzen duen banda baino anitzez ere gehiago garela erakustea, alegia, baina uste dut lortzen ari garela, ari garela jendea antzokietara erakartzen, eta jendea jabetzen ari dela egiten dugun guztiaz.

Konpositorea ere bazara. Ongi uztartzen dituzu bi arlo horiek?

Ekainean nik sortutako Don Perlimplín estreinatu genuen, eta datozen hilabeteotarako programazioan ere nik egindako lan bat aurkeztuko dugu, lehenengo aldiz. Niretzat, bi arlo horiek erabat osagarriak dira; zuzendari izateak hobeki idazten laguntzen dit, eta, alderantziz, sortzaile izateak zuzendariak egin behar duena hobeki ulertzen laguntzen dit. Aitortu behar dut, halere, nire benetako pasioa musika idaztea dela.

Bandarako musika joko duzue hilaren 21ean, Gaiarren. Lau konpositore nafarren lanak eskainiko dituzuela erran, eta zeure burua sartu duzu nafarren artean. Zenbat denbora daramazu hemen?

Nafarroan egon naiz denbora gehien, eta Nafarroan, gainera, musikaren arlo guztiak ukitu ditut: kontserbatorioa, Pamplonesa eta bertze hamaika erakunde; Iruñeko Taldeko konpositore izan naiz... hemengoa naiz, neurri handi batean. Harreman estua dut hemengo jendearekin.

Pamplonesan hogei urte baino gehiagoko bidea egin duzu jada. Ez zara nekatzen?

Iruñera 18 urterekin ailegatu nintzen. Pamplonesako zuzendari, berriz, 1996. urtean hasi nintzen. Beti dugu gauza berriak egiteko gogoa, eta horrek ematen dit aurrera egiteko indarra eta ilusioa.

Publiko berria erakartzea ere bada zuen erronka?

Musikaren esparruan ari garen erakunde guztion erronka da hori. Publiko berria bilatzen egon behar dugu beti. Iruditzen zait arlo horretan egon dela ardurarik eza, eta gurearen gisako taldeen kontzertuetan jende gazte gutxi egoten da. Hori arazo bat da. Horregatik uste dut garrantzitsua dela estilo ezberdinak lantzea, publiko ezberdinak erakartzeko.

Publikoa trebatu behar da?

Bai, funtsezkoa da. Hezkuntzaren esparruan erabat txertatu beharko lukete musika. Kontua da krisiaren aitzakiarekin hezkuntzaren esparruan egondako murrizketek min egin diotela arteari eta, bereziki, musikari. Bertzelako arerioak ere baditugu.

Zeintzuk?

Gaur egun entzuleen esku dauden teknologia eta gailu guztiak. Etxetik ez ateratzea ekartzen dute tresna horiek, eta musika etxean kontsumitu ahal izatea; hori gero eta errazagoa da. Horren ondorioz, noski, antzokietan jendea galtzen dugu. Ahalegina egin behar dugu musika ikuskizun gisa ez desagertzeko. Argi dago zuzeneko musikak teknologiak ematen ez duen zerbait baduela, baina jendea eroso dago etxean. Horren inguruan egin behar dugu lan.

Abendura bitarteko programa prest duzue. Zer eskainiko die Pamplonesak etxean gelditzeko tentazioa izan dezaketenei?

Batetik, nabarmentzekoa da zarzuela eta Gabonetako kontzertua eskainiko ditugula, ohi bezala. Tradizio bilakatu dira, eta publikoak eskatzen ditu. Bertzetik, John Williams konpositoreak zinemarako egindako piezak joko ditugu, eta parte hartuko dugu Musikagileak zikloan. Garrantzitsua da ziklo horretan aritzea guretzat, Euskal Herri mailako ekinaldia delako, eta oihartzun handiagoa izanen duelako. Berritzea da kontua, publiko berria erakartzea. Gure bidea egiten jarraitu behar dugu.

Edurne Elizondo

2014ko martxoan jazo ziren Jorge Correa Boro (Madril, 1979) La Haine-ko kazetariaren aurkako epaiketa eragin duten gertaerak. Madrilen manifestazioa egin zuten egun hartan, astebete lehenago egondako duintasunaren martxen testuinguruan. Polizia oldartu zen. Kolpeak jaso zituen kazetariak. Urrian, ordea, bera epaituko dute. Sei urteko espetxe zigorra eskatzen dute.

Urriaren 3an duzu epaiketa. Oraingoan bai?

Nik uste dut baietz, oraingoan epaiketa izanen dela.

Zer gertatu zen apirilean?

Epaiketa hasi baino ordu eta erdi lehenago, polizietako batek fax bat igorri zuen auzitegira, gaixo zela errateko. Nik uste dut kontua izan zela auzia isilarazten saiatu zirela, baina ez zutela lortu. Horregatik ez zen Polizia agertu.

Zaila izan da zure auziaren berri zabaltzea?

Hasieratik gure helburua izan zen gertatzen ari zenaren berri zabaltzea, eta auzia isilarazteko saioak bertan behera uztea. Eta uste dut lortu dugula. Lortu dugula harresi mediatikoa gainditzea. Hedabide anitzek hitzik ere ez dute erran nire kontrako auziari buruz. Halere, informazioa zabaltzeko gai izan gara. Mesede egin didate, gainera, kazetarien sindikatuek eta Nafarroako Gobernuak berak nire auziaz egindako adierazpenek. Hori guztia kontuan hartuta, iruditzen zait poliziek atzera egin zutela.

Sei hilabete joan dira. Zer espero duzu orain?

Udako hilabeteetan dena mantsotzen da, eta auzia berriz ere mahai gainean jartzeko ahalegina egin behar izan dugu. Epaiketari buruz, betikoa berretsi baino ezin dut egin: egia gure alde dagoela, eta bideoek erakusten dutela guk dioguna dela gertatu zena. Noski, ezin gara lasai egon, bertze hainbat auzitan ere gertatu izan delako frogak alde izanda ere zigortu izana. Logroñoko CNTko kideei hori gertatu zaie, eta Altsasuko auzian ere bai: irudiek bertan behera uzten dute guardia zibilen bertsioa, baina, hala eta guztiz ere, zigortu dituzte. Beraz, lasai ezin naiz egon, irudiek nik erraten dudana erakusten duten arren. Nik hori berretsi baino ezin dut egin, halere. Poliziek gezurra erran dutela, eta nik ez niola inori eraso egin. Ez da samurra.

Lau urte eta erdi joan dira auzia hasi zenetik.

Luze joaten ari da. Espero dut epaiketa ez gelditzea bertan behera, berriz ere. Argi dut poliziek gezurra erranen dutela, bideoek errealitatea den bezalakoa erakutsiko duten arren. Baina poztuko naiz, behintzat, epaiketa egiten dutenean. Ongi nago, indartsu, baina gertatzen ari direnak kontuan hartuta, egia nire alde izan arren, ezin naiz lasai egon.

Kontent zara jasotako babesarekin?

Bai, babes handia sumatu dut. Badakit jende askorentzat nire auzia ezezaguna dela, oraindik ere, hedabide anitzek isilarazi dutelako. Baina hala eta guztiz ere, jende anitz agertu da nire alde, eta jende anitz atera da karrikara babesa agertzera. Hilaren 28an [gaur] elkarretaratzeak eginen dituzte Iruñean, Bilbon, Bartzelonan, Madrilen, Tarragonan... Kontent nago, elkartasuna eta babesa jaso dudalako.

Otsailean, urte eta erdiko zigorra ezarri zizun Espainiako Auzitegi Nazionalak, sare sozialetan zabaldutako mezuengatik. Nola eragin dizu?

Zigorra jaso, eta helegitea jarri nuen sententziaren aurka, Espainiako Azitegi Gorenean. Horren zain nago. Armiarma operazioaren bigarren fasean atxilotu ninduten ni. Adierazpen askatasunaren alde egin nuen atxilotu nindutenean, eta bide beretik jarraituko dut. Noski, ez naiz bakarra. Valtonyc abeslariak erbestera joan behar izan du, eta Pablo Hasel espetxean sartzeko zain dago. Zigorra murriztu diote hainbat hilabetez, eta saldu nahi izan dute zigor hori ia hutsean gelditu dela, baina ez da egia. Gainera, Haselen sententzia Espainiako Auzitegi Gorenaren erantzunaren zain dago. La Insurgencia kolektiboko kideak ez dira espetxean sartuko, berriki jakin dugunez. Halere, argi utzi behar da egun bakarreko zigorra ere badela bidegabea.

Kazetaritza kritikoaren kontra ari direla nabarmendu duzu.

Bai. Argi dago batzuen adierazpen askatasunaren aurka baino ez dutela egiten. Faxistei eta eskuin muturrekoei nahi dutena erraten uzten diete. Kazetaritza kritikoaren aurka ari direla zalantzarik ez dut. Ni ez naiz bakarra. Badira bertze hainbat kasu. Izquierda Diario-ko Veronica Landaren aurka egin dute, edo Ahotsa.info-koen aurka, euskal preso politikoen kolektiboa izen horrekin aipatzeagatik. Irrigarria da. Jende anitz hasi da egoeraz konturatzen, baina kontzientziatzeko lanean jarraitu behar dugu.

Egoeraren larritasunaz jabetzeko?

Bai, erasoek denoi egiten digute kalte. Nik, oraindik ere, eraso horien neurriko mobilizazio handi baten falta sumatzen dut, milaka ateratzea karrikara. Ez gara gai izan milaka pertsona kalera ateratzeko, errateko aski dela.

Zigorgabetasun sentsazioa areagotzen du horrek?

Zigorgabetasuna bada, eta handia, gainera. Egoera zaila da, eta horregatik atera behar dugu kalera. Ideologia askatasuna dago jokoan, eta salatu behar dugu. Isilarazi nahi gaituzte, baina nire kasuan kontrakoa baino ez dute lortu.

Edurne Elizondo
Hasieratik erran du, argi eta garbi, musika "pasio" duela. Eta sumatzen zaio hitz egiten duenean. Garaikideak proiektuko kudeatzaile da Yolanda Campos Bergua (Jaca, Aragoi, Espainia, 1973), bai eta Nafarroako Musika Garaikideko jaialdia...

Edurne Elizondo

Mendia izan da, eta bada, Paquita Bretosen bizitzako ardatz nagusietako bat (Pasaia, Gipuzkoa, 1927). Kontrabandoan aritu zenean zaletu zen. 1936ko gerrako eta ondorengo urteak latzak izan ziren Bretosentzat. Aita fusilatu zuten, eta ama, berriz, preso eraman. Mendiak eman dio haizea.

Kontent zaude Belaguako aterpea berritzeko lanekin?

Aterpea itxi zutenean, Belaguara joateari utzi nion, hagitz tristea zelako eraikina utzita ikustea. Beraz, orain hagitz kontent nago. Gauza handia izan da niretzat jakitea zabalik izanen dela, berriz ere. Nik jada ezin izanen dut anitzetan joan, baina goza dezatela bertze mendizaleek. Pozgarria da hori.

Zer da zuretzat aterpe hori?

Anitz. 1971. urtean inauguratu zuten. Egiten ari ziren bitartean, igandero joaten ginen senarra eta biok. Hasieran, asmoa zen bertze toki batean egitea, beheko aldean. Errepiderik ez zegoelako. Baina Izabatik Belaguara igotzeko errepidea eginen zutela jakin eta gero, bide bazterrean egitea erabaki zuten. 1993. urtean, moldatu eta gero, berriz ireki zuten, eta urte hartan, nire senarra zenaren izena jarri zioten aterpeari, Angel Oloron. Guretzat, beti izan da toki berezia.

Mendizale anitzentzat ere bai, ezta?

Nik uste dut baietz, baduela zerbait berezia mendizale guztientzat. Goitik ikusten baduzu, aterpeak kanpin denda baten itxura du. Europatik eman dute orain aterpea berritzeko dirua, eta jarri duten baldintza horixe izan da, eraikinak bere itxura horri eutsi behar diola. Itxura horrek bakar bilakatzen du Belaguako aterpea, eta ez dute galdu nahi.

Noizkoa duzu mendizaletasuna?

Kontrabandoan aritzen nintzen garaikoa. Amarekin hasi nintzen. Kintoan aritzen ginen. Galtzerdiak eta gisakoak pasatzen genituen. Iheslariak ere laguntzen genituen muga pasatzen, errepresioari ihes egin ahal izateko. Lehen aldiz aritu nintzenean tabakoa pasatu nuen. Gogoan ditut ordukoak!

Zer gertatu zen?

Tabakoa nire gorputzera lotu, eta beroki batekin tapatu nuen! Tabakoaren usaina ikaragarria zen!

1936ko gerrakoak eta ondorengoak urte latzak izanen ziren, ezta?

Hagitz latzak. Aita fusilatu egin zuten. Trujillon hil zuten. Ama hil eta gero, senarrarekin joan nintzen haren hilobia ikustera. Aranzadiko Paco Etxeberriarekin joan nintzen. Ama ere espetxean sartu zuten, 1936ko gerra piztu zenean. Ondarretan egon zen preso. Nire ama maistra zen. Baina Iruñean ez zuen inoiz lanik aurkitu, ez zelako karlista. Haren ama bazen, karlista amorratua. Ama, berriz, komunista. Ardanatzen izan zen nire ama maistra, 1919an.

Gero Pasaiara joan zen?

Aitak Luzuriagan egiten zuen lan, Pasaian. Ama Pasaiara joan zen bizitzera, ezkondu zenean. Maistra zenez, harengana joan ziren, hauteskundeetara aurkezteko, eta Fronte Popularreko zinegotzi hautatu zuten, 1936an.

Zenbat denbora izan zuten preso zure ama?

Ia bi urtez egon zen. Saiatu ziren ni umezurztegian sartzen. Espetxetik atera zenean, ez zuen bere amarengana joan nahi, karlista amorratua zelako. Ez zioten Pasaiara itzultzen utzi, eta horregatik etorri zen Iruñera. Aske zegoen, baina baldintzapean. Ni amonarekin egon nintzen ama kartzelan egon zen bitartean. Gorriak pasatu nituen. Nik bederatzi edo hamar urte baino ez nituen ama preso hartu zutenean. Senarrak erraten zidan, bizi izandako esperientzia gogorren ondorioz, inguratzen nauenari so egiteko gaitasun handia dudala. Lehen ez nuen anitz hitz egiten, ezin nuelako. Begiratu bertzerik ez nuen egiten.

Mendian hasi zinenean, emakume gutxi aritzen ziren?

Bai. Ni lau lagunekin ateratzen nintzen mendira, guztiak gizonak. Behin, zeharkaldi bat egin genuen, eta Lekunberrin amaitu genuen bidea. Han ezagutu nuen Angel, gero nire senar bilakatu zena. Emakumeok ezin ginen tabernetan sartu. Kanpoan gelditu behar nuen, eta lagunek atera behar zidaten edan nahi nuena. Angelek bete zidan kantinplora behin, eta horrela ezagutu genuen elkar. Orhi mendira joan ginen, utzi zigutenean.

Zergatik ezin zineten joan?

Mugan ziren mendietara ezin ginen joan, guardiek ez zuten uzten. 1947an-edo, lehendabizikoz izan nuen aukera joateko. Iruñean autobusa hartu genuen. Nire lagunek Angeli eskatu zioten ni autobus geltokira laguntzeko, goizean goiz atera behar genuelako, 06:00etan edo. 1953. urtean ezkondu ginen. Ez genuen bestarik egin. Goizean, 07:30ean ezkondu ginen! Mendiko lagunekin, amarekin eta nebarekin hamaiketakoa egin genuen gero, Baztan tabernan. Horixe izan zen gure ezkontza.

Mendiko giroa anitz aldatu da?

Aldatu da anitz, bai. Ni hasi nintzenean, gogoan dut galtza-gonarekin joaten nintzela mendira. Pentsa, orain inork ez luke horrelakorik eginen! Behin, galtza-gona eta galtzerdiak jantzi nituen, baina mendian elur anitz zegoen, eta gorriak pasatu nituen. Amak erran zidan hobe nuela galtzak jantzi mendira joateko, eta halaxe egin nuen, azkenean.

Pirinioa ederki ezagutu duzu.

Bai. Astero ibiltzen ginen. Angelekin ere, hamaika txango eginak ditut. Pirinio guztiak zapaldu ditut. Gero, 50 urterekin, Montblanc ere igo nuen. Ikurrina txiki bat eraman genuen gailurrean jartzeko. Eguraldi txarra izan genuen.

Asteburuan, mendia. Eta aste egunetan?

13 urte nituenean hasi nintzen lanean, ezkondu arte. Gortari etxean aritu nintzen, dendari. Galtzerdiei puntuak hartzen nizkien, gainera. Ezkondu ginenean, ama gurekin etorri zen bizitzera. Oraingo etxea erosteko, lanean hasi nintzen, berriz ere, Kcikers etxean. Horri esker badut egun dudan pentsioa. Kontua da Gortari etxean ez nintzela hasi kotizatzen lanean hasi eta berehala, baizik eta bikotea izan nuenean. Horren berri gero izan nuen!

Mendia ez duzu utzi. Gozatzen segitzen duzu?

Bai. Mendia maite dut, eta lagunekin jarraitzen dut joaten. Ez dut lehengo gaitasuna, baina oraindik banaiz mendian ibiltzeko gai. Eta maite dut. Oraindik ere gai gara ezagutzen ez genituen txokoak ezagutzeko. Toki zoragarri anitz ditugu inguruan. Urbasa eta Andia artean, adibidez, mila urteko harizti bat dago. Sei emakumeren artean ere ez gara gai zuhaitz horietako batzuen enborrak besarkatzeko. Toki zoragarria da. Hori da mendiak duen ederrena. Igandero ateratzen naiz. Zortzi edo hamar kilometro inguruko txangoak egiten ditugu.

Ane Eslava

Zazpi urte zituenetik aritu da txirrindularitzan Erkuden Almagro (Iruñea, 1976). Lehia uztea erabaki zuenetik, taldean ateratzen da bizikletan ibiltzera, baina, hasieran, talde horiek gizonek osatutakoak izan ohi ziren. Bere zaletasuna emakumeekin partekatzeko beharrak bultzatu zuen Bizikume taldea sortzera, eta, egun, 200 kidez osatutako kluba da. Uste du baliagarria izan dela emakumeen arteko sareak sortzeko eta elkarri indarra emateko.

Zein izan da zure ibilbidea bizikletarekin?

Beti ibili naiz bizikletan, oso txikitatik. Hamabi urterekin hasi nintzen lehian, eta gero hemengo nesken klubetan ibili nintzen; baina kanpora joan behar izan genuen laster, hemen ez genuelako aukerarik.

Egun, zer da zuretzat bizikleta?

Une bat heldu zen non emakume asko lehia uzten hasi ziren, ikusi zutelako inoiz ez zutela beren ametsa lortuko: profesional izatea, adibidez. Nik, ordea, jarraitu egin nuen, eta, beharrak bultzatuta, taldea sortu nuen. Orain, bizikleta nire bizimodua da.

Gizonekin bizikletan ibiltzeko ohitura zenuen. Zeren falta sumatzen zenuen haiekin joatean?

Emakume askok utzi zutenean, nik oraindik bizikletan ibiltzeko beharra sentitzen nuenez, taldetxoekin elkartzen nintzen. Baina gehienak gizonak ziren, eta askotan tokiz kanpo sentitzen nintzen. Erritmoak ez zitzaizkidan gustatzen, eta elkarrizketa asko tokiz kanpo zeudela iruditzen zitzaidan. Orduan, zerbait aldatu behar nuela ikusi nuen.

Nola animatu zinen taldea sortzeko pausoa ematera?

Justu orain dela lau urte izan zen. Ikusi nuen beste kiroletan emakumeen taldeak sortzen ari zirela, eta Mujeres en Bici taldea sortzera animatu nintzen. Beharrak eraman ninduen horretara.

Sare sozialak erabili zenituen taldea sortzeko. Nola izan zen?

Hasieran ez nekien oso ongi nola egin nezakeen, eta WhatsApp talde bat sortu nuen. Geroz eta neska gehiago elkartuz joan ginen, eta, azkenean gehiegi ginenez, mendikoak eta errepidekoak, banatu egin ginen. Klub bat sortu genuen, Bizikume, egiturak koordinatzeko erraztasunak ematen zizkigulako.

Hasieran, zuen helburua zen ibiltzera joateko elkartzea, ezta?

Bai, ibiltzera joateko elkartzen ginen batez ere. Baina, gainera, justu une horretan mugimendu aldarrikatzaile handia zegoen Iruñean, eta asko erabiltzen zuten bizikleta. Gu askotan joaten ginen bizikletarekin ekitaldietara, masa kritikoetara... Beti izan dugu aldarrikapen puntu hori. Bestalde, feminismoak ere toki handia du taldean, eta uste dugu gauza biak lotuak daudela.

Zenbat emakume eta zer adin tartekoak zarete?

Egun 200 inguru gara, eta 18 eta 70 urte bitartekoak. Esan beharra dago ez ditugula gizonak kanpoan uzten, irteera misto batzuk ere egiten baititugu, baina gure elkargune nagusia ez da mistoa. Eta bi modu daude gurekin bat egiteko. Batetik, Mujeres en Bici komunitatearen parte izatea: dohainik da, eta kideek irteeren berri izaten dute. Eta, bestetik, Biziklume klubean sartzea: urtean 20 euro balio du, eta abantaila batzuk ematen ditu.

Zergatik da positiboa emakumeak kirola egiteko elkartzea?

Guk beste erritmo batzuk ditugulako, beste elkarrizketa gai batzuk... Alegia, beste modu batera ibiltzen gara. Ez zaigu axola helmugara azkar iristea; disfrutatu egin nahi dugu.

Liburu bat ere idatzi duzu: Guía definitiva de la mujer ciclista. Hutsune bat zegoela ikusteak eraman al zintuen hori sortzera?

Bai, pausoa eman nuen ikusi nuelako informazio hutsune handia zegoela. Adibidez, behin emakume txirrindularien liburu bat erosi nuen, eta bizikleta politen eta neska ederren argazkiak baino ez zituen. Esan nuen: hau al da emakumeen txirrindularitza? Eta gida bat egitea erabaki nuen, emakumeei aukera emateko beren kabuz ibiltzen hasteko. Gerora idatzi izan didate esanez animatu direla; hori zen asmoa.

Eskola bat ere sortu zenuten.

Bai, halako zerbait. Klubaren egiturak aukera ematen digu eskolak eskaintzeko: hastapenei buruzko ikastaroa, mendian hastekoa, mugikortasun eskolak...

Positiboa da ikasteko orduan emakumeak eta gizonak banatzea?

Nik uste dut baietz. Izan ere, ikusten dut askotan, talde mistoetan, emakumeak pixka bat deseroso sentitzen direla, batik bat zalantzak galdetzeko orduan. Horregatik, soilik emakumeez osatutako taldean elkartzea ikasteko aukera bikaina izaten da haientzat.

Zuri zer eman dizu emakumeekin taldean joateak?

Gure taldearen aniztasunak irakatsi dit gauza gehien. Hemen mota guztietako pertsonak ezagutu ditut: LGTBI emakumeak, Opus Deikoak, medikuak, garbitzaileak... Geure elkargunea bizikleta da, eta gainontzeko guztia alde batera uzteko gai gara. Hori izugarria da. Ni kirol mundu maskulino batetik nator, eta sexu joera, herrialde edota erlijio askotako neskekin elkartzean esan dut: "Nor naiz ni bestea epaitzeko? Berak pedalei eragiten die nik bezala". Horrek pertsona hobea bihurtu nau.

Kirola, modu kolektiboan, ahalduntzeko tresna izan daiteke?

Bai, guztiz. Oso sare garrantzitsuak sortzen dira, eta elkarri laguntzen diogu. Adibide gisa, ikusten duzu emakume batek minbizia gainditu duela eta bizikletan dabilela; edo, gure taldearen kasuan, 70 urteko emakume bat dugu, eta aurten bere lehenbiziko triatloia egin du. Uste dut hori guztia ikusteak asko ahalduntzen gaituela.

Adina aipatu duzu. Halako taldeek balio dute emakume batzuek adinarengatik senti ditzaketen mugak apurtzeko?

Bai, nik oso argi daukat hori. Orain, emakumeek kirola egiten dute 80 urterekin ere; hemen ez dugu hori izan orain arte. Emakume askok seme-alaben zaintzaz arduratu behar izan dute, eta kirola eta halako gauza batzuk alde batera utzi dituzte. Hori aldatzen ari da. Gure taldean 50-60 urteko emakume asko daude: batzuek mugak jartzen zizkioten beren buruari; orain, taldeari esker, gainditu egin dituzte.

Beti ibili zara txirrindularitzan. Zein unetan sentitu duzu bereizkeria emakume izateagatik?

Beti. Orain hori aldatzen ari da, baina badira berdin jarraitzen duten gauzak; adibidez, sarien desberdintasuna. Hori ez da aldatu; horregatik, lasterketa batean sariak parekideak direla ikusten dugunean, parte hartzen dugu, antolakuntza saritzeko. Hala ere, orain aurrera egiten ari gara: emakumeak elkartu gara, eta gizartea mugitzen hasi da.

Emaitzarekin pozik zaude?

Bai. Hasieran ez nekien hau noraino helduko zen, eta ez nuen espero horrenbeste zabaltzea; baina proiektuak asko eman dit. Hala ere, ikusten dut hazten ari dela, eta espero dut inoiz ez bihurtzea enpresa bat; zerbait txikia izaten jarraitzea. Bestalde, beste herrialde batzuetako neskak hasi dira animatzen beren taldeak sortzera; horrek erakusten digu egiten dugunak zerbaitetarako balio duela.