Iruñeko Udalak eten egin du auzoetan haur eta nerabeekin lan egiten duten prebentzio taldeen kontratua. Erabakiaren ondorioz, egungo zortzi taldeek etorkizun iluna dute; kinka larrian daude.

Duela urte eta erdi lotu zitzaion Yasmine Khris Maansri frantziarra euskararen bideari. Hizkuntza ikasi eta euskaraz bizitzeko hautua egin zuen Euskal Herrira iritsi zenean. 'Ahobizi' izanen da Euskaraldian.

Euskal Herriko emakume sozialisten sare gisa sortu zuten Itaia, duela bi urte; antolatzeko urratsa egin dute orain sareko parte hartzaileek, eta eskualdeka hasi dira taldeak osatzen. Iruñerrikoan ari da Paula Diaz.

Atxukarro Estombak historiako emakumeak izan ditu mintzagai Euskalerria Irratian eginiko kolaborazioetan, 2018tik. Berriki, liburu bat argitaratu du horiek guztiak jasotzeko: 'Gizalabak'.

Enpresako zuzendaritzak hiru hilabetez atzeratuko du Castejongo lantegia ixteko erabakia, trenbide merkatuan kontratu batzuk lortzeko aukera ikusita. Langileek ABEEtan segituko dute.

Tutera Kantuz-ek duela hamabost urte hasi zuen bere bidea, azaroan. Elena Etxezarreta lehen zuzendariaren bidez egin du bat Aramendiak. Euskara kultur ondare gisa aldarrikatu nahi dute.

Edurne Elizondo

Biktimen ondoan izan da Fernando Rey (Iruñea, 1961), Foro Sozialak Nafarroako Parlamentuan egindako saioan. Aurreko egunetan eta asteetan ere mintzatu izan da haiekin, eta entzun ditu haien esperientziak: ETAk hildako Manuel Zamarreñoren alaba Naiara Zamarreñorenak, Guardia Zibilak hildako Josu Zabalaren iloba Belen Zabalarenak, ETAk hildako Juan Mari Jauregiren alaba Maria Jauregirenak eta estatu terrorismoak hildako Iñaki Etxaberen alaba Olatz Etxaberenak. Saioak utzitako "aje emozionalak jota" mintzatu da Foro Sozialaren barruan dagoen Baketik elkarteko kide Fernando Rey; "zubi lana egin nahi duen herritar bat" da.

Bigarrenez egin duzue indarkeriaren biktimen arteko solasaldia Nafarroako Parlamentuan. Zer moduz joan da?

Pozik atera nintzen. Egia da halako aje emozional bat utzi didala saioak, biktimen esperientziak ezagutu eta entzun eta gero. Pena da halako saioak jende gutxirengana ailegatzen direla, baina, aldi berean, parlamentuaren egoitzan eginda, oihartzun sozial handiagoa dute gero hedabideetan.

Inportantea da halakoak parlamentuan egitea?

Bai, badauka garrantzia. Bilatzen da erakunde publikoek behar bezalako garrantzia ematea memoriaren auziari. Pozik gara, iaz egindako saioan baino talde gehiago izan direlako aurten. Iazkoan, PSN eta UPN gelditu ziren kanpoan.

Oraingoan, PSN egon da.

Pozgarria da. Saioa bukatu zenean, PSNko Inma Juriorekin mintzatu nintzen, eta galdetu nion ea entzun ote zuen zerbait arrarorik. Ezetz erantzun zidan, oso ongi joan zela. Esan nion mezua beti izan dela bera, baina aurrekoan ez zuten entzun nahi izan.

Zer diote biktimek?

Batetik, besteari entzun eta bestearen larruan jarri beharraz aritu dira. Bestetik, memoria inklusiboaren garrantzia nabarmendu dute. Inportantea da ETAren biktimak aintzat hartzea eta dituzten eskubide guztiak bermatzea, baina estatuaren terrorismoak edo polizia taldeek eragin dituzten biktimak bazter utzi gabe.

Biktimen arteko aitortza?

Hori oso inportantea da. Bakoitzak gatazkaren bere kontakizuna izanen du, baina, gatazka hori edonola aztertuta ere, edonola deskribatuta ere, egon gaitezen ados, behintzat, bi gauzatan: biktima guztiek dituzte eskubideak, eta biktima guztiak hartu behar dira aintzat. Giza eskubideak edozein proiekturen gainetik daude. Ez zegoen eskubiderik eta ez dago justifikaziorik ETAk egin zituen izugarrikeriak egiteko, eta ez dago eskubiderik inor torturatzeko eta estatuak inor hiltzeko.

Paco Etxeberria auzi medikuak erran izan du ETAren biktimek erakundeen aitortza jaso dutela, baina ez, ordea, herritar askorena; estatuaren indarkeriaren biktimen kasuan, kontrakoa gertatzen dela, herritarren babesa bai, baina erakundeen aitortza ez dutela jaso. Bat zatoz?

Bai. Parlamentuko saioan ere horixe esan dute batzuek, erakundeen aitortzarik ez, baina herriaren parte handi baten babesa sentitu dutela. Egin dira urrats batzuk: Eusko Jaurlaritzak aitortza egin dio Iñaki Etxaberen familiari. Pausoak eman dira, nahiz eta oraindik biktima guztiek ez duten aitortza hori jaso. Beste aldean, berriz, ETAren biktimek izan dute erakundeen aitortza, baina ez dute herritarren parte handi baten babesik izan.

Biktima guztiak ez dira prest parlamentuan egindakoaren gisako saio batean parte hartzeko. Hori baliatzen dute batzuek?

Parlamentuan argi eskatu dute biktimek: "Mesedez, ez manipulatu". Biktimek dolu prozesu bat pasatu behar dute; sentitzen duten amorrua gainditzeko prozesua luzea da, eta traba handia da prozesu horretan batzuek manipulatu nahi izatea. Bada jendea biktimen eskubide guztiak aldarrikatu, eta gai dena aurrerapausoak emateko, eta besteen sufrimenduari ere begiratzeko.

Sumatzen duzu aldaketarik?

Prozesu guztietan argi-ilunak daude. Alderdien artean izan dira aurrerapausoak: PSN parlamentuan egon izana, adibidez, inportantea da. Martin Zabalza Bake eta Bizikidetzarako zuzendaria PSNkoa da, eta elkarrizketa multilateralak bultzatzen ari da. Hori da prozesuak duen argi bat.

Eta ilunak?

Lasaitu da pixka bat giroa; arazo gutxiago dago onartzeko indarkeria adierazgarri guztiak direla baztertzekoak, baina, aldi berean, jendea urrundu egin da arazotik. Eta ez litzateke ona izanen hau ahaztea, zauriak ongi sendatu gabe. Oraindik badira arazoak. Ona da parte guztiek onartzea indarkeria erabiltzea ez zela bidezkoa izan, eta egindako mina aitortzea, baina estatuak oraindik ez du egin.

Noizbait eginen du?

Segur aski, ez du inoiz eginen. Estatuak esanen du noizbait tortura erabili duela? Gauza jakina da estatu guztiek erabili dutela. Halere, onartuko du hori Espainiak? Bere egiturak erabili dituela talde terroristak antolatzeko? Zaila ikusten dut. Eta badira bestelako arazoak ere.

Zer-nolako arazoak?

Naiara Zamarreñok aipatu ditu, adibidez, presoei egindako ongietorriak. Esan du min handia egiten diotela; ongi iruditzen zaiola egitea; normaltzat jo du maite duzun hori kartzelatik atera delako poztea eta ongietorria egitea, baina ez heroitzat hartuz. Hor bada beste problematika bat. Presoen egoera beste bat da; zergatik ez diren etxetik hurbil. Arazo horiei heldu behar zaie.

Ez enkistatzeko?

1936ko gerrarekin gertatu da bilobek egin behar izan dutela memoria jorratzeko lana. Eskuinak esan du kontu zaharrak direla, eta aurrera begiratu behar dela. Ez dugu iraganean iltzatuta gelditu behar, baina justizia egin behar da, eta izugarrikerien irakurketa kritikoa egin behar da; hurbilagokoa dugun indarkeriarekin ere bai. Aurrera egin behar dugu, bai, baina irakurketa kritiko hori eginez. Zauriak ongi itxi behar dira, eta irakurketa kritiko eta multilaterala egin.

Baketik elkartean ari zara orain; Nafarroako Gobernuan ere aritu zinen aurreko legealdian.

Hutsetik hasi behar izan genuen gobernuan. Lan ona egin zen, baina motz gelditu zen arlo askotan. Halere, nik orduan ikasi nuen administrazioa astuna dela; presio politikoak badirela, eta ausardia falta izan dela. Zuhurtziaz jokatu behar da, bai, baina uste dut gutxieneko oinarri etikoak ezartzen badira ez diegula uko egin behar. Giza eskubideak denonak badira, denonak dira; berdin du biktima hori biktimario ere izan bada. Nik beti izan dut amets herri honen bakea, justizia eta askatasuna. Saiatu naiz inplikatzen; zubi lana egin nahi duen herritar bat naiz.

Uxue Rey Gorraiz

Antzerkigilea, aktorea, Lehen Hezkuntzako irakaslea eta beste da Maialen Diaz (Beltzuntze, 1988). 2019an, Nafarroako Antzerki Eskolak haurrentzako antzerki testuen sariketako irabazle izendatu zuen Diaz, Ilargiaren atzean lanarengatik. Idazkera aberatsa, emozioak transmititzeko gaitasuna eta istorioaren garapen eta egitura borobila nabarmendu zituzten epaimahaikoek. Iragan den larunbatean gorpuztu zituzten estreinakoz hark idatzitako hitzak oholtza gainean: Virginia Zerberak zuzendu du obra.

Larunbatean izan zuen obrak lehen emanaldia. Pozik zaude emaitzarekin?

Oso. Lan izugarri polita egin du lantalde osoak. Gainera, oso harrera ona izan zuen, aretoaren edukiera mugatua egonik ere. Asko gustatu zait Virginia Zerbera zuzendariak egindako lana, eta aktoreak ere ederki aritu dira. Antzezlanean jorratzen den gaia nahiko delikatua da, haur baten bidaia emozionala kontatzen baita, eta iruditzen zait sentiberatasun handiz landu dutela.

Zer kontatzen da, zehazki?

Hasieran alaba bakarra den neskato baten historia da. Neska horrek ahizpa bat nahi du, eta desio hori bete egiten da azkenik, neska bat adoptatzen baitu familiak. Ordea, hainbeste desiratzen zuen zerbait lortzen duenean ikusten du familian duen lekua aldatu egiten dela. Gertatu zaiona polita den arren, bizitzan aldaketa horiek onartzeak eta etorrera hori aberasgarria dela ikusteak gorabehera asko izan ditzake. Gerta daiteke, antzezlanean agertzen den bezala, jeloskor jartzea, amaren arreta bereganatu nahi izatea… Horretaz guztiaz hitz egiten du obrak.

Adopzioaz hitz egiten da antzezlanean. Zehazki gai hori jorratzeko premia sentitu zenuen?

Adopzioa bera interesekoa zait, gai moduan, baina uste dut, adopzioaz haratago, alteritatearen onarpenaz ari garela antzezlanean. Norbait zurean hartzean, are gehiago familiaren gisako inguru intimo batean... zailtasunak izan daitezke; ez da erraza. Ulertu behar izaten dugu gauza asko positiboak izan daitezkeela, nahiz eta ez izan zuk espero bezalakoa. Gainera, maitasunaz ere hitz egiten du obrak, eta ahizpatasunaz.

Antzezlana haurrei zuzendua izanik, berezia behar du izan kontatzeko moduak?

Bai, noski. Kasu honetan, nik haurrei eskaini nahi izan diet pertsonaiarekin batera bidaiatzeko eta katarsia bizitzeko aukera. Horrez gainera, obran nagusi den gaia lantzeko, protagonistak bizi dituen sentimendu batzuk kanpora atera ditut, izaki mitologiko batzuen agerpena baliatuta. Uste dut horrek laguntzen duela emozioak haurraren gaineko epaiketarik gabe lantzen. Nik nahiago izan dut kode fantastikoa erabili, psikologizazioa baino. Kasu honetan, behintzat, haurrek hobeki ulertuko dute horrela.

Nolakoa da eszenaratzea?

Oso berezia da, eta askotariko espazioak sortu dituzte oso elementu gutxirekin. Gainera, istorioan oso inportantea den elementu baten bueltan egin dute eszenaratzea: hari mataza bat da guztiaren oinarria. Izan ere, pertsonaietako batek, amak, gainerakoen hitzen hariari tiraka josten ditu arropak. Metafora bat da; erakutsi nahi du istorioz eginda gaudela.

Sariketako epaileek azpimarratu zuten zure lana oso ongi garatua eta borobildua dagoela.

Uste dut egiturarengatik esan zutela. Kasu honetan, arreta jarri nahi izan nion dramaturgia aldetik oso argia izateari. Estilo ariketa baten modukoa izan da,

Sentimenduak eta emozioak transmititzeko gaitasuna ere nabarmendu zuten. Hori duzu gustuko?

Artistak bezainbeste bide daude; bakoitzak berea du. Nire kasuan, bai, iruditzen zait horrelakoa dela nire begirada eta hori dela nik eskaintzen dudana. Polita iruditzen zait espazioa publikoarekin partekatzea, bidea elkarrekin egiteko. Antzerkiak daukan ezaugarrietako bat da hunkigarritasuna, sentimenduak lantzeko gaitasuna, eta, literatura ez bezala, jende askoren artean gertatzen da, eta une jakin batean. Emozioak lantze aldera, elkarketaren balioa oso garrantzitsua iruditzen zait.

Zertan aurkitzen duzu idazteko inspirazioa?

Zirrara bereziren bat eragin didan edozer izan daiteke, jakin-mina piztu didan zerbait. Niretzat idaztea da ulertzen saiatzea, nahiz eta gero, paradoxikoki, gustatzen zaidan testuak galderak uztea airean. Ez zait gustatzen erantzunak ematen dituen antzerkia, galderak egiten dituena baizik.

Behin inspirazioa aurkituta, nolakoa da sorkuntza prozesua?

Ez da inoiz noranzko bakarreko bidea; bidaia ez dut egiten norabide bakarreko errepidean. Inportanteak dira bat-batean azaltzen zaizkidan flash modukoak, irudiak, eta horiek gordetzen dituzten galderak. Gero, noski, aurkitu behar izaten dut hori guztia egituratzeko modua. Egia esateko, lan handia egiten dut ordenagailua ireki baino lehenago, kontuari bueltak ematen, dokumentatzen… deus idazten hasi aurretik.

Zer iritzi du jendeak haurrei zuzendutako antzerkiaz?

Uste dut batzuetan nahasi egiten dugula entretenimenduarekin, eta iruditzen zaigu helduei zuzendutakoa baizik ezin dela izan antzerki serioa. Haurrek merezi, ulertu eta eskertzen dute beraiei zuzendutako antzerkia. Harrigarria eta oso polita da ikustea nola ateratzen diren antzokietatik emanaldi baten ondotik. Nik aldarria egingo nuke genero honen alde, eta argi utzi behar da, entretenimenduaz haratago, haurrentzako antzerkia mundu bat dela, eta merezi duela arreta.

Uxue Rey Gorraiz

Barrenak husteko eta oroitzeko. Horretarako sortu zuen Nekane Ibero musikariak (Iruñea, 1996) Habitación 40 kantua. Alzheimerraz mintzo da bertan. Izan ere, Iberori joan den urtean hil zitzaion amona, gaitz hori zuela. Bizipenetatik abiatuta, apirilean kaleratu zuen kantua, eta, orain, Recuérdame. El principio de la desconexión dokumentalaren parte da haren lana. Bartzelonan estreinatu zuten, astelehenean: gaur, Noaingo Kultur Etxean izanen da. Abestu eginen du Iberok. Astelehenean izan zen Alzheimerraren Nazioarteko Eguna.

Zerk bultzatu zintuen alzheimerraz kantua sortzera?

Gertatzen ari zitzaidana kontatu beharra nuen, nolabait. Premia horrek bultzatuta sortu nuen abestia. Hasieran, uste nuen kontatzen nuen istorioa nirea bakarrik zela, nire arazoa zela soilik. Gero ohartu naiz ez dela horrela inondik inora: askok eta askok bizi dute nik bizi izan dudana. Are gehiago, esanen nuke mundu guztiak duela alzheimerra duen edo izan duen ezagun bat inguruan. Jende asko identifikatua sentitu da kantuko hitzekin, eta hori sentitzea oso polita izan da.

Nolakoa izan zen sorkuntza prozesua?

Aurretik ere buruan nuen horretaz hitz eginen zuen abesti bat sortzea, baina, egia esateko, ustekabean sortu nuen, arratsalde bakarrean. Etxean nintzen, ospitalera joan baino lehenago, gertatzen ari zenari buruz hausnartzen, eta, ohartzerako, sortua nuen ia osorik. Barrenak hustu nituen, eta lasaitu egin nintzen idatzi eta berehala.

Zer da kantuan kontatzen duzuna zehazki?

Amonaren istorioaz ari naiz, baina batez ere deskribatzen dut nola sentitzen den gaixoa zaintzen duena. Horretan jarri nahi nuen fokua: zaintzailearengan. Pertsona horren zeregina biziki inportantea da, eta, aldi berean, oso gogorra. Nik oso hurbiletik ikusi nuen, nire ama eta izebak halaxe izan zirelako, eta garrantzitsua iruditzen zait alde hori nolakoa den kontatzea.

Ezkutuan gelditu ohi da?

Bai, hala uste dut. Horregatik nahi nuen ikusarazi. Denok dakigu gaitza gutxi gorabehera nolakoa den. Hau da, badakigu gaixotasunak zer ondorio dakartzan pairatzen duen pertsonarengan: oroimenari egiten dio kalte, eta gaixorik dagoenak gauzak ahazten ditu, gero eta gehiago, ia dena ahazteraino. Hori jakina da, baina orokorrean ez gara ohartzen zaintzaileak sufritzen duenaz. Azken batean, alzheimerra duen pertsona une batetik aurrera ez da gai izaten inguruan gertatzen ari denaz ohartzeko, baina hurbilekoak bai, eta oso mingarria da. Sintomak pixkanaka nola larritzen diren ikusten dugu, egunez egun.

Zuri zertan lagundu dizu abestiak?

Barrenean nuena oihukatzeko balio izan dit, hasieran batez ere. Orain, jendaurrean kantatzen dudan bakoitzean, sentitzen dut zerbait gehiago askatzen dudala. Emozioak ez dira lehen aldietakoen berdinak; aldatu egin dira.

Eboluzionatu egin du abestiaren esanahiak?

Behin kantua publiko bihurtuta, denona bihurtzen da, eta, aldi berean, inorena ere ez. Mezua partekatu egiten duzu, eta, niretzat behintzat, katarsi bat izan da. Kantatzen dudan bakoitzean, zauria sendatzen joaten da, eta orbaintzen.

Musika sendagai eraginkorra izan daiteke, beraz.

Bai, eta ez horrelakoetarako bakarrik. Ikerketek erakutsi dute musikak asko laguntzen diela alzheimerra duten gaixoei. Nire amonarengan oso argi ikusi nuen,eta, gaitz honetatik harago, beste gaixotasun batzuentzat ere oso tratamendu ona da musika.

Musikoterapia gehiago sustatu beharko litzateke, orduan?

Bai. San Juan de Dios ospitalean eskaintzen dute batzuetan. Zoritxarrez, nire amonak ezin izan zuen horrelakoetan parte hartu, baina bai, zalantzarik gabe, komeni litzateke gehiagotan izatea.

Alzheimerrari buruzko dokumental batean entzun daiteke zure abestia. Nola ailegatu da?

Sarean publikatu nuen, eta oso harrera ona izan zuen. Ez nuen halakorik espero. Bartzelonatik deitu zidaten, esanez asko gustatu zitzaiela, eta galdetu zidaten ea dokumentalean parte hartu nahi nuen. Pozik esan nien baietz, ikusi nuelako helburu bera genuela; hain zuzen ere, azaltzea alzheimerraren errealitatea zein den. Izan ere, gauza askori ez diegu erreparatzen.

Jendartea ez dago aski sentsibilizatuta gaixotasunarekin?

Egon badago, baina premiazkoa da gehiago jakitea eta sakontzea. Sentsibilizazioak orokorragoa izan behar du, esparru guztietara zabaldua.

Apiriletik gaur arte, sortu dituzu kantu gehiago, eta denek dute aldarrikapen mezuren bat.

Sor nitzakeen kantuak maitasunari buruzkoak, eta, izatez, horrelakoak ere egiten ditut, baina uste dut jendeak ez duela horrelako mezu gehiagoren beharrik. Ordea, gai sozialak argitara ateratzea premiazkoagoa ikusten dut. Feminismoa zen nagusi maiatzean kaleratu nuen abestian, eta, berriki, beste bat ere atera dut: beloari buruz mintzo naiz horretan, eta islamofobiaren gaia jorratzen dut haren bidez.

Musika bozgorailu ona da?

Bai, zalantzarik gabe; bozgorailurik indartsuenetarikoa da. Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta.