Kattalin Barber

Emakumeak kontinentea astintzen ari dira. Latinoamerikan indar handia hartu dute emakumeen mugimenduek azken urteotan. Gertatzen ari den matxinada feministari buruzko ikuspegi orokorra eman du Raquel Gutierrez soziologoak (Mexiko Hiria, 1963), Iruñean. Militante eta pentsalari internazionalista hori Mexikoko Pueblako Unibertsitate Autonomoko irakasle eta ikertzailea da. Zabaldik gonbidatuta, zenbait hitzaldi eskaini ditu Nafarroan.

Latinoamerikan gertatzen ari den matxinada feminista duzu hizpide. Zeintzuk dira gakoak?

Herrialde bakoitzak bere gakoak ditu, baina guztiek badute antza. Alde batetik, ezagutza eta esperientzia handiko feministen konbergentzia bat sortu da, eta, bestetik, gazteen parte hartzea handitu da. Feminismoa berritzen ari dira. Batzuek eta besteek ikusi dute mobilizatzeko beharra, eta feminizidio eta inpunitate maila handiko gaietan esku hartzeko antolatu dira. Gai basatiei erantzuteko elkartu dira. Are gehiago, nahasi dira, eta loturak sortu dituzte; guk ezohiko aliantza deitzen diogu horri, bat egin dutelako akademikoek, gazteek, auzoetako emakumeek, kolektibo lesbofeministek.... Beste egoera batean topo eginen ez luketen emakumeak elkartu dira. Loturak zaintzen ari gara ekintza zehatzak aurrera eramateko, biolentziaren aurka. Horregatik diogu hurbiltasuna zaindu eta distantziak kudeatzen ditugula.

Horrek ekarri du ekintzak masiboak eta erradikalak izatea?

Uruguain eta Argentinan izan dira, batez ere, jendetsuenak. Argentinan, adibidez, ohitura handia dago emakumeen topaketak egiteko. Orain izan da azkena, eta oso esanguratsua izan da. Emakumeen Topaketa Nazionala zen lehen, eta Emakume, Lesbiana, Transexual, Trabesti, Bisexual eta Ez-Binarioen Topaketa Plurinazional bihurtu da orain. Are gehiago, izena oraindik eztabaidatzen ari dira. Guztiak izendapenarekin ados egon ez arren, han elkartu dira. Zer eginen luke politika patriarkal batek? Nola kudeatu diferentzia? Ziur asko, bost topaketa antolatuko lirateke, bakoitza izen batekin. Baina 200.000 emakumek baino gehiagok topo egin zuten. Hori praktika politiko desberdina da. Guk ez ditugu kontraesanak eten nahi: kontraesanak habitatu nahi ditugu, kontraesanak bizi. Nola egin hori? Nik ez dut ondokoa baliogabetuko.Beharbada ez naiz ados egongo, eta kritikatuko dut, baina egin dezala nahi duena. Hau da, anbiguotasunean moldatzea. Hori ez da berria, baina orain hain da jendetsua eta hainbeste urtean sostengatu da, energia oso interesgarria baitago. Gainera, orain zera gertatu da: egiten eta praktikan jartzen ari garen bitartean pentsatzen ere ari garela, hausnartzen.

Nola antolatzen ari zarete?

Estatutik kanpo egiten ari gara guztia. Asmatu nahian ari gara nola bermatu bizitza estatutik kanpo. Estatuzentrikoa ez den politika bat praktikan jartzen ari gara. Horrek ez du zertan antiestatala izan. Beti aukeratu behar dugu, eta guk ezetz esaten dugu, guri dena gustatzen zaigula iraultzea, eta dikotomia horretatik atera nahi dugu. Esan nahi dut, ez-binarioak izanen gara, baina alderdi guztietan, ez bakarrik gure nortasunean. Ez-binarioak izanen gara gure pentsamenduan. Zimenduak mugitzen ari garelako eta borroka bizitzaren aldekoa delako. Eta bizitzaren aldeko borroka erdigunean jartzen duzunean, begirada antikapitalista interesgarria sortzen da.

Historikoki, Latinoamerikako emakumeak izan dira lurralde borroketako protagonistak. Ekuadorren oraingoan ere horrela izan da.

Bai, eta ez da kasualitatea Marichuy Mexikoko CNI Batzar Nazional Indigenako presidentetzarako hautagaia izan izana, eta, era berean, ez zen kasualitatea izan Berta Caceres aktibistaren hilketa. Ahots indartsua duten emakumeak dira, eta gai izan dira borrokak lotzeko; horregatik hil zuten Berta, adibidez. Horrez gain, egia da emakumeak ia beti izan direla protagonista borroken hasieran; ez, ordea, amaieran. Negoziazioa iristen denean, gizonak egon ohi dira hor. Prozesuan hierarkia handia dago, eta emakume eta disidentzien ahotsak ikusezin egiten dira. Orain kontua da emakumeek ez dutela beren ahotsa eman; are gehiago, komunitateetako bilbeak ari dira aztoratzen. Ekuadorren ikusi dugu nola hartzen duten ahotsa emakumeek. Ez dute bakarrik bizitza erreproduzitu borrokaren erdian; ahotsa hartu dute, eta eztabaidak gidatu dituzte. Gainera, oso trebeak dira beste batzuekin loturak egiteko. Emakumeek eutsi diote borrokari.

Emakumeen matxinada zabalduz doan heinean, ari dira mehatxu faxistak jasotzen ere. Zer-nolako eragina dute?

Ondorioak izaten ari dira, eta batek daki nola joanen zaigun aurrerantzean. Erlijio, kapital eta militarren eraso handia dago. Eskuinerantz lerratu dira herrialde asko, eta indarkeriak gora egin du. Elizak indar handia du, ekonomikoki eta ideologikoki. Kolonbia eta Mexikoko hainbat eskualde militarizatu dituzte, eta paramilitarrak indartuta bueltatu dira. Ez da egoera ona, eta egoera latz horri ez da erraza aurre egitea. Baina ari gara. Ekuadorren, adibidez, pobretzearen aurka altxatu ziren. Une interesgarria da, borroka asko pizten ari direlako. Garrantzitsua da borroken arteko loturak sortzea. Mereziko luke internazionalismo feminista batean pentsatzea, bakoitzak parte hartzen duen borrokak lotzeko eta sendotzeko.

Edurne Elizondo
Tuterako ikastolako kideek argi dute euskaraz bizi nahi dutela. Bost familiak jarri zuten martxan proiektua, eta, egun, ia berrehun ikasle ditu zentroak. Urte eta erdiz aritu dira igandean ospatuko duten Nafarroa Oinez besta prestatzen....

Edurne Elizondo

Euskararen alde aritu da beti Sagrario Aleman (Etxaleku, 1952). Euskaldun anitzek sentitu duten haserre bera sentitu du, Nafarroan hizkuntzaren aurkako azken erasoa ikusita. Erantzunak zein behar duen argi du: hizkuntza ikasi eta erabili.

Azken urteotako kolperik gogorrena izan da oraingoa?

Gogorra da, baina ez nuke esanen gogorrena; gogorrena izan zen Euskararen legea bera, eta lege hori nola interpretatu duten behin eta berriz: beti eskubideak urratzeko, eta ez errespetatzeko. Oraingoa egun oroko kontu bat da, neurri handi batean.

Amorru handia eragin du, halere, euskaldunen artean.

Uste dut eragin fisikoa ere izan duela oraingo eraso honek guregan. Gorputzak ere sumatzen du; nik, behintzat, bai. Ez da bakarrik arlo arrazionalean eta sentimenduen alorrean eragina duen zerbait; eragin fisikoa ere badu.

Oraingo egoeraren oinarria, beraz, legez ezarritako zonifikazioa da, zure ustez?

Legea onartu zenetik, batzuen ikuspuntua zen lege txarra edo ez hain ona izanagatik ere, aurrera egiten ahal zela. Eta egia da; legerik gabe ere, gauza asko egiten ahal dira, borondatea eta gogoa badira. Administrazioak uste badu bere betebeharra dela bertako hizkuntza zaintzea, garatzea eta sustatzea —legeak bere helburuetan zehazten duen bezala—, horretarako borondatea badu, egin dezake gauza asko. Borondateak, baina, huts egin du, eta, legeak administrazioa gauza gutxitara behartzen badu ere, beti interpretatu izan da modu murriztaile batean: halaxe egin dute epaileek, aurkeztutako helegiteen bidetik; eta halaxe egin du gobernuak berak, bere dekretuetan eta erabakietan. Legeak, berez, ez baitu deus debekatzen. Baina beti ulertu izan da baietz, debekatzen zuela. Adibidez, hezkuntzan.

Eremu ez-euskaldunaz eta D ereduaz ari zara?

Bai. Ematen zuen gure hizkuntza eskubideak aldarrikatzen ditugunok ere sinetsi genuela legeak debekatzen zigula D eredua ezartzea eremu ez-euskaldunean. Legeak ez zuen hori esaten, baina hainbeste aldiz errepikatu digute eremu ez-euskaldunean eskola ezin zela euskaraz izan, ezen sinetsi egin baitugu debeku hori bazegoela. Egun oroko politika bilakatu dute hori, egun oroko diskurtso; eta diskurtso horrek, azkenean, guztiak konbentzitu gaitu.

Diskurtso horri eman diote babesa oraingo sententziek?

Euskara gutxietsi egin dute; uste dut sententziek eragin duten arrisku nagusia dela, gaur egun, Nafarroakoa bertakoa ez den edozein hizkuntza euskararen gainetik jarri dutela. Hori da esaten ari direna. Legeak ez du esaten euskara meritutzat ezin dela hartu eremu mistoan eta ez-euskaldunean. Beste gauza bat da batzuek zer irakurketa egiten dituzten. Maria Txibitek, adibidez, esan du administrazioko lanpostu asko kolokan direla. Ni ez naiz jurista, baina ez dut uste irakurketa hori zuzena denik.

Euskararen aurkakoen inposizioaren ideiari bidea eman diote epaileek oraingo ebazpenekin?

Bai. Inposizioaren ideia zabaltzeko erabili dituzte hedabideak, erabili dute parlamentua. Inposizioaz mintzatzen dira, jakinik ere euskaldunok garela bazterketa sufritzen dugunak, administrazioak bere betebeharra bere esku hartzen ez duelako: hiritarren eskubideak bermatzekoa, alegia. Inposizio bakarra kontrakoa da: euskara hutsean ez dago deus; beti ele biz behar du. Norbanako batek hasten badu harremana administrazioarekin euskaraz, zergatik jaso behar du erantzuna ele biz? Ez da gauza bera gertatzen gaztelaniaz jotzen dugunean administraziora. Hor ikusten da bazterketa non dagoen, eta inposizioa zein den. Epaiak hiritarren eskubideak aipatzen ditu, baina, aldi berean, eskubide horiek mugatzen eta urratzen ditu.

Tokiaren araberakoak direlako eskubide horiek?

Hori da. Baina, eskubideak hiritarronak badira, ez al du bost axola non gauden? Eskubidea gurea bada, ez genuke galdu beharko gauden tokiaren arabera. Kontraesan handia dago hor, eta nire ustez auzi larria da. Eskubidea hiritarrena bada, epaiak berak dioen bezala, esan beharko lukete egungo euskararen legea baztertzailea dela, eta konstituzioaren aurkakoa; ezberdintasunak ezartzen dituelako eskubideetan, bizi zaren tokiaren arabera.

Aurreko legegintzaldian galdu zen zonifikazioaren oztopoa gainditzeko aukera bat?

Beste helduleku bat izanen genuke; halere, zonifikaziorik gabeko legeak dituzten beste hainbat tokitan ere izan dituzte arazoak, interpretazioak egiten direlako beti. Baina, noski, zonifikazioak larritu egiten du egoera. Ausardia falta izan da, nire ustez, aurreko legegintzaldian. Zailtasun handiak bazirela badakit, iritzi eta sentsibilitate ezberdineko taldeak zeudelako, baina iruditzen zait batzuentzat hizkuntza eskubideak bigarren mailako eskubideak direla. Batzuek, oraindik ere, ez dute onartu herritarrok hizkuntza eskubideak ditugula. Legea ez da aldatu, eta, ondorioz, legez zailtasun gehiago ditugu edozer aldaketa defendatzeko.

Hizkuntza ez da lehentasuna izan?

Hartu diren neurriak azken momentuan hartu dira. Zailtasunak badaudela badakit, gauzak ongi aztertu behar direla, baina uste dut gehiago eta lehenago mugitu behar zutela martxan jartzeko. Gaia utziz joan dira. Euskalgintzan ari garenon ustez, gainera, hartu diren neurriak eskasak izan dira. Hartu dituzten neurriak ez dira izan eskubideen bermatzaile. Guretzat eskasa zen horretan ere atzera egin dute; egoerak txarrera egin du.

Sozialistak dira orain gobernuko buru. Zer espero duzu?

Ez nau gehiegi kezkatzen sozialistek zer eginen duten. Gehienetan ez dira agertu eskubideak bermatzearen alde. Orain kontua da gobernuan direla, eta gobernuan dauden beste taldeek beste iritzi bat dutela. Nik uste dut Nafarroako Gobernuak helegitea aurkeztu beharko lukeela. Gobernuak dekretu bat onartu zuen, eta, orain, gobernuari dagokio dekretu hori aurrera eramateko ahaleginak egitea. Bestalde, uste dut gobernuak segitu behar duela departamentuetako euskara planak garatzen. Halere, ez dakit zenbateraino diren prest PSNkoak eta gobernuan diren besteak gai honetan hordagoa jotzeko. Ez dakit zenbateraino den euskara lehentasuna haientzat guztientzat.

Ez duzu konfiantza handirik?

Badakit politikan egoera baldintzatzen duten beste auzi asko badirela, baina zenbateraino da lehentasuna? Hori da kontua. Arazoak larriak dira, berehalako erantzuna behar dute, baina ez dituzte lehentasun gisa hartzen.

Zer erantzun eman beharko luke euskalgintzak?

Normala da amorrua sentitzea, eta ongi dago manifestazio bat egitea gure haserrea agertzeko, baina egin dezakegun urratsik garrantzitsuena da euskara ikastea eta erabiltzea. Administrazioak baliabideak jarri beharko lituzke denek hizkuntza ikasteko. Errespetuaz hitz egiten dute, baina errespetua haientzat da goiti dagoena ez molestatzea. Niretzat errespetua da ulertzen ez duenak ahalegina egitea ulertzeko.

Kattalin Barber
Kultur kudeatzailea da Kati Leatxe Aristu (Ekai, Longida, 1966). Kulturgintzan hamaika saltsatan ibilia da, eta Karekin Kultura proiektua gidatzen du orain, Agoitzen. Bartzelonan sortutako Poesia de Emergencia izeneko egitasmoaren bolu...

Kattalin Barber

Bruno eta Lorena Jimenezek osatzen duten flamenko taldeak kontzertua eskainiko du, gaur, Esako San Esteban eliza zaharrean, 20:00etan hasita. Bihar, berriz, Urraulgoitin izanen dira. Zangozako musikariak gustura ari dira han eta hemen kontzertuak ematen. Lorena Jimenez (Zangoza, 1996) abeslaria da eta kaxoia jotzen du; nebak, berriz, gitarra. Runba eta flamenko kutsua ematen diete beren abestiei. Diskoa prestatzen ari dira orain.

Nola hasi zinen musikaren munduan?

Etxean, jostailuen ordez, musika tresnak izan ditugu. Txikitatik sustatu didate flamenkoarekiko zaletasuna. Horrez gain, Zangozako kontserbatorioan musika ikasketak egin ditut. Pianoa jo dut lau urtez, eta gitarra 10 urte nituenetik jotzen dut. Nebak saskibaloian lesio bat izan zuen, eta gitarra jotzen erakutsi nion. Bera ezin da geldirik egon. Orduan sortu genuen Bruno eta Lorena. Ez zen batere serioa, baina egun batean pare bat abesti grabatu, eta Interneten jarri genituen. Hortik aurrera hasi ginen. Nik betidanik abestu dut, Zangozako abesbatza txikian parte hartu dut urte luzez, eta, nebarekin batera, orain dela hiru urte inguru abiatu genuen egitasmoa. Ez gara talde handia, bakarrik kaxoia, gitarra eta bi ahots. Eta horrekin asko egiten dugu; aski da guretzat.

Diskoa prestatzen ari zarete. Noizko izanen duzue prest?

Oraindik ez dakigu; horretan gabiltza, poliki-poliki. Azkenaldian gauza asko izan dugu egiteko, eta ezin izan dugu guztia aurrera eraman. Baina laster ateratzea da asmoa. Oraingoz, kontzertuetan bertsioak abesten ditugu, eta, diskoa ateratzean, gure kantak hasiko gara abesten.

Nolakoa izaten ari da sormen prozesua?

Ni ari naiz abestien musika eta hitzak egiten. Egia esan, ez da batere erraza, eta zerk inspiratu behar izaten dut. Runba gustatzen zait, eta hori nabarituko da abestietan, segur aski. Hau da, mundu guztiak dantzatzeko abestiak izanen dira, runba bidez gaur egunera ekarrita flamenkoa.

Zergatik ematen diezue pop kutsua abestiei?

Nik flamenkoa maite dut. Flamenko garbia abestea gustatzen zaie batzuei, eta beste batzuei ez. Ni gustura nago fusioa egiten, eta nabaritzen da publikoari runba gustatzen zaiola. Baina flamenko garbiarekin ere asko disfrutatzen dut. Agian flamenkoa entzutera ohituta ez dagoen publikoarentzat errazagoa izan daiteke fusioa, edo guk egiten duguna entzutea eta gustukoa izatea. Niri behin baino gehiagotan esan didate: ez zait flamenkoa gustatzen, baina zuek abesten baduzue, bai. Denetarik dago. Flamenco on Fire jaialdian, adibidez, eskertuko dute flamenko garbia abestea, segur aski, baina beste toki askotan, berriz, ez.

Uda mugitua izan duzue. Zer moduz egon zara?

Toki askotan ibili gara jotzen, eta gustura egon gara. Egia esan, urtarriletik jende askok deitu gaitu, eta han-hemenka eskaini ditugu kontzertuak. Astebete hartu genuen opor, eta beste astebete Flamenco on Fire jaialdian egon ginen. Hortik aurrera, ez dugu atseden gehiagorik hartu uda osoan. Baina emanaldiak politak izan dira, eta jendeak eskerrak eman dizkigu.

Nolakoa izan da aurtengo Flamenco on Fire jaialdia?

Jaialdiak antolatutako jam sesioetan aritu ginen, batez ere. Iruñeko Basotxoan antolatzen zituzten, eta giro oso ona sortu zen. Ikaragarria.

Gero eta jende gehiago erakartzen du jaialdiak...

Bai, oso pozik gaude. Jende asko etorri da. Uste dut 60.000 pertsona inguru izan zirela. Aurten itzela izan da. Jaialdi osoan ez dugu atsedenik hartu. Goizean balkoietan egoten ginen: Mañuetan, udaletxean eta La Perlako hotelean. Hortik Basotxora joaten ginen eta gero kontzertuak ikustera. Sanfermin flamenkoa deitzen diogu guk jaialdiari. Adibidez, Andaluziatik datozen artistak harrituta gelditzen dira hemen dagoen flamenko giroarekin eta etortzen den jende guztiarekin. Arraroa egiten zaie Nafarroan flamenkoa entzutea. Halere, asko eskertzen dute, hemengo jendeak gertutasuna erakusten dielako.

Sabicas da Nafarroako flamenko gitarrista ezagunena. Zure erreferentea izan da?

Bai, eta pare bat alditan parte hartu dugu bere omenaldian. Erreferentea da. Sabicas itzela zen gitarra jotzen. Adibidez, nebarentzat erreferente handia izan da, eta gitarra jotzen imitatzen du. Asko maite du. Gainera, hari esker dugu jaialdia.

Zuk zer entzuten duzu?

Camaronen zale sutsua naiz. Agian topikoa da, baina horrela da. Edozein egun eta edozein ordu dela, Camaron entzutea gustatzen zait. Marina Heredia, Montse Cortes eta Niña Pastori ere entzuten ditut.

Joan den urtean antzerkia eta flamenkoa uztartzen duen proiektu batean parte hartu zenuen. Zer moduzko esperientzia izan zen?

El sexto sentido du izena antzezlanak, eta emakumeen aurkako indarkeria da haren gaia. Ni ahots nagusia naiz, eta neba txalo-jotzailea da. Joan den urteko azaroan estreinatu genuen, eta oraindik ere emanaldi gehiago eginen dugu. Azaroaren 8an, adibidez, Zarautzen egonen gara. Oso antzerki gogorra da, baina esperientzia polita eta aberasgarria izan da. Lola Rodriguez da zuzendaria.

Zangozan entzuten da flamenkoa?

Bai, entzuten da, baina runba gehiago. Bertan eman ditugu kontzertuak, eta kultur ekitaldietan parte hartu ohi dugu. Aurrekoan jo genuen, eta giro polita sortu zen, jendea dantzatzen aritu zen. Askok uste dute Andaluziakoak garela, baina gu harro gaude hemengoak garelako. Emakumea eta ijitoa naiz ni, eta nafarra. Artista onak daude hemen; agian ikusgarritasuna falta zaio, baina Nafarroan flamenkoak indar handia du.

Edurne Elizondo

Bakarrik ailegatu zen Maialen Oñate (Iruñea, 1992) helmugara, urrezko domina eman zion Abiadura Patinajeko Europako Txapelketako maratoian. "Ezin sinetsi" zegoen. Patinen gainean zoriontsu da, baina, kirol emaitzen gainetik, lehian hasi zenetik lortutako lagunak jarri ditu.

Irabazi bezain pronto, ezin sinetsi zinela erran zenuen. Zergatik?

Aurreko eguna nahiko txarra izan zelako. Nekatuta nengoen, eta ezin nuen imajinatu ere egin hurrengo egunean irabaziko nuenik. Presiorik gabe atera nintzela uste dut, eta gauzak ongi atera zitzaizkidan.

Nolakoa izan zen lasterketa?

Italiarrak ziren aurkari nagusiak, argi eta garbi. Maratoia lasterketa luzea da, eta argi genuen erasoaldiak izanen zirela. Hala izan zen, baina lortu genuen ongi erantzutea. Bi buelta falta zirenean erabaki zen lasterketa. Konturatu nintzen bi patinatzaile frantziar mugitzen hasi zirela. Ongi ezagutzen ditut, eta ohartu nintzen poliki-poliki ari zirela aurrera egiten. Haien atzean jartzea erabaki nuen, eta, azkenean, erritmoa aldatu zutenean, haiekin joan nintzen.

Eta lehena ailegatu zinen helmugara; non, eta etxean. Berezia izan da garaipena?

Helmugara ailegatu, eta mundu guztia hunkituta zegoela ikusi nuen, eta horrek hunkitu ninduen ni. Sekulakoa izan zen. Azken lau kilometroak bakarrik egin nituen, eta gogorrak izan ziren, baina jendeak izugarrizko indarra eman zidan.

Protagonista izateko ohiturarik ez duzula ere erran zenuen. Patinatzailea edo emakume kirolaria zarelako?

Patinajea ez da futbolaren gisako kirol bat. Gutxi ezagutzen da, eta are gutxiago emakumezkoena. Erdigunean egoteko ohiturarik ez dugu, eta, horregatik, helmugara ailegatu nintzenean, hagitz txiki sentitu nintzen.

Ez da kirol hagitz ezaguna, oro har, baina Iruñean zaletasun handia dago, ordea.

Bai, Iruñean bada patinajearen inguruko kultura. Espainian bertze inon baino gehiago. Patinatzaile anitz daude. Baditugu estalitako hiru pista inguruan, eta erdigunean, gainera, hiri zirkuitu bat. Udaberrian hasten gara Antoniuttiko pista hori erabiltzen, eta jendeak patinatzen ikusten gaitu. Zaletasuna sortzen laguntzen du horrek. Europako txapelketa egin izanak ere eman dio bultzada gure kirolari.

Zu nola hasi zinen?

Bost urte nituenean hasi nintzen. Kirola beti maite izan dut. Donibaneko igerilekuan ikusi nuen ikastaroa egin behar zutela patinatzen ikasteko, eta nebak eta biok izena eman genuen. Nebak laster utzi zuen, baina nik ez. Gero eta gehiago murgilduz joan nintzen, eta hogei urte joan dira jada.

Zer eman dizu kirolak urteotan guztietan?

Niretzat hagitz kirol erakargarria da patinajea. Kirol bizia da, beroa, eta harrapatu egiten zaitu. Gainera, kirol arloaz harago, patinajeak aukera eman dit jende anitz ezagutzeko. Lagun hagitz onak lortu ditut, eta haiekin izan ditudan momentuak biziki estimatzen ditut. Erranen nuke lagunekin bizi izandako gauza horiek guztiak kirol emaitzen gainetik daudela niretzat. Elkar zaintzen dugu denok.

Maite Anzin patinatzailea ondoan izan duzu zure bidean, adibidez. Garrantzitsua da kirolaren esparruan gisa horretako harremanak garatu ahal izatea?

Hamalau urte nituenetik izan dut ondoan Maite. Gero kanpora joan zen ikastera, eta, denbora tarte batez, nork bere bidea egin zuen. Baina itzuli zen, eta azken urteotan egunero entrenatu gara elkarrekin. Gauza anitz partekatu dugu. Ongi ezagutzen dugu elkar, eta pistan elkarri laguntzen diogu. Pistatik kanpo ere, lagun handiak gara.

Zaila da kirolak eskatzen dizun erritmoari eustea?

Lan handia egin behar da. Hemezortzi urte bete nituenean, erabaki nuen lehiaketa bazter uztea. Patinatzen jarraitu nuen, baina ez nuen neure burua gehiegi estutu nahi. Itzultzea erabaki nuen, halere, kirol hau maite dudalako. Neure buruari gehiegi ez exijitzea erabaki nuen, eta gauzak ongi joan direla uste dut.

Zaletasuna handia da emakume gazteen artean, baina gutxiago dira lehian aritzen direnak. Zergatik?

Egia da. Kategoria apalenetan emakume gehiago daude, baina, adinean gora egiten dugun neurrian, joera alderantzizkoa da, gehiago dira mutilak. Gu desagertuz joaten gara: kirola uzten dugu, hamaika arrazoi direla medio. Finean, emakumeak ikusezinago gara kirolaren esparruan, eta horrek badu eragina. Hainbat herritan, oraindik ere, emakumeok sari txikiagoa jasotzen dugu.

Zu patinatzaile gazteak entrenatzen ari zara. Nolakoa da bertze arlo hori?

Hagitz kontent nago lan horrekin. Patinajea deskubritzen ari diren neskekin ari naiz, eta hagitz polita da hori.

Erreferente bilakatu zara haientzat. Garrantzitsua da hori?

Ez dakit erreferente bat ote naizen haientzat. Ni saiatzen naiz nire onena ematen, eta, lehiaketaren gainetik, garrantzitsuena egiten dutenarekin gozatzea dela irakasten. Ongi pasatzea irabaztea baino garrantzitsuagoa da.

Zer asmo duzu datozen hilabeteotarako?

Patinatzen ongi pasatzen jarraitu nahi dut, batez ere. Asteburuan Zubiri, Iruñea eta Gares arteko bi etapako maratoia dugu. Proba gogorra da, baina hagitz polita, eta maite dut.

Iker Tubia

Hamabost edizio eta 80 lagun baino gehiago. Hori da Hator Hona egitasmoaren uzta. Necocheako (Argentina) euskal etxeko gazteek antolatzen duten programa da Hator Hona, eta Euskal Herriko eta euskal diasporako gazteak harremanetan jartzea du helburu. Urtero, euskal kulturari lotutako ikastaroak eskaintzen dituzte hemendik hara joandakoek. Aurten, hamabosgarrena izanik, berezia izan da, eta dagoeneko han egondakoak gonbidatu dituzte. Itzuli diren horietako bat da Eztitxu Hariñordoki (Baigorri, Nafarroa Beherea, 1990).

Zergatik erabaki duzu Necocheara itzultzea?

Zinez esperientzia ederra izan zelako. Nahiz eta duela bi urte izan, eta hiru asteko programa izan, lagunak egiten dira. Necocheako lagunak eta familia berriz ikusteko eta haiekin elkartzeko, dudarik gabe erabaki nuen itzultzea.

Zer aurkitu duzu oraingoan Necochean?

Batetik, nahiko desberdina izan da, baina, hala ere, antzekoa ere bai. Desberdina, itzuli naizelako, orduan ez zen deus berri: duela bi urteko sorpresa handiak ez ziren horrenbesterako sorpresa. Desberdina izan da, halaber, haiek desberdin muntatu dutelako proiektua: egunero tailer bat egin dugu, eta denak ginen parte hartzaile tailer guzietan. Aurrekoan bakoitza bere tailerretan izaten zen, bere aldetik.

Euskara irakasle aritu zara Argentinako egonaldietan. Espero zenuen han euskararekin duten lotura?

Aurten itzuli naizelako ez da sorpresa handia izan, baina, hala ere, beti harritzen naiz ikusirik hango jendeak zenbat interes duen euskal kulturan oro har, eta euskal hizkuntzan ere bai. Eta hango gazteek euskara nola ikasi eta praktikatzen duten, eta zer pasiorekin lantzen duten.

Gaztelaniaz bakarrik ez, euskaraz ere aritzeko aukera izateak zer esanahi izan du zuretzat?

Duela bi urte, ez nuen batere espero euskaraz egiteko aukera izatea. Horrek etxean bezala sentiarazten nau. Argentinako Euskal Herri txoko batean, Euskal Herri ttipi batean ginen hor, gure mundutxoan. Egunero-egunero euskal etxera joanez, eta euskaraz mintzatzen, anitzetan ahanzten nuen hasteko Argentinan nintzela. Baina, hala ere, bistan da, denek ez dakite euskaraz, eta hango gaztelaniaz ere egin behar izan dut. Horren aldetik ere anitz ikasi dut, aurten ere gaztelania praktikatu baitut.

Nola bizi izan duzu Hator Hona programa?

Zaila da hizketan azaltzea; uste dut bizi behar dela jakiteko benetan zer den proiektu hori. Sekulako esperientzia da, ene bizitzaren parte dena. Anitz-anitz ikasi dut, esperientzia aberasgarria da, eta, orain, espero dut laguntasunen partez atxikiko dela Argentinako euskal diasporarekiko lotura hori; ez dela bakarrik oroitzapen bat izanen. Haiek ere noizean behin aukera dute hona etortzeko; beraz, haiekin elkartzeko aukera izanen dugu.

Lagunak ez ezik, familia ere baduzu Argentinan?

Bai. Hori bikaina da. Gu familiako bat bagina bezala hartzen gaituzte, seme-alabak bagina bezala. Beste familia bat sortzen da, eta biziki sakona bilakatzen da. Ni duela bi urte familia batean egon nintzen, eta, Hator Hona bukatu zelarik, azken egunean, etxeko giltza eskaini zidaten. Erabaki nuelarik Necocheara itzultzea, badaezpada ere giltza hori eraman nuen. Eta haiek ere itxoiten zuten lehen momentuan nik giltza ateratzea eta nire etxeko atea irekitzea. Sinbolikoa da, xehetasun bat da, baina gauza anitz erran nahi ditu.

Diaspora ezagutu aurretik, zer irudi zenuen haiei buruz?

Banekien euskal etxeak bazirela, euskaldunak bazirela eta euskal kultura praktikatzen zela euskal etxeetan. Baina ez nekien deus gehiago. Euskal etxea alimalekoa da, eta belaunaldi guziak elkartzen dira. Harritu nau zer maitasun eta lotura duten euskal kulturarekin. Zer handia den euskal mundua eta zer ttipia ber momentuan. Ez nuen pentsatzen hain konektatuak egonen zirenik gaur egungo euskal kulturarekin. Xehetasun bat emateko: oraingo musika taldeak ongi ezagutzen dituzte. Hango euskaldunek erran zidatenez, alde batetik Hator Honari esker izan da hori.

Lotura hori beste zentzuan ikusten duzu? Euskal Herria badago diasporari lotuta?

Ez hainbeste, beharbada. Oro har, Euskal Herrian ez dugu ezagutzen hango errealitatea, geografikoki ere urrun delako, baina beharbada ez garelako hainbeste interesatzen. Ene ustez, gehienak harrituak izanen lirateke jakinen balute zer errealitate den han. Erraten den zortzigarren probintzia hori, uste dut hala dela. Denek jakin beharko genuke munduan badela zortzigarren probintzia hori.

Zer iritzi duzu Hator Hona eta gisako programez?

Zinez bikainak dira, eta sekulako aukera dira, hain urruti egon arren, loturak egiteko. Bakoitzak bestearen errealitatea ezagutzeko ere. Hamabost urtez iraun du Hator Honak, eta espero dut beste hainbeste iraunen duela, eta, ez bada Hator Hona, bederen, horrelako beste proiektuak sortu eta garatzea, Argentinan eta mundu osoko diasporetan. AEBetan horrelako proiektu bat egiterik balego, sekulakoa litzateke hura ere.

Itzuliko zara?

Haiek ulertarazi ziguten espero zutela gure itzulera; beraz, itzultzea espero dut.

Edurne Elizondo

Aranzadi zientzia elkarteak Auritzen duen lantaldeko kide da Oihane Mendizabal (Donostia, 1992). Aurkitutako aztarnen garrantzia nabarmendu du ikerlariak.

Ari zarete puzzlea osatzen?

Bai, baina pieza asko falta da oraindik. Eraikin handia da; 600 metro koadro baino gehiago ditu, eta oraingoz espazioaren erdia aztertu dugu. Hiru urte daramagu aztarnategi hau induskatzen, eta, hasieratik, gure hipotesia zen hemen termak izan zirela. Baina ez genekien ziur hala izan zen, ateratzen zitzaizkigun elementuak ez zeudelako beren jatorrizko lekuan kokatuta. Aurten, azkenean, ura eta gelak berotzeko erabiliko zuten egitura bat aurkitu dugu, bere jatorrizko lekuan, eta horri esker baieztatu ahal izan dugu eraikinaren funtzioa.

Zuen hipotesia zuzena zela baieztatu duzue, beraz?

Bai, eta urrats garrantzitsua da hori. Argi genuen eraikin inportante bat zela, botere leku bat, aurkitzen genituen egiturek, teknikek eta materialek horixe erakusten baitzuten, baina ezin genuen ziurtatu. Eta ezin genuen zehaztu zer-nolako botere lekua izaten ahal zen. Orain, bai, esan dezakegu terma publikoak izango zirela.

Zer-nolako garrantzia zuen horrelako azpiegitura batek?

Erromatarren garaiko zenbait ohitura asko hedatu ziren inperioan, eta Erroman edo Italian edo inperioko beste lurralderen batean jaio ez arren, bertako biztanleak ere joan ziren pixkanaka erromatarren bizimodu horretan integratuz; ohituretako bat zen bainuetara joatea. Garbitzeko joaten ziren, garai hartan gorputzaren zaintzari garrantzi handia ematen baitzioten, bai eta besteekin harremanetan jartzeko ere. Espazio sozial bat ziren termak, bizitza sozialerako toki bat.

Kokapenak ere erakusten du eraikinak zuen garrantzia?

Bai. Geofisikari esker, badakigu herriguneak nondik norako espazioa hartzen zuen, gutxi gorabehera, eta termak izango ziren galtzada edo bide nagusiaren ertzean, eta, gainera, herriguneko erdigunean. Badakigu, beraz, leku garrantzitsu batean kokatuta zegoela.

Bertze aurkikuntza bat nabarmendu duzue aurtengo kanpainan. Zer da, zehazki?

Irudi antropomorfo bat. Aurkitu dugun terma erabiltzeari utzi zioten, noizbait. Aprobetxatzen ahal zen guztia eraman zuten handik, eta gainerakoa harriz eta hondakinez beteta gelditu zen. Arkeologoak halako toki batera ailegatzen garenean, lehen pausoa da aurkitzen ditugun hondakin horiek guztiak ateratzea, zehazteko hondakina non amaitzen den eta non hasten den eraikina. Harriak kentzen ari ginenean, konturatu ginen haietako batek grabatu bat zuela. Eskematikoki bada ere, pertsona baten irudikapena dago, eta, azpiko aldean, hiru letra idatzita. T bat eta E bat irakur daitezke, baina hirugarrena ez, harria hautsita dagoelako.

Hipotesirik baduzue?

Goiz da jakiteko. Ikertzen jarraitu behar dugu. Baina nabarmentzekoa da ez dela batere ohikoa erromatarren aztarnategietan horrelako materialak aurkitzea. Nafarroan, oso gutxi dira harrian grabatuta aurkitutako pertsonen irudiak, beraz, pista esanguratsu bat izan daiteke.

Ikertzen jarraitzeko gogoak gora egiten du aurkikuntzekin?

Bai, zalantzarik gabe. Urtez urte, puzzlea osatzen ari gara, baina oraindik ez dakigu puzzle horren ertzak non dauden. Ateratzen zaizkigun materialen arabera, ikerketa ildo berriak garatuz goaz.

Zein izan zen lehen pista Zalduako puzzlea osatzen hasteko?

Juan Mari Martinez Txoperena Aurizberriko herritar eta Aranzadiko kideak egindako aurkikuntzarekin hasi zen dena. Material erromatarrak aurkitu zituen soro batean; lehen indusketak hasi genituen, eta bilatzen hasi ginen ere hemengo ingurua zeharkatu zuen galtzada erromatarraren arrastoak. Orain badakigu Donibane Garazitik Zangoza ingururaino zein izan zen galtzada horren bidea, Martinez Txoperenak egindako lanari esker. 2012an egin zen Zalduan lehen indusketa, galtzadaren ondoko eremu horretan besteetan baino material gehiago ateratzen zelako. Orain badakigu arrazoia dela hor termak zeudela.

Nafarroako testuinguruan, zer garrantzi du Zalduako aztarnategiak?

Erromatar garaiari buruz asko ikertu da Nafarroan, baina, batez ere, Ebro ibaiaren inguruan, Iruñerrian, gehienbat lauak diren tokietan, eta nekazaritzak garrantzi handia izan zuen lekuetan; klima eta paisaia lehorrak dauden lekuetan, oro har. Pirinioetako eremua eta mendialdea beti bigarren mailan gelditu dira. Zalduako terma hau eta hemengo galtzada aurkitu izanak irauli egin du 50 urtez hemen zegoen ikuspegia. Duela hamar urte, ez zegoen ia ezer, eta orain herrigune bat eta galtzada bat ditugu. Garai hartako errealitatearen nondik norakoak ezagutzen ari gara, finean.

Erromatarren eragina, beraz, uste zena baino handiagoa izan zen?

Hori da. Beti izan dugu mito erromantiko hori, euskaldunok mendialdeko artzainak, independenteak izan zirela beti, eta etorri ziren beste herriek ez zituztela menperatu. Gaur egun ikusten dugunak bestelako errealitate bat erakusten digu, eta erromatarren eragina nabarmena izan zela.

Lanean segitzeko prest?

Bai, noski. Dirua ere behar da horretarako. Nafarroako Gobernuaren eta Aurizko Udalaren laguntza izan dugu orain arte. Herritarrek ere bat egin dute, eta aritu dira boluntario gisa. Eskertzekoa da inplikazio hori. Bestelako finantzaketa bideak ere bilatu nahi ditugu. Urtetik urtera antolatzen ditugu kanpainak.

Edurne Elizondo

Afizioa ofizio bilakatu du Gabi Berasategik (Iruñea, 1978). Biologia ikasi, eta Ornitolan etxea sortu zuen, ikasketak amaituta. Gobernuarentzat ari da, hamargarrenez, Lindus 2 proiektuan, LPO eta SEO Birdlife elkarteekin eta Aurizko Udalarekin batera. Migrazioari so egitea dute xede.

Hegaztiei behatzeko prest?

Bai. Lanean hasi gara jada. Hilaren 15ean hasi ginen, eta azaroaren 15era arte egonen gara Lindusen. Aurtengoa hamargarren kanpaina izanen da. 2009. urtean proba bat egin genuen, garairik egokiena zehazteko, eta 2010ean ekin genion lanari.

Zergatik aukeratu zenuten Lindus?

Ornitologoentzat beti izan da gustuko toki bat; aspalditik joan izan da jendea tontor horretara. Ehizara ere bai. Duela hainbat mende, sareekin harrapatzen zituzten pagausoak Lindusen. Hegaztientzako pasabide ona delako aukeratu zuten. Lepo egokiak dira, eta aukera dago hegaztiak eta bertze hainbat animalia gertutik ikusteko: burruntziak eta saguzarrak, besteak beste.

Espezie anitzentzako pasabidea da Linduskoa?

Hamar urteotan, 1,5 milioi hegazti inguru zenbatu ditugu, 80 espezietakoak. Toki aproposa da hegaztiekin disfrutatzeko. Penintsulan ikus ditzakegun fenomeno natural itzeletako bat da hegaztien migrazioarena.

Espezie bakoitzak badu bere garaia Lindusetik pasatzeko?

Bai. Orain, adibidez, sorbeltzak eta miru beltzak ari dira pasatzen, batez ere. Gero, abuztuaren bukaeran, zapelatz liztorjaleak hasiko dira pasatzen. Giro epelagoa eta zer jan bilatzen dute hegaztiek. Egun bakar batean, bi mila edo hiru mila harrapari ikus daitezke Lindusen. Oso ikuskizun polita da, toki gutxitan ikus daitekeena Pirinioetan.

Kanpotik ere etortzen da jendea hegaztiei behatzera. Euskal Herrian bada zaletasuna?

Gero eta gehiago, zalantzarik gabe. Uste dut gero eta ardura handiagoa dugula ingurumenarekiko. Klima aldaketak ere kezkatzen gaitu, eta ardura horrek hurbildu gaitu naturara, nik uste. Hemen, gainera, beti izan gara mendizaleak; gustuko izan dugu mendira joatea. Auritzen ere sumatzen da mugimendua gure jardueraren inguruan. Ekoturismoari bultzada eman dio ornitologiak, eta boluntario lanetan ere aritzen da jende asko.

Nolakoa da egiten duzuen lana?

Egunsentian hasi, eta ilunabarrera arte egoten gara Lindusen, zeruari begira. Hamalau orduko lanaldiak dira oraingoak, eguna oso luzea baita. Gogorra izaten da. 06:30 aldera hasi, eta 22:00 arte egon gaitezke, eguraldia ona bada eta lainorik ez badugu. Hamar-hamabi pertsonako taldea osatu dugu, eta boluntarioen laguntza ere badugu.

Eskertzen dituzue bisitak?

Bai, noski. Ordu asko ematen dugu mendian, eta eskertzen dugu jendearekin egotea. Gure asmoa, gainera, hori da: migrazioari buruzko informazioa ematea etortzen den jendeari, gure ezagutza zabaltzea. Gerta daiteke, noski, Lindusera etorri eta deus ez ikustea, behe lainoa sartu delako. Egun bakar batean urtaro guztiak izan ditzakezu Lindusen. Komeni da eguraldiaren berri jasotzea. Hego haizea dagoenean, adibidez, hegaztiak hurbil ikusteko aukera dago, haizearen kontra hegan egiten dutenean behera jotzeko joera baitute. Ikuskizun ederra da.

Zuek, halere, lanean ari zarete. Zer-nolako informazioa jasotzen duzue, zehazki?

Dena da garrantzitsua: zer espezie, zer egunetan, zer ordutan, zer-nolako baldintzekin pasatu den... Hegaztiak ornodunak dira, eta oso erabilgarriak ekosistemetan gertatzen diren aldaketen berri jasotzeko. Inguruak ematen dienari lotuta daude, eta, aldaketek, noski, eragiten diete. Aldaketa horiei ematen dizkieten erantzunak aztertzen ditugu. Gure jarduera ekonomikoa aldatzen ari da animalion eta beste askoren ekosistema.

Klima aldaketaren eragina sumatu duzue hamar urteotan?

Gertatu da, adibidez, hainbat hegaztik aurreratu edo atzeratu egin dutela beren bidaiaren hasiera. Ikusi dugu, halaber, habia lurrean egiten duten espezieen egoerak okerrera egin duela, basoak itxi egin direlako. Bestalde, behera egin du Lindusetik pasatzen diren mirotz urdinen kopuruak, eta, gora, berriz, kurriloenak edo zikoina beltzenak. Hemen inportanteena da hamar urtez metodologia berarekin eta garai berean aritu garela lanean, eta, ondorioz, lan horri esker jasotako datuak oso baliagarriak dira zientziaren ikuspuntutik. Aukera emanen digute ikusteko zein den aldaketa horien joera.

Zientziaren ikuspuntutik, hamar urte nahikoak dira ondorioak mahai gainean jartzeko?

Hogei edo hogeita bost urte behar izaten dira halako lan batek ematen dituen datuak oso esanguratsutzat hartzeko. Adibidez, gerta liteke urte zehatz batean udaberri oso euritsua izatea, eta hegazti jakin baten populazioak behera egitea hiruzpalau urtez, baina bosgarrenean berriz ere gora egitea. Hamar urteko epean hainbat gauza ikus ditzakegu, baina denbora gehiago behar da. Ameriketako Estatu Batuetan, adibidez, duela ehun urte hasi ziren halako ikerketak egiten; Europako hainbat herritan ere, duela berrogei edo berrogeita hamar urte. Hemen beranduago hasi gara, baina tresna baliagarri bat dugu, eta emanen dizkigu datuak.

Hamar urte egin dituzu Lindusen lanean; lehenago hasi zinen, halere, hegaztiei behatzen, ezta?

Txikitan sortu zitzaidan niri zaletasuna. Lumak jasotzen nituen, adibidez. Hamahiru urterekin, lehen aldiz joan nintzen Lindusera, lagun batekin. 1991. urtean izan zen, eta behe laino izugarria izan genuen. Hurrengo asteburuan, Organbidexkara mugitu ginen, eta oroitzen naiz azaldu zigutela migrazioaren fenomenoa, eta interesa piztu zitzaidan. Biologia ikasi nuen, eta, ikasketak amaituta, Ornitolan jarri nuen martxan. Beti naturan.

Lindusek badu oraindik zu harritzeko gaitasuna?

Bai. Urte oro bada zerbait, urte oro gertatzen da zerbait berezia; beti izaten dira une magikoak. Naturan bi eta bi ez baitira inoiz lau. Duela bi urte, adibidez, Luzaide lainoak hartuta zegoen, baina, bat-batean, miru beltzak hasi ziren ateratzen lainotik, eta nire aurretik pasatu ziren, milaka. Niretzat bakarrik.

Une magiko horietako bat?

Bai. 2013. urtean ere, goiz batean, 25.000 kurrilo pasatu ziren Lindus gainetik. Zoragarria izan zen. Isilik ginen denak, eta, bat-batean, kurriloen hotsak hartu gintuen. Hori magikoa da, telebistako dokumental bat zuzenean ikustea.