Kattalin Barber

Maravillas Lambertok hil aurretik egin zuen bide bera eginen dute bihar Larragan. Frankistek tiroa jo eta bortxatu baino lehen egin zuen Lambertok bide hori, 14 urte zituela. Aitarekin egin zuen. Itzulerarik gabeko bidea izan zen bientzat. 1936ko abuztuaren 15ean, aita eta alaba guardia zibilekin atera ziren Larragako etxetik, eta ez ziren inoiz itzuli. "Maravillas bortxatu zuten, eta gero biak hil zituzten", azaldu du Jesus Nietok, Maravillas Lamberto elkarteko kideak.

Elkarte horrek ekitaldi berezia prestatu du biharko, Larragan, herriko 47 fusilatuak gogoratzeko, tartean Maravillas Lamberto eta haren aita, Vicente Lamberto. Era berean, frankistek kaskamoztu eta umiliatu zituzten herriko emakume guztiak izanen dituzte gogoan, aurreneko aldiz.

Larragan bizi da Jesus Nieto. "Emakume askori, ilea moztu, eta errizino olioa ematen zieten, ondoren herriko kaleetan zehar publikoki iraintzeko asmoarekin", gogorarazi du. Frankismoak orbain sakona utzi die Larragako bizilagunei, eta emakumeen istorio anitz isilpean gorde dituzte urtez urte. "Maravillas gogoratuko dugu, baina, harekin batera, herriko emakume guztiak izan nahi ditugu gogoan, Maravillasena ez zelako kasu bakarra izan".

Memoriaren ikur

Oroimen historikoaren eta frankismoaren aurkako ikur bilakatu da Lamberto: "Istorio oso lazgarria da harena, baina sistematikoa izan zen: gizonak fusilatu eta emakumeak umiliatu, bortxatu... egiten zituzten". Zama handiarekin bizi ziren emakumeak, gerrarekin ez zelako errepresioa amaitu. "Berandu dator omenaldia, baina herriko emakume guztiak babestu nahi ditugu, haien ahalegina eta urte latzenetan egindako lana aitortu".

Bihar egingo den ekitaldian parte hartuko dute, besteak beste, Paz de Ziganda helduen abesbatzak, Fermin Balentziak eta Gorka Urbizuk, Maravillas abestia kantatzeko. Larragan 2012an Memoriaren parkea egin zuten, 36ko gerran egindako sarraskiak eta ondorengo zapalkuntza oroitzeko. Urtero, bertan egin ohi dute omenaldia, baina aurten herriko plazan izanen da ekitaldi nagusia. "Eragile askok egin dute bat omenaldiarekin, eta leku handiagoa behar dugu: Lizarrako bertsolariak etorriko dira, Iruñeko Maravillas gaztetxeko kideak, Larragako dantza taldea... Espero gabe, handia egin da ekitaldia".

Bihar 11:00etan da lehendabiziko hitzordua, Memoriaren parkean. Bertatik kalejira eginen dute Maravillas Lambertoren etxeraino. Hortik, udaletxerako bidea hartuko dute, eta Foruen plazan izanen da ekitaldi nagusia, 12:00etan.

Urtero egiten diete omenaldia 36ko fusilatuei; ez, ordea, bizirik iraun zuten emakumeei. Nietok esan du badela garaia: "Memorian izan ditugu beti, baina inoiz ez dugu ezer publiko egin. Maravillasen kasua ezaguna da, baina beste hamaika sexu eraso egon ziren herrian". Herriko emakumeak kaskamotz utzi zituzten, egunero umiliatu, eta kolpeka ikasi behar izan zuten bizirik irauten. "Isilik egon dira emakumeak urte askoz, beldurra zutelako".

Orain dela urte asko hasi zen Nieto memoria historikoaren arloan lanean, eta erasoak salatu zituzten bi emakume baino ez ditu ezagutu. "Allon eta Fiteron gertatutako bi kasu baino ez ditut ezagutzen; bi emakumek publikoki salatu zuten faxistek bortxatu zituztela". Nietori osaba hil zioten 1936ko gerran: "Egun batetik bestera dena aldatu zen: fusilatu aurreko egunean lagunekin zebilen osaba, eta hurrengo egunean haietako batek eman zion tiroa. Horrela izan zen sarraskia".

Ezkutuko istorioak

Ezkutuan gelditutako istorioak agerian utzi nahi dituzte Larragan. Nietok autokritika egin du: "Beti izan ditugu buruan fusilatuak, eta gutxi oroitu gara herrian geratu ziren emakumeekin. Jada ez daude gurekin, baina memorian egotea garrantzitsua da". Ahaztutako eta ezabatutako emakumeak dira: "Zer gertatu zen herrian gelditu zirenekin? Lanik gabe gelditu ziren emakume asko, seme-alabak eta familia aurrera eramaten, eta egunero umiliatzen zituzten". Bortxaketak, erasoak, ilea moztea edota arropa urratzea bezalako jazarpenak jasan zituzten emakumeek. "Jendaurrean lotsarazi nahi zituzten, eta lortu zuten". Nietok badaki, andrazkoen presentziari dagokionez, hutsune handia dagoela historian, baina uste du gauzak aldatzen hasi direla, eta horren adibide da ere bihar Larragan eginen dieten omenaldia. "Emakumeak, 1936ko gerran eta ondorengo urteetan, ama, alaba eta emazte baino gehiago izan zirelako".

"Maravillas bezalako beste hamaika emakume daude, baina bizirik jarraitu zutenek ez zuten haien istorioa kontatu, beldurragatik batik bat". Memoria lantzeko beharra aipatu du Nietok, eta belaunaldi berriek lekukoa hartu behar dutela esan du.

Badaki biharko eguna berezia izanen dela, eta argi du gogoratu egin behar dela urte beltz horietan herrian jazotakoa. Larragako oroimen historikoa berreskuratzen ari dira, Nietoren esanetan, oroimen historikoak zor handia baitu emakumeekin.

Edurne Elizondo
Etxean. Herritar gehienek hor hil nahi dute. Errealitatea, ordea, bertzelakoa da, datuek erakusten dutenez: erdiek baino gehiagok ospitalean ematen dute azken hatsa. Datu horien atzean dauden egoerak aztertu nahi ditu Nafarroako Gobernu...

Edurne Elizondo

Erabat aldatu ninduen". Horixe erran du Daniel Pontek (Madril, 1959) kartzelari buruz. 17 urte zituenean sartu zuten lehenengoz preso; Francoren garaiko Alferren eta Gaizkileen Legeak eraman zuen espetxera. Carabanchelgo, Teruelgo eta Zamorako kartzeletan izan zuten Espainian, bai eta Arabako Langraiz Okan ere. 22 urterekin atera, eta handik urtebetera berriz espetxeratu zuten, hainbat banketxetan lapurreta egin eta gero. "Bertze sei urte egon nintzen barruan. Kartzelak erabat aldatu ninduen. Jarrera otzana nuen sartu nintzenean, bai eta beldurra ere. Baina espetxean boteretu nintzen, lortu nuen presoon eskubideen alde borrokatzeko indarra, bai eta gure aldarrikapenak zabaltzekoa ere".

Espetxean, Copel koordinakundeko kide izan zen Pont. Sufritzen zuten errepresioari eta kartzelako baldintza gogor eta bidegabeei aurre egiteko altxatzea eta borroka egitea erabaki zuten preso sozialek osatzen zuten Copel. Milaka izan ziren, Espainiako Gobernuaren administrazioaren pean ziren espetxeetan, eta haien historia jaso dute koordinakundeko hainbat preso ohik, orain, Copel: una historia de rebeldía y dignidad (Copel: errebeldia eta duintasun istorio bat) izenburuko dokumentalean. Iruñean aurkeztu du Pontek, Copeleko kide Fernando Alcatrazekin batera.

1976ko abenduan sortu zen Copel, eta hiru urtez egon zen indarrean, 1979an desegin zuten arte. Denbora horretan, dozenaka mutin, gose greba, protesta eta ihesaldi egin zituzten hamaika espetxetan. Trantsizioa hasi zen garaian, duintasuna eta beren giza eskubideak errespetatzea exijitu zuten, bai eta amnistia ere, preso sozial guztientzat. Estutasunean jarri zuten estatua, eta garai hartako politikarien agendetan kokatu zuten presoen auzia. Espetxeetako teilatuetara igo ziren, beren burua zauritu zuten, su eman zieten ziegetako koltxoiei. Antolatzeko gai izan ziren, koordinatzeko gai, inolako buruzagirik gabe.

Antolatzeko eta lan egiteko modu hori da Fernando Alcatrazek (Valentzia, 1959) Copeli buruz nabarmendu nahi izan duena. Copeleko presoen alde hiriz hiri sortu ziren babes taldeetako batean aritu zen lehendabizi; gero, 18 urterekin kartzelan sartu zutenean, banketxeen kontra molotov koktelak botatzeagatik, koordinakundeko kide bilakatu zen. "Zortzi urte egon nintzen barruan. 26 urterekin atera nintzen. Oraindik ere beharrezkoak ditugun esperientziak eta ikasketak mahai gainean jartzea da Copelen historia kontatzea. Copel sortzeko izan ziren arrazoiak indarrean dira, oraindik ere", erran du.

Alcatrazen hitzekin bat egin du Salhaketako kide Libertad Francesek. Argi du Copeleko presoek salatzen zituzten giza eskubideen urratzeak gertatzen direla egun ere. Horregatik antolatu du Salhaketak dokumentalaren Iruñeko aurkezpena, hain zuzen ere. Lana egiteko prozesuan ere parte hartu du elkarteak, proiektua diruz lagunduta. Izan ere, hamabi urteko bidea dago Copeli buruzko dokumentalaren atzean. Baliabideak urriak izan dira, eta, azken txanpan, finantzaketa kolektiboaren alde egin zuten bultzatzaileek. Laguntza horri esker amaitu zuten lana, eta iazko azaroan estreinatu zuten.

14.000 preso

"Gizarteak ez dio espetxeari so egiten. Hirietatik atera dituzte kartzelak horretarako. Guztiz beharrezkoa da espetxeetan gertatzen dena agerian uztea, eta presoen eskubideak aldarrikatzea", nabarmendu du Francesek. Copeleko kideen xedea ere horixe zen. Hirietako erdiguneetatik hurbilago baziren ere, espetxeetako errealitatea ikusezina zen herritar gehienentzat, orduan ere. Hori aldatu nahi izan zuten Copelekoek beren protesten bidez.

Frankismoaren amaieran, 14.000 preso zeuden Espainiako administrazioaren peko kartzeletan, preso politikoak eta sozialak kontuan hartuta. Haietako 8.000 inguru Alferren eta Gaizkileen Legeak eraman zituen espetxera. Diktadorea hil eta gero, hainbat amnistia prozesuk kartzelatik atera zituzten preso anitz, baina milaka preso sozial barruan gelditu ziren. Horren aurka altxatu zen Copel. "Argi genuen une horretan kartzelan ginen preso guztiak ginela preso politikoak, eta irmo defendatu genuen preso guztien amnistia, espetxea errepresio gune bat zelako", gogoratu du Pontek.

Espetxeak ahaldundu zuela nabarmendu du solasaldiaren hasieran, eta mezu hori berretsi nahi izan du. "Copelek denoi ekarri zigun boteretzeko aukera. Ikasi genuen gure biktima izaera ez onartzen, ez behintzat jarrera kritiko eta erresistentziazkoa erakutsi gabe".

Boterea beren esku izan zutela erantsi du. "Arazo larria eragin genion estatuari kartzeletako teilatuetara igota eta ziegei su emanez". Estatuak ikasi zuen, ordea, pultsuari erantzuten. "Preso nor zegoen orduan? Pobreak, gizarteak baztertuak, orain bezala. Benetan sinetsi zuten demokraziaren aldeko beren aldarrian, baina estatuak errepresioa baino ez zien eman", erran du Alcatrazek.

Errepresio horrek, gainera, hainbat aurpegi ezberdin erakutsi zituen. Batetik, estatuak sakabanatu egin zituen Copeleko kide nagusi gisa identifikatu zituenak. "1.000 preso inguru mugitu zituzten espetxe batetik bertzera", azaldu dute Copeleko kideek. Bertzetik, tratu txarrak eta torturak areagotu ziren. "Indarkeriak goia jo zuen Herrera de la Manchako espetxea inauguratu zutenean. Istiluetarako poliziak sartu zituzten espetxeetan". 1978ko ekainean zabaldu zuten Herrera de la Manchako kartzela.

Urte horretako otsailean errepresiorik gordinena sufritu zuen Agustin Rueda Copeleko presoak. Koordinakundeko kide izateagatik Carabanchelera mugitu zuten urtarrilean. Ihesaldi batean parte hartu eta gero, jipoia eman zioten Ruedari, eta, kolpeen ondorioz, hil egin zen.

Hirugarren elementua jarri du mahai gainean Pontek estatuak presoen borroka indargabetzeko erabilitako tresnen adierazgarri: droga. "Espetxeetan heroina sartzen hasi ziren". Laugarren auzia aipatu nahi izan du Alcatrazek: Carlos Garcia Valdes Espainiako Espetxe Erakundeetako zuzendari nagusiaren jokabidea eta haren jarduerak izan zuen eragina, alegia. "Izendatu zutenean, Copeleko kide anitzek konfiantza zuten harengan, baina errepresioarekin baino ez zuen erantzun". Garcia Valdes bertzelako irudi bat ematen saiatu zela erantsi du Alcatrazek. "Partekatutako kudeaketaren auzia jarri zuen mahai gainean, presoen protestak baretzeko. Baina garrantzirik gabeko kontuetan baino ez zuen ezarri". Gogoratu du oraindik indarrean dagoen Espetxeen Lege Organiko Orokorraren atzean Garcia Valdesen lana dagoela, eta, haren bidez, "Copelen protestak indargabetu eta errepresioa legitimatzea" bertzerik ez zutela helburu. "Lege horren arabera, edozer gauza har dezake estatuak mutin gisa", erantsi du Francesek, araudiaren eragina egungo errealitatera ekartzeko.

Alcatrazek ikuspuntu kritikoa du Copel koordinakundearen azken garaiari buruz, uste baitu Garcia Valdesek zabaldutako bidetik beren aldarrikapenak lausotu, eta, neurri batean, amore eman zutela preso anitzek. Ez da iritzi berekoa Pont: "Copelek inoiz ez zuen erran mutinen bidetik jarraitu behar ez genuenik, eta preso sozial guztientzat indultua lortzeko borrokan segitu genuen; partekatutako kudeaketaren bidetik negoziazioak gertatzen ziren bitartean, ihesaldiak egiten jarraitu zuten presoek, gainera".

Emakumeak, ikusezin

Copeleko kideek ez zuten preso sozialen amnistia lortu. Baina orduko irakaspenen garrantzia nabarmendu nahi izan dute Pontek eta Alcatrazek. "Geure burua batzarren bidez antolatzeko gaitasuna erakutsi genuen; antolatzeko eta koordinatzeko gai izan ginen". Francesek txalotu egin du Copeleko presoen esperientzia, eta nabarmendu du lortu zutela trantsizioaren garaiko ardatzeko bat bilakatzea presoen auzia.

Gizonen espetxe barruko borroka islatzen du Copeli buruzko dokumentalak, baina aipamen berezia egin die lanak preso ziren emakumeei. "Matxistak ginen", onartu du Pontek. Orain, bereziki nabarmendu eta eskertu nahi izan du babes taldeetan aritu ziren emakume guztien lana. "Anitz egin zuten". Senideek osatutako babes taldeetan emakumeak izan ziren nagusi. Copeleko kideak laguntzen aritu ziren abokatuen artean ere anitz ziren emakumeak.

Espetxeetan gutxiago ziren. "300 inguru, 1970eko hamarkada hartan", azaldu du Pontek. "Madrilgo eta Bartzelonako espetxeetan ziren, eta Talavera de la Reinako zentro batean. Mojek zuten preso ziren emakumeen ardura; emakume pobreak ziren, ikasketarik gabeak, gehienak. Mojen zaintzapean, politizatzeko aukera gutxiago izan zuten", erran du Copeleko kideak.

Hala eta guztiz ere, antolatzeko eta protesta egiteko gai izan ziren preso ziren emakumeak ere. "Madrilgo espetxeko teilatura igo ziren, eta gose grebak ere egin zituzten. Kontua da emakumeen borroka ezkutuan gelditzen zela; are ikusezinagoa zen", gaineratu du Alcatrazek. Copeleko kideak nabarmendu nahi izan du preso anitzen ihesaldietan ere laguntzaile izan zirela emakumeak.

Gaur egun preso direnak laguntzeko eta babesteko sareetan ere emakumeak dira nagusi. Orain, halere, 1970eko hamarkadan baino zailagoa da Copelen gisako esperientzia bat martxan jartzea, preso sozialen eskubideen alde. Saiakerak badirela erran du Fernando Alcatrazek. "Dozenaka presok osatutako talde bat bada, gure bidetik aurrera egiteko urratsak egiten saiatzen ari dena". Ezkor agertu da, halere, valentziarra. Daniel Pontek ere beltz ikusten du egungo egoera. "Gure garaian baino okerrago daude espetxeak". Kartzelei so egiteko eskatu diote gizarteari.

Edurne Elizondo

Saria jaso du bere lanak; eta saria jaso du lan horien bidez egin nahi duen salaketak ere. Horixe nabarmendu du Tras Los Muros ekintzaile antiespezistak, Picture of The Year International nazioarteko sari ospetsua irabazi eta gero. 2014. urtean sinatu zuen Tras Los Murosek bertze animalien zapalkuntza eta erabilera agerian uzten zuen bere lehendabiziko argazki erreportajea: Iruñeko sanferminetan egin zuen. Orain, lau urte joan eta gero, Hiltegi izenburuko irudi sortaren bidez jaso du kazetaritza grafikoaren arloko sari garrantzitsuenetako bat. "Lana saritu dute, bai eta lan horrek egin nahi duen salaketa ere", berretsi du argazki kazetariak.

Animalien askapenaren aldeko ekintzailea da Tras Los Muros proiektua mamitu duen pertsona. Iruñeko sanferminetan ez ezik, Euskal Herriko bertze hamaika txokotan ere atera du kamera, bertze animalien zapalkuntza eta erabilera salatzeko. Picture Of The Year International sariak nabarmendu duen irudi sorta, berriz, Mexikon egin du Tras Los Murosek. Saritutako argazkiekin batera, Hiltegi izenburuko dokumentala ere osatu du ekintzaileak, bai eta hiltegien inguruko ikerketa lan zabala ere. 50 hiltegi ingurutan sartu da.

Hiltegietan egindako ikerketa horrek, hain zuzen ere, munduko edozein txokotan gertatzen den errealitate bat islatzen duela erran du, argi eta garbi, Tras Los Murosek: "Hainbat kontu zehatz bazter utzita, ikerketak erakusten du edozein hiltegitan gertatzen dena. Animaliak hiltzen dituzte espazio horietan. Denok dakigu hori, baina gizarte gisa ez dugu egin, oraindik ere, horri buruzko gogoeta sakon bat".

Gogoeta hori abiatzea da Tras Los Murosek egindako argazkien helburua, hain zuzen ere: "Heriotzaren fabrikak dira hiltegiak, eta fabrika horietan sartzeko atea ireki nahi dut, irudien bidez. Heriotzaren fabrika horiek zilegizko espaziotzat hartu ditugu, bai eta beharrezkotzat ere", erantsi du.

Berri gutxi, tarte txikia

Duela lau urte martxan jarri zenetik, behin baino gehiagotan erran du Tras Los Murosek kazetariek egin beharreko lana egiten dutela bera bezalako ekintzaileek; oro har, bertze animaliek sufritzen duten zapalkuntzak tokirik ez duela hedabideetan. Horregatik, hiltegien egunerokoa islatzen duen argazki sorta saritu izana "pizgarritzat" hartu du. "Etsigarria da, anitzetan, bertze animalien zapalkuntza hedabideetara ailegatzeko zenbat lan behar den konturatzea; ederki dakite esparru horretan lanean ari diren erakundeek".

Oraindik ere hedabideetara bertze animalien zapalkuntzari buruz ailegatzen diren berriak "gutxi" direla eta eskaintzen zaien tartea "txikia" dela erran du Tras Los Murosek. Onartu du, halere, azken lau urteotan berak egin duen lanak izan duela oihartzuna, bertzeak bertze, sare sozialetan, eta jende anitzek jo duela beregana ahalegina eskertzeko. "Sortu den eztabaida eta bertze animaliengan dagoen kezka, halere, ahalegin kolektibo baten emaitza da, argi eta garbi. Kezka hori, gainera, gero eta handiagoa da. Ezin dugu ahaztu milaka pertsona aritu direla eta ari direla, hamarkadaz hamarkada, animalien askapenaren alde lanean", nabarmendu nahi izan du.

Euskal Herrian ere, sortzen ari dira bertze animalien erabilera salatzeko taldeak. Nafarroan, bertzeak bertze, LiberAbere ari da. Tras Los Murosek, halaber, Donostiako Askekintza taldeko kideekin lan egin du, zenbaitetan. Talde horrek Gurean izenburuko dokumentala aurkeztuko du datorren astean, Euskal Herriko bestetan gertatzen den animalien zapalkuntza eta erabilera agerian uzteko; Iruñeko sanferminetan gertatzen dena ere bai. Dokumentalarekin batera, Tras Los Murosek egindako argazki sorta zabaldu du taldeak.

Lanean jarraituko du ekintzaileak. Kide batek animatu zuen Picture of The Year sarira aurkezten. Sariaren bultzada jaso du orain. Lanean, salatzen segitzeko.

Kattalin Barber

Haurdunaldiaren 31. astean erditu zen Raquel Besora. Adrian hilda jaio zen, eta Julen, berriz, bizirik. "Pozik nintzen Julen bizirik zegoelako, baina, era berean, hautsita, Adrian hilik zegoelako". 2011n galdu zuen Besorak Adrian. Harentzat, urte gogorrak izan dira azkenak. Duela hiru urte, haurdun gelditu zen berriro. Beldurrak hartu zuen, baina dena ongi atera da.

Marta Martinezek irailean jakin zuen ume bat galtzea zer den. Haurrak taupadarik ez zuela esan zioten 36. asteko ohiko ekografia egin ziotenean. "Aurreko egunetan mugimendu handia sentitu nuen sabelean. Diotenez, zilbor-hestea hiru buelta emanda zuen lepoan, eta ito egin zen".

Besoraren eta Martinezen kasuak ez dira bakarrak. Nafarroan, bizpahiru ume hiltzen dira hilean, erditzean edo handik egun gutxira. Beste hainbat amarekin batera, Besorak eta Martinezek babes talde bat sortu dute orain, erditzerakoan edo jaio ondoren umea galdu duten gurasoei eta familiei laguntzeko. "Antzeko egoerak bizi izan dituzten familientzako espazioa da gurea. Haurra galdu dute, eta konfiantzazko toki bat eskaini nahi diegu, sentitzen dutena esateko, entzuteko, partekatzeko...", esan du Besorak. Dolua egitea oso "mingarria" dela jakinarazi dute, baina dolu hori eginda bakarrik egin dezaketela aurrera. El hueco de mi vientre sarearen bidez jarri dute martxan ekinaldia, Iruñean.

Joan den larunbatean egin zuten aurkezpena, eta pozik daude, guraso eta familia askok interesa agertu zutelako. "Gehienek esan digute beharrezkoa zela, horrelako zerbaiten beharra zutela", azaldu du Martinezek. Orain arte Iruñean ez zegoen horrelako laguntza eskaintzen zuen talderik. Asmoa da bilerak hilabetean behin egitea. Hurrengoa, hain zuzen ere, martxoaren 13an izanen da, 19:00etan.

Iruñeko taldeko bultzatzaileek esan dute dolu mota hori ez dagoela batere onartua gizartean. "Askotan esan digute lasai egoteko, gazteak garela, edo beste seme-alaba bat izanen dugula aurrerago. Baina guk hil berri den seme-alabaz hitz egin nahi dugu, eta askotan ez dugu espazio hori aurkitzen gizartean". Ez bakarrik gizartean. Haurra hilik jaiotzen baldin bada, ezin da familia liburuan erregistratu. "Ez da existitzen". Besorak eta Martinezek salatu dute gizartean eta erakundeetan, egoera hori arlo guztietan ukatzen dela. "Galera horrek ez du izenik. Nola esaten zaio ume bat galtzeari?".

Emakumeek lagun eta ezagunen bitartez egin dute bat. Laguntza eske, babes eske. Horrela osatu dute taldea, eta erabaki dute laguntza zabaltzea eta horrelako esperientziak izan dituztenekin partekatzea, guztien artean laguntza sare bat osatzeko asmoz. "Sentitzen duzuna esateko leku bat, bakarra ez zarela ikusteko leku bat, orainari aurre egiteko leku bat, bizitzari eusteko leku bat", esan du Martinezek. Izan ere, haurdunaldian hildako umeen gaia beti izan da "tabu antzekoa" gizartean, "isildu beharrekoa". Taldeek ez dute sendatzen, baina lasaitu eta mina arintzen laguntzen dute. Horixe baita helburua.

Duela gutxi gertatu zitzaion Martinezi. Erabaki asko hartu behar izan zituen umea galdu zuenean. Hilik jaiotako umearen aurpegia ikusi nahi ote zuen, besarkatu edota kulunkatuko ote zuen, adibidez. Hasieran ez zuen nahi. "Bakarrik gorrotoa nuen, haserre nengoen". Iritzia aldatu zuen, ordea, eta semea besotan hartu zuen. Zinez eskertuta dago, eta orain onartzen du esperientzia baliagarria izan zitzaiola dolua gaindituz joateko. "Nire semeari agur esan diot".

Era berean, semea galdu zuenean ospitalean jaso zuen tratu beroaren garrantzia nabarmendu du Martinezek; Besorak, berriz, "gaiaz lasaitasun osoz hitz egitea" gomendatzen du, "psikologikoki mesede handia" egiten duelakoan. Hala egiten dute etxean, eta natural tratatzen dute heriotza. "Julenek badaki bikia zela, eta noizbehinka erritual txikiak egiten ditugu", esan du. Oroitzapenez hitz egin du. Izan ere, ez du hilik jaiotako umearen oroigarririk, baina doluetan oroitzapenak zeharo garrantzitsuak dira. "Bizitza eman nahi duzu, eta bat-batean, heriotza da zuregandik ateratzen dena. Inor ez dago horretarako prestatuta, inork ez luke egon behar".

Profesionalak trebatu

Heriotza perinatal baten ondoren, berebiziko garrantzia du osasun langileek gurasoei ematen dieten arretak. Horregatik, gertatutakoa kontuan hartu behar dute, eta leuntasunez tratatu, gurasoen dolua ahalik eta osasuntsuena izan dadin, dolu konplexua garatu ez dadin eta arreta ahalik eta zuzenena izan dadin. Hori adierazi du Patricia Roncallo psikologoak; babes taldean egonen da laguntzen. "Amek sentimendu asko dituzte momentu horretan, oso une gogorrak dira, eta aukerak eskaini behar zaizkie, bai eta denbora eman ere, zer egin erabakitzeko, lasaitasunez".

Besorak, adibidez, ez zuen semea agurtzeko denborarik izan. "Azkar eraman zuten, eta senarra eta biok ez genuen aukerarik izan besarkada bat emateko". Oraindik ez du ulertzen zergatik ez zioten harekin egoten utzi, eta gogoan ditu ospitalean saihets zitezkeen hainbat gauza. Pozik da, halere, badakielako gaur egun tratua asko aldatu dela. Gainera, jakinarazi du Nafarroako Ospitale Gunean protokoloa lantzen ari direla, jaioberria galdu duten familiak hobeki artatu ahal izateko.

Seme-alabak jaio aurretik, erditzean edo epe laburrean galdu dituzten familiei babesa ematen ariko dira Besora eta Martinez; babesa jasotzen ere bai. Harrigarria dirudien arren, momenturik latzenetan ere ikasi egin du Martinezek: argia dagoela bidearen amaieran. "Prozesu bat da hau; ekaitz baten erdian nago orain, baina badakit hemendik aterako naizela". Ez dagoelako bakarrik. Ez duelako bidea bakarrik egin behar izanen.