Edurne Elizondo
Baietz. Nafarroako Unibertsitate Publikoko kide Javier Arzaren eta Jose Carronen hitzak entzun, eta baietz, hala dela, erran dute buruarekin hainbat emakumek, behin eta berriz, NUPek Afina elkartearekin fibromialgiari buruz egindako ike...
Ane Eslava
Hobekuntza batzuk izan dira, baina egoera "kezkagarria" da: Nafarroako biztanle guztiek arnastu zuten aire kutsatua 2018an, Ekologistak Martxan taldeak argitaratu berri duen txosten baten arabera. Datuek erakusten dute zenbait substantzia kutsatzailek behera egin zutela iaz, prezipitazioei esker, baina, hala ere, Nafarroan "populazio osoak eta lurraldearen bi herenek" jasan zuten Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendatzen duen baino kutsadura maila altuagoa.
Ekologistak Martxan taldearen txostenean bildu dituzte Nafarroako hamabi tokitan kokatuta dauden airearen kalitatea neurtzeko estazioetako datuak. Irizpenean jaso dutenez, klima aldaketak, autoen isurtzeek eta erregai fosilen erabilerak eragin dute egoera, eta Castejongo zentral termikoa, Iruñea eta zenbait industriagune dira kutsadura foku nagusiak.
Eguraldiak eragin handia du kutsaduraren gainean. Iaz, eguraldia ezegonkorra izan zen, eta prezipitazio ugari izan ziren, baina, aldi berean, udan tenperatura oso beroa izan zen. Eguraldiaren ezaugarri horiek zenbait ondorio izan zituzten, Miguel Angel Ceballos txostenaren koordinatzaileak azaldu duen moduan: "Alde batetik, hezetasunak, haizeak eta atmosferaren ezegonkortasunak gutxiagotu egin dute partikula eta gas kutsatzaileen kopurua; ondorioz, kutsadura maila, orokorrean, aurreko urteetakoa baino baxuagoa izan da". Zehazki, partikula esekien, nitrogeno dioxidoaren eta sufre dioxidoaren kopuruak egin du behera, eta berreskuratu da 2008an hasitako krisialdiaren aurretik zegoen beheranzko joera.
Hala ere, adituak ohartarazi du partikula kutsatzaile horiek behera egin dutela "meteorologiaren koiunturarengatik", eta ez isurtzeen gutxitzearengatik. Gainera, atmosferaren ezegonkortasunak badu alde negatibo bat: partikulak barreiatu egiten ditu, eta, ondorioz, kutsadura lurraldean zabalduz doa. "Nafarroan, kutsaduraren gune nagusiak Iruñea, Castejongo zentral termikoa eta zenbait industria instalazio dira; baina horiek sortzen duten kutsadura herrialde osoan barreiatzen da", Ceballosek azaldu duenez.
Bestalde, azken urteetan muturreko tenperaturak areagotzen ari dira: udan gero eta bero handiagoa egiten du, eta horrek handitzen du ozono troposferikoaren maila. Substantzia hori beste zenbait substantzia kutsatzaileren arteko erreakzio baten ondorioz sortzen da. Nafarroari dagokionez, Castejongo zentral termikoak, zenbait industriak eta autoen ihes hodiek isurtzen duten substantziek sortzen dute ozonoa. Txostenean ikus daitekeenez, 2018an Nafarroako Erdialdean eta Erriberan ozono kopuru altuak egon ziren, osasunean eta ingurugiroan kalte egin dezaketenak. "Hala ere, arazo hau aspalditik dator: airearen kalitatearen inguruko txostena egiten dugunetik ikusten ari gara", aipatu du Ceballosek. 2005etik egin dute txostena, urtero.
"Ozonoa da Nafarroan dagoen kutsadura arazorik handiena", adituaren hitzetan, baina partikula esekien kopuruaz ere ohartarazi du. Iaz, Nafarroako herritarren %60k arnastu zituzten partikula horiek, batik bat Iruñeko biztanleek. Horien kutsadura maila oraindik legeak onartzen duen mugaren barruan dago, baina osasunarentzat "mehatxua" da, adituak ohartarazi duenez. Bestalde, Zubiriko Magnesitas Navarra lantegiaren ondoan dagoen estazioak sufre dioxido maila altuak erregistratu zituen; OMEk onartzen duen mugaren gainetik.
Osasunarentzat kaltegarria
Kutsadurak kalte larriak eragin ditzake osasunean. Europako Ingurumen Agentziaren arabera, Europan 800.000 pertsona hiltzen dira urtean airearen kutsaduraren ondorioz. Arnas aparatuko eritasunak eta kardiobaskularrak eragiten ditu: asma, biriketako gaixotasun buxatzaile kronikoa, gaixotasun koronarioak eta bihotzekoak, besteak beste. "Kalkuluek erakusten dutenez, batez beste 342 pertsona hiltzen dira urtero Nafarroan kutsaduraren ondorioz sortutako gaixotasunengatik", zehaztu du Ceballosek. Gizakien osasunari ez ezik, kutsadurak naturari ere eragiten dio; Nafarroaren kasuan, bereziki hegoaldean.
Egoera ikusita, Ekologistak Martxan taldeko kideek "premiazkotzat" jotzen dute Nafarroako Gobernuak airearen kalitatea hobetzeko plan bat martxan jartzea. Ceballosek azaldu duenez, egungo legediak jasotzen duen neurri bat da hori, eta ez dira betetzen ari: "Kutsadura maila altuak daudenean —hemen ozonoarekin gertatzen den moduan—, autonomia erkidegoak behartuta daude airearen kalitatea hobetzeko planak egitera; Nafarroan, behin baino gehiagotan eskatu dugu plana egin dezatela, baina ez dute egiten". Salatu du, halaber, gobernua "arazoaren jakitun" dela, txostenetarako erabiltzen dituzten datuak administrazio publikoak ematen dituelako. "Eta, hala ere, ez dute deus egiten". Haren hitzetan, airearen kalitatea hobetzeko modu bakarra da plan bat egitea eta trafikoaren eta industriaren isurtzeak mugatzeko neurri zehatzak hartzea. "Premiazkoa da".
Edurne Elizondo
Lagun artean aritu dira, eta lagunari buruz. Mahai ingurua egin dute Julieta Itoiz eta Maite Mene musikariek eta Jose Mari Esparza idazleak, Fermin Balentziaren lanari buruz. Memoriaren Autobusak eta Iruñeko Peñen Federazioak aurtengo Txupin Etxepare saria eman diote kantautoreari, eta, aitzakia hori baliatuz, borrokarako musikaz aritu dira Itoiz, Mene eta Esparza, Katakrak liburu dendan. Balentziaren abestiez aritu dira, neurri handi batean; musikak kontzientzia astintzeko duen gaitasunaz ere bai; musikak sistemaren aurkako tresna gisa duen indarraz, finean. Entzuleen artetik egin die so Balentziak lagunei, lagun artean.
Julieta Itoizek eta Maite Menek "eredutzat" jo dute Balentziaren musika, eta, bertze gauza guztien gainetik, nabarmendu dute kantautorea "hagitz eskuzabala" dela, eta "herritarren aldeko jarrera" hartu duela beti. "Beti dago kantatzeko prest", berretsi du Menek. Esparzak erdigunean jarri nahi izan du Balentziaren musikaren osagai nagusia maitasuna dela: "Ferminek maite du bere herria; maite du bere klasea, eta maite ditu bere hurbilekoak; eta hori guztia islatzen dute bere abestiek".
Bidegabekerien soinu banda osatzen dute Fermin Balentziaren abestiek. Horren adibide dira langileen borroken edo 1936ko gerraren errepresioaren berri ematen duten kantak. Hainbat belaunaldirentzat benetako ikur bilakatu da, adibidez, Balentziak Maravillas Lambertori buruz idatzitako pieza. Frankistek hil zuten Larragan, aitarekin batera.
Memoria historikoaren parte dira Balentziaren abestiak. Maite Mene musikariak ere helburu horrekin ulertzen du bere lana: "Gertatzen diren injustiziak salatu behar ditugu". Menek argi du borrokarako gaitasuna dutela abesti anitzek. Julieta Itoizek, berriz, musikariak jarri ditu erdigunean: "Kantak borrokarako tresna bilakatzen dira musikariak borrokalariak direlako".
Liburua eta diskoa
Balentziaren borrokarako grinaz inolako zalantzarik ez du Jose Mari Esparzak. Mahai ingurua baliatu nahi izan du laguna proiektu berritan murgiltzeko. Txalapartako editore izan da urte luzez Esparza, eta ofizioaren arrastoa nabarmena da harengan, oraindik ere: "Liburu bat idatzi behar duzu". Balentziaren hitzen atzeko istorioak eta historiak kontatzeko garaia dela argi du Esparzak.
Liburuarekin batera, noski, diskoa grabatzeko eskatu dio Esparzak musikariari. Eta proposamen horrekin bat egin dute, berehala, Maite Menek eta Julieta Itoizek. Are gehiago, disko horretan parte hartzeko prest direla nabarmendu dute. Balentziarekin "abesteko gogoz" direla erran dute bi kantariek.
Balentziak eskertu ditu lagunen hitzak; irribarre artean hartu ditu bota dizkioten loreak. Umiltasunez erantzun du, halere, eta maite duena egin duela argi utzi du. Etxetik datorkio musikarako zaletasuna, azaldu duenez. Koplak entzun, koplak kantatu eta koplak idatzi eta sortu ditu Balentziak. Eta ez du aski, oraindik ere. "Musikaren bidez egin dut borroka, eta musikarekin gozatu dut, izugarri; nire bizitzaren parte da. Kantatzen dut, barruak hori eskatzen didalako", erran du.
Kontent da Txupin Etxapare sariarekin. Kontent, lagun arteko mahai inguruan. Kontent, batez ere, musika duelako. Musika, borrokatzen jarraitzeko.
Edurne Elizondo
Sufritutako lodifobiari aurre egiteko tresna bilakatu du umorea Maider Lazkanok (Iruñea, 1988). Jendeari barre eginarazteko dohaina du, eta horrek eraman du bakarrizketak idaztera.
Nola sartu zara monologoen abenturan?
Niretzat, berezko urrats bat izan da, naturala. Nire izaera horrelakoa izan da beti, beti aritu naiz txantxak egiten. Egia esan, umorea neure burua babesteko tresna bat izan da beti. Umoreak aukera eman dit irainak eta gisakoak beste modu batera hartzeko, terapia moduko bat izan da, finean. Hunkitu egiten naiz hau esaten dudan bitartean...
Zure ezinegona dagoelako zure umorearen oinarrian?
Bai. Aurrera egiteko, umorearen beharra izan dut. Inoiz ez nuen pentsatu jendaurrean ariko nintzenik bakarrizketak egiten; gaia serio hartzen, halere. Berez, niretzat, ez da gauza oso serio bat. Baina lehiaketetan eta jendaurrean aritzeko urratsa egin dut, eta ez nuen uste hori eginen nuenik inoiz.
Zerk bultzatu zaitu?
Lagun batek esan zidan, behin, dohaina dudala jendeari barre eginarazteko. Hori entzun eta gero, urratsa egiteko nire grinak gora egin zuen, eta hasi nintzen antzerkigintza ikastaro bat egiten. Irakasleetako batek, hain justu, bakarrizketak egiten zituen. Harekin hasi nintzen testuak lantzen.
Hasieran beharra zena lodifobiaren aurkako aktibismo bilakatu da?
Bai, bai. Nik uste dut umoreak botere hori duela: kontzientziak astintzen ditu, modu pedagogiko batean. Jendeak ongi pasatzen duen bitartean jasotzen du mezua, eta, ondorioz, errazago barneratzen du. Bakarrizketak egin eta gero, etorri izan zait jendea esatera gogoeta eragin diedala. Beraz, zuzenean jabetu naiz umoreak astintzeko duen gaitasun horretaz. Ahaldundu nau horrek.
Eta mugak ere baditu umoreak, edo izan beharko lituzke?
Askotan hitz egiten da horri buruz. Nik uste dut gakoetako bat dela, lehenik eta behin, zeure buruaz barre egitea. Abiapuntua hori denean, zaila da umoreak inor mintzea. Halere, ezin dugu ahaztu umorea egin daitekeela behetik gora, eta, alderantziz, goitik behera ere bai. Behetik gora egiten denean, balio du zapalkuntzen atzeko estereotipoak apurtzeko; baina goitik behera egiteak ekartzen du estereotipo horiek betikotzea. Umorea egiten duzunean, jendaurrean, oso argi izan behar duzu mina egin dezakeela. Ardura bat duzu, beraz.
Lodifobiaz gain, arrazakeria, drogak,... bertze hainbat gai ere jorratu dituzu.
Bai. Baratxuriez ere aritu naiz!
Botika gisa erabili zenuela kontatzen duzu zure bakarrizketan, baginan infekzioa izan zenuelako.
Bai. Eta benetako istorio bat da! [barrez] Baratxuriak gaitasun antibiotikoak dituela esaten dutenez... Amak entzun zuenean, ea egia ote zen galdetu zidan, eta baietz esan nion. Bakarrizketak egin eta gero, jendea etorri izan zait istorio hori nola bukatu zen galdetzera.
Eta nola bukatu zen?
Ginekologoarengana joan behar izan nuen! Baina ez zuen deus aurkitu. Esan zidan baratxuri bat sartzen nuen bakoitzean joan behar banuen ginekologoarengana, hobe nuela berriz ez egin eta baratxuri gehiago ez sartu [kar-kar-kar]. Eta ez dut berriz egin, egia esan! Idatzi hau, mesedez, horrela jendeak jakinen du baratxuriaren istorioa nola bukatu zen.
Gorputza jartzen duzu zure bakarrizketaren erdigunean. Esparru politiko bat ere bada?
Nik ez dut modu horretan planteatzen; ni bakarrik nago agertokian, eta ez dut inorekin eztabaida egiten. Baina egia da gorputza ere badela esparru politiko bat. Nik ez dut esan nahi lodi egotea onena dela; hori da, finean, patriarkatuak gorputz argalekin egiten duena: gorputz eredu hori jartzen du besteen gainetik. Nik esan nahi dudana da gorputz guztiek balio dutela, eta nahi duzun gorputza izan dezakezula. Edo ahal duzuna, beti ez baita nahi izatea kontua. Nik beti nahi izan dut argal izan, baina nire gorputza den modukoa da.
Loditasuna ez da gauza bera gizonen eta emakumeen artean?
Ez. Gehiago zigortzen da emakumeen kasuan. Loditasuna, neurri batean, modan dago. Gaztelaniaz gordibuena hitza asmatu dute. Kontzeptu horrek ez ditu kontuan hartzen ehun kilo baino gehiagoko emakumeak. Ontzat jotzen den eredutik kanpo gelditzen dira. Hitz horrek bi multzotan bereizten ditu gorputzak: desiragarri direnak eta ez direnak.
Osasunaren auzia ere jarri nahi izan duzu mahai gainean, gaixotasunarekin lotzen baita, anitzetan, loditasuna.
Askotan aipatzen da loditasunaren eta osasunaren arteko eztabaida, eta askotan esaten da ez dela osasuntsua lodi egotea. Nik uste dut sakon aztertu beharko genukeela zein ikuspuntutatik heltzen diogun pertsona lodi horrek duen gaixotasunari. Gaixo dago lodi dagoelako? Edo lodi egoteagatik jasan dituen presioek eta irainek ekarri dute gaixotzea?
Feminismotik ongi erantzun zaio lodifobiari?
Nik ez dut feminismoaren babes falta sentitu. Baina bai sentitu dut, feminismoan ere, gehienetan nagusitzen den ikuspuntua dela emakume argalena. Nik patriarkatuaren beste aldea bizi izan dut, adibidez. Karrikan txistualdiak eta lerde-jarioen nazkantekeriak aguantatzen dituzte lodi ez direnek; nik, berriz, beti nahi izan dut gizonek karrikan guapa esatea, lodi esan beharrean. Baina feminismoa da nire pentsatzeko modua moldatu duena.
Lohizune Amatria
Nola dagoen Twitter… Talka birtualen inguruko eztabaida piztu da. Euskal txio-herrian eztabaidek digitaletik baino analogikotik gehiago dutela irakurri nuen aurrekoan. Arrazoia dutelakoan nago. Twitterrek hitzaldi, zutabe, egunkari, agerkari eta kalean gertatzen direnak bildu ditu. Lucia Baskaran, Santi Leone, Danele Sarriugarte, Hasier Etxeberria, Onintza Enbeita, Ernesto Che Guevara, Irantzu Varela, Barbara Goenaga, Borja Semper… Saltsa badago.
Hala eman dezakeen arren, ez naiz hasiko batek edo besteak esan edota idatzitakoak onargarriak ote diren argudiatzen. Horren inguruan aski hitz egin da egunotan. Beharrezkoa iruditzen zait, noski, horien inguruan eztabaidatzea, baina gaurko zutabea gertakari horien atzean dagoen eta, agian, gutxiegi aipatu den kontu baten inguruan idazteko baliatu nahiko nuke.
"Bihar parrandan izanen gara ia denak, eta ahaztu ez dezagun edo, gaia plazaratzea ez dator gaizki", hausnartu dut.
Hasier Etxeberriak Sautrela-n Danele Sarriugarte idazleari esandakoaz hitz egin aurretik, beste anekdota bat kontatu zuen Lucia Bascaranek, Iruñean egindako liburu aurkezpenean. Gorputz madarikatuak liburua idatzi berri du, eta, idazle estatubatuarrak behartzen dituzten gisan, liburuan norekin eta non bizi den gaineratu du. Lagun bat eta katu beltz bat ditu pisukide. Txantxa bat egiteko asmoz egin zuen idazleak, baina ez da ongi ulertu. Madrilen liburua sinatzen ari zela, "euskal idazle lesbiana" baten liburuaren bila gerturatu zen pertsona bat etxolara. "Bi emakume pisu berean, elkarrenganatu dira, seguru", pentsatuko zuen.
Emakumeen sexualitateaz zeinen erraz hitz egiten den erakusten du Baskaranek azaldurikoak. Emakumeei gutxitan onartzen zaigu emakumezko lagunik edukitzea, eta edukitzekotan bekaizkeria egozten du gizarteak berehala. Emakumeen artean gaiztoak garela sinetsarazi nahi izan digute. "Eta hori patriarkatuaren indarkeria sistematikoaren adibide bat da", neure buruari.
Beste bat. Karga sexista duten irainak jasan behar izan ditu Onintza Enbeita bertsolariak urrian BERRIAn argitaratutako artikulu baten harira. Haren sexualitateaz hitz egiteko eskubidearekin sentitu dira zenbait, eta hori ez da kasualitatea.
"Zorra", irakurri dut Twitterren.
Ditugun erreferenteak bere garai historikoan kokatzeko deia egin zuen Enbeitak artikuluaren bitartez. Eta ados nago. Garaian ulertu behar ditugu denak, mitifikatu gabe. Gehienak zergatik diren gizonezkoak galdegin, pribilegioak eta kontraesanak izan zituztela onartu. Ideia erreakzionarioetatik gertuago geundeke ordukoa errepikatu nahiko bagenu. Beraz, gure borrokan lehentasunezkotzat zer hartzen dugun aztertu beharko dugu, horrek botere harreman denak aldatuko ote dituen ikusi, borroka molderik egokiena zein den aukeratu…
Askorentzat mingarria den arren, uneren batean ere jarri beharko dugu arreta horretan.
Edurne Elizondo
Irribarreari eutsi dio elkarrizketa osoan; hasi eta bukatu arte. "Egun on" batekin agurtu du kazetaria, euskaraz, eta amazigeraz galdetu dio ea zer moduz dagoen: "Salam mat anit?". Marokotik ailegatu zen Mohamed Unasser Nafarroara, duela zortzi hilabete. Txalupaz egin zuen bidaia, bertze 35 pertsonarekin batera. 16 urte zituen Marokon ontziratu zenean; orain, 17 ditu. Sorterrian utzi du familia.
2018. urtean, heldurik gabeko 62 adingabe atzerritar hartu zituen Nafarroak, herrialdeko gobernuak eta Espainiakoak sinatutako akordioaren bidetik. Haietako bat da Unasser. Itsasoan hamabost ordu eman zituen, txalupa Andaluziara (Espainia) ailegatu zen arte. La Linea de la Concepcion hirian, adingabeentzako zentro batera eraman zuen Guardia Zibilak. Hiru egun eman zituen egoitza horretan, eta handik etorri zen Nafarroara. Barañainen bizi da orain, Nafarroako Gobernuaren babespean.
Azken bi urteotan, gora egin du heldurik gabe herrialdera ailegatu diren adingabe migratzaileen kopuruak. 62 izan ziren 2018an, eta 24 baino ez 2017an. SEI Kulturarteko Zerbitzu Sozioedukatiboa elkartean artatzen dituzte horietako hainbat; tartean, Unasser. "Hutsetik hasten laguntzen diegu. Gure helburu nagusia da komunitate bat osatzea haiekin, eta haien inguruan. Ahal dugun harrerarik beroena egin nahi diegu, migrazioaren doluari aurre egiteko tresnak izan ditzaten", azaldu du elkarteko koordinatzaile Maite Zigandak.
SEIko kideen laguntzari esker sorterriko eta bertze hainbat herritako gazteak ezagutu dituela nabarmendu du Unasserrek; ari dela bere sarea osatzen. Gaztelania ikasten laguntzen diote, bai eta ikasketekin ere. "Elektrizitatea ikasten ari naiz", erran du, irribarrea zabalduz. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza egin zuen sorterrian. Handik atera nahi izan zuen, halere, "etorkizun hobe bate bila".
Lan egiteko aukerarik ez zuela izanen argi ikusten zuen, eta bertze bide bat probatu nahi zuen. "Hasieran, gurasoek ez zuten nahi nik alde egitea; baina konturatu ziren hau nahi nuela nik, eta utzi zidaten". Eta jaioterritik kanpora joan zen, azkenean. Marokon utzi zituen ama, aita, bost arreba eta hiru iloba. Harremana ez dute galdu, halere. "Ia egunero aritzen gara, WhatsApp bidez, batez ere". Tuteran osaba bat du, eta asteburuetan elkartzen da harekin.
"Kontent naiz", berretsi du. "Ez zenuen bidaian beldurrik izan?", jakin nahi izan du Zigandak. Eta ezetz erantzun du 17 urteko gazteak, irribarrea galdu gabe. Itzultzeko asmoa baduela gaineratu du. "Baina bakarrik bisitan". Ez du uste bere tokia Marokon dagoenik. Hemen gelditu ahal izateko paperak eskatu ditu, eta horiek lortzeko prozesua martxan da Bilboko Marokoko kontsulatuaren bidez. "Une honetan, Espainiako eta Europako adingabeentzako legeen babespean dago; gazteok 18 urte betetzen dituztenean, zailtasunek gora egiten ohi dute", ohartarazi du Zigandak.
"Konpromisorik eza"
Duela hogei urte hasi zen lanean Kulturarteko Zerbitzu Sozioedukatiboa, eta kideek salatu dute erakunde publikoek oraindik ere ez dutela behar bezainbertzeko konpromisoa hartzen migrazioaren auzian. "Utzitako egoitza batean gaude; ez dugu komunik, eta ailegatzeko eskailerak igo behar dira. Iaz berrehun gazte artatu genituen, eta, oraindik ere, hitzarmen baten edo egoitza duin baten zain jarraitzen dugu. Migrazioaren auzia ez dute serio hartzen erakundeek; egungo gizartea kulturartekoa da, eta bada onartzeko garaia", erran du SEI elkarteko koordinatzaileak.
1999. urtean lanean hasi zirenetik, anitz aldatu da SEIko kideek hartzen dituzten pertsonen soslaia. "Gure ibilbidean, batez ere, denbora luze bat pasatu eta gero berriz elkartu diren familiak artatu ditugu: ama etorri izan da, lehendabizi, eta, handik hamar urtera edo, amatxirekin utzitako haurrak ekarri ditu". Halakoetan, familiako kideen arteko harremana ere hutsetik lantzen hasi behar izaten dute migratzaileek. "10 edo 12 urterekin sorterritik alde egin behar duen haur edo nerabe horrentzat hagitz zaila da ezagutzen ez duen pertsona batekin bizitzera etorri behar izatea, bere ama den arren ez baitu ezagutzen", azaldu du Zigandak.
Gisa horretako egoerak gero eta gutxiago gertatzen direla erantsi du. Azken urteotan, batez ere, heldurik gabe etorri diren adingabeak hartu dituzte, batetik, eta, bertzetik, batera ailegatu diren familietako kideak. Hori da Gabriela Garmendiaren kasua. Duela urtebete eta erdi ailegatu zen Garmendiaren ama Nafarroara, eta handik hilabetera egin zuten bide bera, Hondurastik, 15 urteko gazteak eta haren aitak eta nebak. "Sorterriko segurtasunik ezak ekarri gaitu honat, batez ere".
Unasser bezala, "kontent" da Garmendia Nafarroan. Hasiera, hala ere, ez zen erraza izan. Hori ere nabarmendu nahi izan du. "Tarte batez, zalantzan jarri nuen sorterritik ateratzeko hartutako erabakia", onartu du. Baina orain argi du hemen egon nahi duela. Hondurasen familia duela erantsi du, eta ez duela lotura hori galdu nahi.
Burlatan bizi da Garmendia. Sorterrian Batxilergoan hasi behar zuenean utzi zuen Honduras; Nafarroan, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako hirugarren maila eginen du datorren ikasturtean. "Lehendabiziko egunetan irakasleak erraten zuena ulertzeko ere zailtasunak nituen!", gogoratu du.
SEIko kideen laguntza eskertu du, eta nabarmendu du egoerak hobera egin duela babes horri esker. Gako nagusi bat aipatu du Garmendiak: "Hemen, nire egoera berean izan den jendea aurkitu dut, eta horrek anitz lagundu nau; esperientzia bera partekatzeak konfiantza eta segurtasuna eman dit". Beldurrak uxatu ahal izan ditu gazteak, finean.
Etxeko lanak egiteko, hiria ezagutzeko eta aisialdia betetzeko laguntza jaso dute Garmendiak eta Unasserrek SEI elkarteko kideen bidez, bertzeak bertze. "Hemen dena da ezberdina; nire herria txikia da, eta ez dago hemen dagoen zarata", kontatu du gazte marokoarrak. Zigandak zehaztu du elkartean egunerokorako behar dituzten baliabideak eman nahi dizkietela nerabe migratzaileei: "Billabesak nola erabili ikas dezaten, edo udan bainatzeko tokiak non dauden jakin dezaten".
Horrelako kontuen bidez, "komunitatea egitea" da helburua, Zigandak erantsi duenez: "Migratzea denon eskubidea da; ezin dugu hori ahaztu. Beldurraren politikak nagusitzen ari dira orain, han eta hemen eraikitzen dituzten harresien bidez; herritarroi dagokigu zabaldu nahi duten mezu horrekin kritiko izatea. Kulturartekoa da egungo gizartea, eta denon artean eraiki behar dugu".
Ekainaren 20a iheslarien nazioarteko eguna izan zen. Munduan, ia 71 milioi pertsona dira egun iheslari, Nazio Batuen Erakundeak plazaratutako datuen arabera. Duela hogei urteko kopuruaren bikoitza da.
Boluntario
"Errealitatea ezagutzeko", SEI elkarteko boluntario izatera deitu ditu Maite Zigandak herritarrak. Uztailerako eta abuzturako programa bat antolatu dute, hain zuzen ere. "Gazteok ezagutzea da estereotipoak apurtzeko modurik eraginkorrena", gaineratu du koordinatzaileak. Eta horren adibide gisa aipatu du SEI elkartean artatzen dituzten gazteek eta Iturrama institutuko ikasleek batera egindako proiektua: "Elkar ezagutzea izan zen helburua, eta emaitza ezin hobea izan zen".
D eredukoa da Iturramako institutua. Unasserrek eta Garmendiak onartu dute Nafarroara ailegatu zirenean euskara ez zutela ezagutzen. Orain interesa badutela erantsi dute.
Garmendiak eta Unasserrek ere argi dute beren bide bera egin dutenak lagundu nahi dituztela. Horretarako, begirale bilakatuko dira udan. Datorren astean formakuntza saioak eginen dituzte, eta, gero, haiek jasotako harrera eginen diete herrialdera ailegatuko diren nerabe migratzaileei.
Anitz dira, SEI elkartearekin bat egin eta gero, bertako kideekin jorratutako harremanari eutsi nahi izaten dioten migratzaileak. "Laguntza jaso eta gero, laguntza eman nahi izaten dute. Eta ez da pertsona aproposagorik", nabarmendu du elkarteko koordinatzaileak.
Mendira joatea maite du Unasserrek; Garmendiari, berriz, musika eta literatura gustatzen zaizkio. Bertze kide batekin, Mentes brillantes rapa idatzi eta grabatu berri du Garmendiak, hain zuzen ere, gazte migratzaileei buruz. Kontent da, udako lana egiteko gogoz. Unasser ere bai. 18 urte beteko ditu hurrengo urtean. Ikasten jarraitzea eta lan egitea bertzerik ez du buruan. Irribarrea erakutsiz erran du.
Ane Eslava
Gu pertsona normalak gara, helburu batzuk ditugu, borroka egin nahi dugu, eta geure burua ezagutarazi". Angela Gabarre Azkoiengo gaztearenak dira hitzak, Helena Baiona kazetariak zuzendu duen Romipen izeneko dokumentalaren protagonistetako batenak. Film labur horrek emakume ijitoen inguruko aurreiritziak hautsi eta haiengana gerturatu nahi du ikuslea, begirada feminista eta politiko baten bitartez. Maiatzean egin zuten lanaren aurkezpen pribatua, eta laster aurkeztuko dute jendaurrean.
Zazpi emakumeren ahotsak jasotzen ditu dokumentalak: Carmen Jimenez, Saray Borja, Andrea Khalfaoui, Angela Gabarre, Joana Amador, Silvia Aguero eta R. Jimenezenak. Gehienak euskal herritarrak dira, guztiak ijitoak, baina guztiak ezberdinak. Bat doktoretza ikasketak egiten ari da, beste batek etxean lan egiten du; batek toki guztietan esaten du ijito dela, beste batentzat ijito izatea "zama bat" izan da; batek flamenko musika gustuko du, besteak ez... "Ez dago ijito izateko modu bakarra; emakume edo feminista izateko modu bakarra ez dagoen bezala", laburbildu du Saray Borjak filmean. Helena Baionarentzat hor dago lanaren gakoa: "Ijito ez garenok komunitate horren estereotipo bat dugu, eta helburua izan da erakustea zer alde dagoen haietako bakoitzaren artean". 28 minutuko filma osatu du Baionak, eta saiatu da "gaian sakontzen eta kontzeptu garrantzitsuak lantzen".
Romipen dokumentalak iaz du jatorria. Baionak Mordiendo el aire izeneko dokumental laburra egin zuen gradu amaierako lanerako, eta Nafarroako Gobernuaren, Gaz Kalo Nafarroako ijitoen elkartearen eta Pikara Magazine hedabidearen laguntzarekin gaian sakontzeko aukera izan du. Angela Gabarre da Mordiendo el aire dokumentalean agertu ziren emakumeetako bat, eta oraingoan berriro eman du testigantza. Haren ustez, bi lanak baliagarriak dira gizartearen iruditerian finkatuta dauden ideiak hausteko. "Beti ikusten da ijitoon alde negatiboa, eta nazkatuta gaude: guk gauza batzuk gaizki egin ditugu, edozeinek bezala; baina ari gara ikasten, lanean, borrokan… Eta hori erakutsi behar da", adierazi du. Bera da protagonisten artean gazteena, eta beti izan du argi zer bide hartu nahi zuen: ez zen gazte ezkonduko, eta ikasi egingo zuen.
Hartutako bidearengatik "presioa" sentitu izan duela aitortu du Gabarrek: "Sentitu izan dut nire komunitateak ez ninduela ulertzen, eta horrek beldurra sentiarazi dit". Baina berak argi dauka inoiz ez diola uko egingo bere komunitateari. "Ikasteagatik utziko diot ijito izateari? Ez", laburbildu du. Zuzendariaren ustez, "urrats garrantzitsua" da Gabarrek kameraren aurrean beldurra duela esatea: "Guztiok izan dugu beldurra noizbait, baina hori ez da ahultasun bat, indargune bat baizik: indarra duelako da gai esateko beldur dela".
Gai zehatz batek zeharkatzen du dokumental osoa: feminismoak. Protagonistek modu ezberdinetan bizi eta ulertzen dute feminismoa; batzuek diskurtso teorikoagoa dute, eta beste batzuk bizitzak berak egin ditu feminista; emakume eta ijito izateak dakarren zapalkuntza bikoitzak. Halere, filmean aipatzen dute sentitu izan dutela feminismo hegemonikoak "alboratu" egin dituela ijitoak; ez dituela aintzat hartu beren aldarrikapenak. Saray Borjak, kasurako, beharrezkotzat jotzen du feminista guztien arteko elkarguneak bilatzea: "Patriarkatuak zapaltzen gaitu emakume guztiok; horrek izan beharko luke abiapuntua".
Gabarrerentzat, "dena da feminismoa". Bere askapenerako bidean tresna garrantzitsua izan dela esan du, eta amona jarri du feminismoaren eredutzat. R. Jimenez da, dokumentaleko protagonistetako bat. Jimenezek bizi osoa eman du lanean familia aurrera ateratzeko, eta, Gabarrek kontatu duenez, kalean ere bizi izan zen. Amonaren istorioa ezagutzeak "ahalduntzen" lagundu diola ziurtatu du gazteak.
Zuzendariaren iritziz, ezinbestekoa da feminismoa "birpentsatzea" eta kide ijitoengandik ikastea: "Euskal Herrian komunitate anitz biltzen duen feminismo bat garatzen ari gara, baina horretan jarraitu behar dugu, guztiok ez ditugulako zapalkuntza eta klase baldintza berberak".
Dokumentala zuzentzeak zalantza asko eragin dizkio Baionari, esan duenez. Botere harreman oro apurtzen saiatu da lanerako, ijitoak berdintasunez tratatzen; horizontaltasunez. Baina, galdera bat sortu zaio: "Zergatik egin behar dut nik lan hau, eta ez ijito batek?". Protagonistekin zalantza hori partekatzean, ordea, gehienen erantzuna izan da "kooperazio" gisa ikusten dutela lana. "Gizarte berean bizi gara emakume ijito eta ez ijitoak, eta proiektu komun bat egitea zoragarria da", Gabarreren hitzetan. Zuzendariak egindako ahalegina eskertu du: "Helena errespetuz etorri zaigu, begirada garbi batekin, epaitu gabe... Ni oso eskertuta nago".
Sareak indartzeko aukera
Dokumentalak 28 minutuko iraupena badu ere, Baionak patxadaz elkarrizketatu ditu protagonistak: luze eta zabal. Eta asko ikasi du solasaldietan. Aitortu duenez, elkarrizketetan bere aurreiritziez jabetu zen: "Erantzun zehatz batzuk espero nituen, eta ez zen hala izan. Orduan, pentsatu nuen: agian ezin da teoriarik erabili kasu hauekin, agian teoria, egin egin behar dugu; horretarako, haiek esaten digutena entzun beharko dugu". Alde pertsonalean, bestalde, "aurkikuntza handia" izan da dokumentala sortzea: "Emakume zoragarri hauek ezagutzeko aukera eman dit". Era berean, emakume ijitoek haien arteko sareak indartzeko aukera izan dute filmari esker.
Maiatzean egin zuten dokumentalaren estreinaldia, Nafarroako Filmotekan. Baionarentzat eta Gabarrerentzat "oso une berezia" izan zen. Bi lagunak urduri zeuden: elkarrekin eseri ziren, eta eskutik helduta ikusi zuten dokumentala. Baionarentzat, hura izan zen dokumentala sortzeko esperientziak utzitako unerik berezienetako bat. "Amaitzerakoan, Angelaren aurpegia ikustea oso polita izan zen", adierazi du. Gabarrek, berriz, sorpresa hartu zuen lagunaren lanarekin: "Oso lan ona espero nuen, baina askoz hobea izan zen; lan ikaragarri bat ikusi nuen". Gehien "asebete" zuena izan zen amona pantailan hizketan ikustea: "Izugarria izan zen".
Edurne Elizondo
Saria merezi duen etxe bat; saria merezi duen aitatxi baten eta bilobaren arteko harremana. Etxe honetan izenburuko bildumak jaso berri du Etxepare saria. Asier Iturraldek egin ditu ilustrazioak, eta Aintzane Usandizagak idatzi du testua. Pamiela etxeak udazkenean argitaratuko du lana.
Leire Bilbao idazlea, Leire Salaberria ilustratzailea eta Idoia Sobrino liburuzaina izan dira Etxepare sariko epaimahaiko kide. Aurkeztutako hogeita hiru lanen artean hautatu dute Etxe honetan. "Edonori ezagunak egin ahal zaizkigun egoerak bizitasunez kontatu eta marraztu dituzte egileek, umorea maisuki erabiliz", nabarmendu dute.
Zehazki, etxe berean elkartu diren aitatxi baten eta bilobaren arteko gorabeherei eta harremanari egin diete so Iturraldek eta Usandizagak. Etxeko arauak ezartzera ohituta dagoen gizon bat da aitatxi hori, baina egunerokoa eta errutinak hankaz gora jarriko dizkio bilobak. Neskaren ama eta osaba ere bilakatu dituzte egileek Etxe honetan sortutako familiako kide, eta, epaimahaiko kideek erantsi dutenez, eraikina bera istorio horretako pertsonaia ere bada, marrazkien eta hitzen bidez. "Istorioan pasatzen dena azaltzen laguntzen du etxeak", erran dute.
Iruñeko Udalak antolatutako Biko-Teka topaketetan, batera aritu dira Iturralde eta Usandizaga, eta elkarlan horren emaitza izan da orain Etxepare saria jaso duen lana, hain zuzen ere. "Kontent" hartu dute. "Lanean hasi ginen unean bertan erabaki genuen istorioa moralkeriatik aldendu nahi genuela", nabarmendu du ilustratzaileak. "Familia guztietan daude arauak elkarbizitzarako, baina, aldi berean, pertsona oso ezberdinak bizi gara etxe baten barruan", erantsi du idazleak. Etxe honetan bildumako etxean bizi diren aitatxi hori eta haren biloba "oso ezberdinak" direla pentsa dezake irakurleak hasieran, egileek azaldu dutenez, "baina segituan konturatuko da halako lotura berezia dutela, eta gauza garrantzitsuetan ados direla".
Toki entitateen saria
Nafarroako hogeita bi toki entitatek antolatzen dute Etxepare saria, beren euskara zerbitzuen bidez. Pamiela argitaletxea eta Galtzagorri elkartea dituzte laguntzaile, eta Nafarroako Gobernuko Euskarabidea, berriz, babesle. Saria 2004. urtean antolatu zuten lehendabizikoz. Hasieran, haur, gazte eta helduentzako euskarazko literatura lanak saritu zituzten, baina, 2006. urtean, beka bat sortzea erabaki zuten, haurrentzako bildumak sortzeko asmoz. 2009. urtean egin zuten azken aldaketa, eta beka sari bilakatu zuten berriro. Haurrentzako bildumak saritzen dituzte Etxepare antolatzen duten hogeita bi toki entitateek, zehazki, eta Pamiela etxeak argitaratzen ditu gero.
Iaz, Cosimoren katiuskak bildumak jaso zuen Etxepare saria. Dani Martirenak idatzi zuen testua, eta Ana Ibañezek egin zituen marrazkiak. Pamielak iazko udazkenean argitaratu zuen lana, eta abenduan Durangoko Azokan aurkeztu zuten egileek.
Iturralderen eta Usandizagaren Etxe honetan ere argitaratuko du Pamielak; udazkenerako izanen dute prest, zehazki. Etxepare sariko antolatzaileek argi eta garbi erran dute: "Irakurleek erabaki dezatela nork agintzen duen etxe honetan". Usandizagaren eta Iturralderen aitatxiak eta haren bilobak bikote berezia osatzen dute; idazleak eta ilustratzaileak ere bikote gisa egin dute lan Etxe honetan bilduma ontzeko. Elkarri emanez aritu dira. "Irudi argi eta baretsuak lortzea" izan da Iturralderen helburua, hasieratik. Epaimahaiko kideek irudi horien "narratibotasuna" nabarmendu dute: "Ederki uztartu dituzte hitza eta irudia", erran dute.
Asier Iturralde donostiarra da, eta Arte Ederretan lizentziaduna. Irudigilea eta diseinatzaile grafikoa ere bada. 2017an, Studio Gaston sortu zuen, batez ere erakundeentzako lan egiteko. Aintzane Usandizaga, berriz, Lasarte-Oriakoa da, eta Artearen Historian lizentziaduna. 2014an, Zumaiako Udaleko Julene Azpeitia ipuin lehiaketako lehen saria irabazi zuen; aurten, berriz, Kabitu ezina izenburuko liburua argitaratu du, Elkar etxearekin. "Betidanik" maite ditu istorioak. Grina horrek eraman du saria jaso berri duen lana sortzera, Asier Iturralde ezinbertzeko bidelagunarekin.
Edurne Elizondo
Duela 50 urte gertatu zen Stonewalleko errebolta. Data hori gogoratu nahi izan du E28 plataformako Edur Gartziak (Iruñea, 1995), LGTBI mugimenduaren izaera politikoa nabarmentzeko. "Borrokak antikapitalista, antifaxista eta antikolonialista behar du".
Zer prestatu du plataformak ekainaren 28rako?
Manifestaziora deitu dugu. 19:00etan abiatuko da, Baluartetik, Gazteluko plazaraino. Han manifestua irakurri eta gero, Nabarreriara joanen gara, ospatzera.
Borroka eta besta uztartzeko modua bada?
Bai. Urtero egiten dugu besta protestaren bukaeran, merezi duelako. Eguneko ahalegin nagusia manifestazioan eginen dugu, halere, haren bidez karrikara eramanen dugulako gure aldarrikapena. Aurten, gainera, saiatu gara deialdi ahalik eta zabalena egiten, eta dibertsitate funtzionala dutenentzako espazioa gordeko dugu, parte hartzeko arazorik izan ez dezaten. Ez haiek, ez bestelako beharrak dituztenek.
Hilabete osorako antolatu dituzue ekinaldiak aurten. Inoiz baino behar gehiago dago?
Bai. Nafarroan, eta Iruñean, eskuinaren eta Opus Deiren zapalkuntza sufritu dugu luzaroan. Zulo horretatik ateratzen hasiak ginen azken urteotan. Ez dakigu hemendik aurrera zer gertatuko den, baina argi dugu karrikan egon behar badugu egonen garela, aterako garela.
Karrika duzue berezko esparru?
Bai. Hemen, onerako eta txarrerako, gutxi gara, eta horrek ekartzen du karrikan dugun presentzia ez galtzea. Mugimenduak lortu du bere oinarriari eustea, nahiz eta gutxi izan. Mugimenduaren nortasunarekin fidel jokatzen jarraitzen dugu. Madrilen gisako hirietan, hori zailagoa da, eta, neurri batean, Ekainaren 28ko borroka edukiz hustu dute. Guk hori aldarrikatu nahi dugu, are gehiago aurten, 50 urte beteko baitira Stonewalleko errebolta gertatu zenetik. Data hori gogoratzeko, karrikak jendez bete nahi ditugu. Agian batzuei ahaztu egin zaie kaleak gureak ere badirela.
Borrokarekin lotutako oinarria jarri nahi duzue erdigunean?
Bai, hori egin nahi dugu. Gaur egun, LGTBI+ mugimenduari buruzko ideia kolonizatzaile eta kapitalista bat saltzen da. Iruñean, beste mugimendu bat sortu da: mugimendu transmarikabolloa. Mugimendu horretan gaudenok gara antikapitalista, antifaxista, eta antikolonialista. Sumatu dugu hiri handietan gure borroka edukiz hustu dutela, eta kapitalismoak xurgatu egin duela. Herrialde bakoitzak bere testuingurua du, eta nork bere esparrura egokitu behar du. Ezin ditugu ahaztu arrazializatutako pertsonak, eta ezin dugu ahaztu zapalkuntzen intersekzionalitatea oraindik ere ezkutuan gelditzen dela.
Horrek are ikusezinago bilakatzen du batzuen errealitatea?
Bai. Horregatik segitu behar dugu borrokan, denon eskubideak eta askatasunak onartu arte. Nik ezin dut aske izan besteak aske ez badira. Gurea kolektibo zabala da. Ezberdintasunak egon daitezke, baina garrantzitsuena da argi izatea borroka kanpoan dagoela. Ezberdintasunen gainetik dago sufritu dugun indarkeria. E28 plataforman dauden pertsona asko dira, gainera, mugimendu feministako kide, edo Hiesaren Aurkako Batzordeko kide edo beste hainbat mugimendutako kide.
Azken lau urteotan, aldaketaren gobernuek izan dute agintea Iruñean eta Nafarroan. LGTBI kolektiboaren alde egindako lana ontzat ematen duzue?
Bai. Udalak martxan jarritako Harrotu zerbitzua eta gobernuaren Transbide urrats garrantzitsuak izan dira. Ni transa naiz; bi zerbitzuok erabili ditut, eta esperientzia oso ona izan da, ni bezala sentitzen duten pertsonekin bat egin ahal izateko. Askotan gertatzen da zure lagunak edo familia ez direla kolektiboaren parte, eta kolektiboko jendea ezagutu nahi duzula. Halako zerbitzuen bidez, mugak zabaldu egiten dira, zurearen gisako bizipenak dituzten beste pertsonak ezagutzen dituzulako.
Navarra Sumako hautagai Enrique Maia da orain Iruñeko alkate. Harrotu zerbitzua arriskuan egon daitekeela uste duzu?
Duela urte eta erdi jarri zuten martxan, eta ongi funtzionatu duela uste dut. Orain zer gertatuko den ez dakigu, baina espero dugu egoera ez aldatzea. Eta, aldatzen bada, argi dugu zerbitzuaren alde lan eta borroka eginen dugula. Harrotu itxi baino, finantzaketa murriztuko duten beldur gara.
Zerbitzua beharrezkoa dela uste duzue?
Bai, erabat. Familiek ere erabiltzen dute. Nire gurasoek erabili dute, adibidez, bai eta nire lagunek ere. Funtzio asko ditu: ez da bakarrik arreta psikologikoa; elkarbizitza da, elkar errespetatzea. Eta horrek balio handia du.
Eta, hala ere, horren alde borrokan segitu behar duzue?
Hala da. Jende askok ez du ulertzen. Askotan esaten digute jada gainerakoek dituzten eskubideak baditugula, ea zer gehiago nahi dugun. Hori esaten dutenei erantzuten diet eraso bat sufritzen badute, haiekin bat egiten duten pertsonen babesa jasotzen badute, orduan konturatuko direla saretze horrek zenbaterainoko garrantzia duen. Finean, zure burua zaintzea eta elkar zaintzea da kontua. Eta zaintza horren bidez ahalduntzea. Horrek indar handia ematen digu.
Dibertsitatearen ingurukoak oraindik ez ditugu behar bezala jorratzen, eskolatik hasita?
Lan handia bada egiteko. Nire ikasle garaian, adibidez, gure gelan ez zegoen marikarik, ezta bollerarik, ez eta transik ere. Horri guztiari buruz ez genuen hitz egiten. Sexuari buruz mintzatzen ginenean, dena zen heteroarauari buruzkoa eta koitoaren ingurukoa. Nik argi dut nire egoera asko aldatu izanen zela eskolan auzi hau beste modu batera jorratu izan bagenu.
Oraindik ere LGTBI kolektiboaren aurkako erasoak gertatzen dira.
Bai. Tamalez, oraindik ere gertatzen dira. Gutxiago, baina gertatzen dira. Nik trans gisa ez dut erasorik sufritu, baina emakume gisa bai. Ni genderqueer naiz, pertsona ez-binarioa, eta trans gisa izendatzen dut neure burua. Jendeak erraz uler dezan, lehen emakumea nintzen, eta orain mutila. Emakume gisa indarkeria sufritu nuen bollera izateagatik. Horrelakoak zergatik gertatzen diren galdetzen nion nire buruari.
Eta zein da erantzuna?
Boterea gizon zisheteroen esku dago, eta botere hori erakustea zen nire kontrako eraso horien arrazoi bakarra. Hori da halakoen helburua. Ni, halere, aske sentitzen naiz orain, ahaldunduta kalera ateratzeko, Harrotun egindako lanari eta plataformari esker.
Zer erranen zenieke iruindarrei kalean zuekin bat egiteko?
Guztion artean lor dezakegula behar dugun aldaketa, eta sarea osatuko dugula.
Saioa Alkaiza
Normaltasuna bueltatuko diogu hiriari. Sanferminetara begira, gauza batzuk ezin izanen ditugu ukitu, Errekoletak plazako txosnak, adibidez, baina heldu den urtean, halakorik ez da egonen, ziur".Bota du bere mehatxua Enrique Maiak. Aurten ...