Ainhoa Larretxea Agirre
Gaur egun, ez da sexu heziketa modu arautuan irakasten Nafarroako Hezkuntza sisteman. Hutsune horri aitzin egiteko Sexu heziketari buruzko gida, Haur eta Lehen Hezkuntzako irakasleentzat gida, sortu berri du LAB sindikatuak. Itx...
Lur Albizu Etxetxipia
Azken lau urteotan hamarkada luzez bizi izan gabeko egoera batean bizi izatera ohitu gara. Ohitu, edo. Nafarroan gehien erabili den hitza, zalantzarik gabe, aldaketa izan da. Aldatu: zerbaiten edo norbaiten ordez, kideko bat jarri edo hartu; erabili den arropa erantzi, eta beste bat jantzi; desberdin bilakarazi, desberdin bilakatu, aldakuntza bat izan. Gauza bat ezin da ukatu: aldaketa instituzionala gertatu zenetik, desberdinak dira Nafarroan gauza asko. Bizitzea ere desberdina da.
Aldaketa instituzionala zerbaitengatik gertatu zen, zerbaiti esker gertatu zen. Ekaitz perfektua. Baina ez kasualitatea. Kausalitatez betetako gertakizuna izan zen. Urte luze (hamarkada) askotan kozinatutako aldaketa, sektore, talde, ideologia, pentsamendu desberdinak batu zituen ekinbidea izan zen. Bat eta bakarra: erregimena etsai, hura instituzioetatik botatzea. Arrakalak ireki, eta kalean gertatzen ari zen aldaketa sozialari bide ematea.
Oso ongi ulertu genuen zein zen bidea. Arnasa hartzea ere zaila zen comunidad diferenciada horretan, forala eta espainola zena. Beste ezeri tokirik egiten ez ziona. Adibideak asko dira; gutako bakoitzak bereak izanen ditu. Memorian iltzatuta geratu zaizkit niri Gazteluko Plazako aparkalekua eta txikizioa, sanferminetako prozesioko polizia okupazioa, Euskal Jai, Olentzero debekatuak, Txantreako kaldereteetako igerilekua, dietak, korrupzioa, euskararen kontrako ekimenak, D ereduko ikastetxeen kriminalizazioa, Fiteroko kuartela, sare publikoan abortatzeko ezina... Jauntxoen Nafarroa, eliteen Nafarroa, navarrísimo-en Nafarroa. Opus Deiren Nafarroa.
Eta engainuen Nafarroa. Eskuinak boterean jarraitzeko eta Nafarroa gris horrek aurrera egiteko ezinbestekoa izan den makulua: PSN. Urtez urte, hauteskundez hauteskunde eta hamarkadaz hamarkada A esan eta B egin duen zorigaiztoko PSN. Aukera izan duen orotan UPNri, PPri dena oparitu diona. Pribilegioen eta bazterketaren Nafarroa bultzatu duena. Horretan ari dena. 2019an Ribaforadatik bere bizilagunak kanporatzeko lan konplizea egiten duen PSN bera.
Aldaketaz luze hitz egin genezake. Egindako akatsez, egindako hanka-sartzeez, egiteke dagoen bideaz. Baina ezin uka Nafarroan gauza asko aldatu direla eta aldatzen ari direla. Nafarroa aldatu egin dela, orain ezkerrekoagoa delako, feministagoa, justuagoa, solidarioagoa. Guztiontzako Nafarroa batekin amets egiten dugunontzat, bizitzea errazagoa den Nafarroa.
Aurrera egitea ezinbestekoa da. Aldaketak guztiok behar gaitu, bermeak behar ditu. Kalean eta instituzioetan lan eginen duten pertsonak. Epe luzeko aldaketa batek tamaina horretako begiradak behar ditu. Nafarroa bizia, ezkerretik eta behetik eraikia. Kontraesanak kudeatuko dituena, aurrera jarraitzeko. Irautea merezi duen aldaketa.
Horiek guztiak zintzotasunez, konpromisoz eta argitasunez uztartu behar dira. Bide eder hau konpartitzeko, bidea behetik eta mugimendu desberdinetatik egiteko aukera izaten jarraitzeko. Urrunera joateko. Bizitza eta lurralde burujabeak izanen dituen Nafarroara salto egiteko.
Edurne Elizondo
Hamar-hamabi orduz lotu ninduten. Urteak behar izan ditut gertatutakoa gainditzen hasteko. Sufritutakoa paper batean idatzi, eta Nafarroako Parlamentuan irakurri nuen. Gorputzak eskatutako terapia bat izan zen hori niretzat". Mejoranako Eva Roncerok erran ditu hitzok. Dibertsitate mentala duten eta sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituzten pertsonek osatzen dute elkartea. Bihar, bigarrenez, harrotasun eroaren eguna ospatuko dute, Iruñean.
Manifestazioa eginen dute, batetik, beren eskubideen alde, eta beren esperientzietan oinarrituta hitz egin nahi dutela aldarrikatzeko. Bertzetik, besta giroan ospatuko dute eguna. Enrique Villarreal El Drogas musikariak kontzertua joko du, bertzeak bertze, Basotxo oinezkoentzako karrikan. 12:00etan abiatuko da protesta, Bakearen plazatik, eta bukatzen denean hasiko da El Drogasen emanaldia.
Dibertsitate mentala duten pertsonak ahalduntzea da Mejorana elkartearen helburuetako bat; hori lortzeko bidean, Nafarroako Parlamentuan izan dira. Erakunde horretan eta karrikan exijitu dute beren giza eskubideak ez ditzatela urra. Hori egin zuen Roncerok, lotu zutenekoak parlamentarien aurrean azalduz, eta hori egiten jarraitu nahi du, harrotasun eroaren eguna tresnatzat hartuta. "Hitz egin behar da, buruko osasunaren gaia ikusgarri bilakatu; eta, batez ere, gure izenean hitz egiteko dugun eskubidea aldarrikatu nahi dugu", erran du Roncerok.
Bat egin du Asun Lasaosak. Roncerok bezala, Lasaosak ere badaki zer den ospitaleratze psikiatrikoko unitate batean egotea; badaki zer den ohera lotuta egotea; badaki zer-nolako zama izan dezakeen adimen osasunari lotutako estigmak. Eta argi du: "Ez dezatela profesionalek edo senideek hitza hartu gure izenean. Harrotasun eroari buruz hitz egiteko beharra dago, larria eta gogorra delako diagnostiko bat dugunok sisteman sufritzen duguna. Ahaldundu behar dugu hori salatzeko. Baina guk egin behar dugu, gure esperientzietan oinarrituta".
Nahasmendu bipolarra duela erran zioten medikuek Lasaosari, 2011. urtean lehendabiziko krisia izan eta gero. "Buruko gaitzak ez dira eritasun bat; ez dira antzematen analisi batean edo TAC makina bat erabiliz. Sufrimendu psikikoa hagitz handia denean, zure buruak plast egiten du, eta bertze nonbaitera eramaten zaitu; krisia dator".
Egungo gizarte patriarkalak emakumeak, bereziki, egoera zaurgarri batean jartzen dituela uste du Lasaosak: "Gizonek ez dituzten zama anitz hartu behar ditugu gure gain; zaintzen ardura gurea da, etxean gizonek baino gehiago egiten dugu lan, eta etxetik kanpo, lan bera eginda ere, gutxiago kobratzen dugu. Feminismotik salatzen dugun horrek guztiak badu eragina gure buruko osasunean", nabarmendu du Lasaosak.
Erabateko ezintasuna onartu diote. Roncerok, berriz, %50 du. Lanean ari da Mejoranako kidea, baina salbuespena da dibertsitate mentala duten pertsonen artean: langabezia tasa %80 ingurukoa da, eta bereziki eragiten die emakumeei.
Ez da arazo bakarra. Fedeafes dibertsitate mentala duten pertsonen eta senideen elkarteen EAEko federazioak ikerketa egin zuen 2015. eta 2016. urteetan, eta jasotako datuek agerian utzi zuten sufrimendu psikosozialeko esperientzia larriak dituzten emakumeek gainerakoek baino arrisku handiagoa dutela indarkeria sufritzeko: %75ek sufritu dute senideren baten edo bikotekidearen indarkeria; bikotea izan duten %80k sufritu dute kide horren indarkeria. Gehienetan psikologikoa da, baina erdiek pairatu dituzte tratu txar fisikoak, eta %40 inguruk, berriz, sexu indarkeria. Gainera, bikotekidearen indarkeria sufritzen dutenen %40k baino gehiagok ez dute halakotzat identifikatzen.
Autonomiarik edo lanik ezak badu eragina dibertsitate mentala duten emakumeen autoestimuan: emakumea bakartzen duen giroa sortzen laguntzen dute elementu horiek. Buruko osasun arazoak dituztenek sufritzen duten estigmak, gainera, indar handia du oraindik ere, eta egoerak okerrera egitea ekartzen du.
Fedeafesek egindako ikerketaren datuak zabaldu ditu Nafarroako Los Perro Verde elkarteak. Lorena de Simon psikiatra da talde horretako kide, bertzeak bertze. Eva Roncerok ere parte hartzen du elkarteak antolatutako jardueretan. "Institutuetan izan gara, adibidez, ikasleen aurrean gure esperientzien berri ematen". Erdigunean jarri du Roncerok, berriz ere, hitz egiteko beharra: hitzen bidez, nor bere izenean mintzatuz eta bere esperientziak azalduz, dibertsitate mentalaren auzia normalizatzeko beharra. Iritzi berekoa da Lasaosa. "Mundua ikusteko bertze modu bat dugu dibertsitate mentala dugunok; hori da gakoa. Erotuta nago, eta zer? Hitz hori irain gisa erabiltzen da; hedabideetan indarkeriarekin lotzen dute, behin eta berriz. Guk gure egin nahi dugu hitz hori, eta buelta eman".
1993. urtetik
1993. urtean ospatu zuten lehendabiziko aldiz harrotasun eroaren eguna, Kanadako Ontarion. "AEBetan ere, 1970eko hamarkadan jada bazen mugimendua. Dibertsitate mentala zutenek aldarrikatzen zuten psikiatriatik bizirik atera zirela", kontatu du Lasaosak.
New Yorken dago, hain zuzen ere, dibertsitate mentala dutenek elkarri laguntzeko sortutako talde nagusietako bat. Parachute izena du. Hemen ere, inguruko herrietan egindako urratsei egin diete so, eta sortu dira gisa horretako taldeak. Espainian, Asturiasko Hierbabuena taldea izan da aitzindari. Dibertsitate mentala dutenen elkartea da, eta 2010. urte inguruan hasi ziren ospatzen harrotasun eroaren eguna. Andaluzian, berriz, En Primera Persona taldea ari da lanean. Eta Herrialde Katalanetan, Bartzelonako Activament da erreferente nagusietako bat. Euskal Herrian, berriz, Iruñeko Mejorana.
Taldean ahalduntzeko izan duen aukera eskertu du Eva Roncerok. Ados Teatroa konpainiarekin elkarlanean, Que nadie camine por mi mente con los pies sucios antzezlana prestatu eta aurkeztu dute Mejoranako kideek, hainbat aktore profesionalekin batera. Hilaren 31n, Burlatako kultur etxean eskainiko dute obra.
Oholtza gainera igotzea "sekulako esperientzia" izan da Eva Roncerorentzat. Argi du dibertsitate mentalaren berri jasotzeko balio duela lanak, eta ikustera deitu ditu herritarrak. Asun Lasaosak, berriz, Zauriak dokumentalean azaldu du, berriki, bere esperientzia, eta, aurretik, bakarrizketa bat prestatu zuen, osasun mentalaz aritzeko.
"Aktibismoak laguntzen du, zalantzarik gabe. Laguntzen du bakarra ez zarela jakiteak. Krisiak jo eta sistemak hartzen zaituenean, amorruak gora egiten du, eta aktibismoa da bideratzeko modu bat. Baina ez da ona horretan gelditzea, nire ustez. Aurrera egin behar dugu. Erotuta nago, baina, gainera, ama naiz, alaba, laguna, bikotea, feminista, abertzalea...".
Aktibismoaren lehen lerrotik aldentzeko beharra sentitu du Lasaosak. Roncerok, berriz, hor du orain ongi sentiarazten duen tokia. Zer hobetu badela argi du, eta horretan lagundu nahi du. Nafarroako Gobernuak 2019-2023 eperako Osasun Mentalerako Plana onartu du berriki. Agiriak helburutzat jo du inor ez lotzen saiatzea. "Xedetzat hartzea ez da nahikoa; egin egin behar da. Adi izanen gara, gure eskubideen urratze oro salatzeko prest".
Baliabideak eskatu ditu Roncerok. Ez hori bakarrik: dibertsitate mentala dutenak artatzen dituzten profesionalak trebatzeko beharra nabarmendu du. Hitza nahi du Roncerok, batez ere. Eta gizarte bat entzuteko prest.
Edurne Elizondo
Azken hamar urteotan bere etxe izandako herrialdetik kanporatu dute Senegalgo herritar bat. Cortesen bizi izan zen hasieran; eta Ribaforadan, berriz, azken urteotan. Maiatzaren 6an, herriko etxera joan zen, alkateak deituta. Erroldari buruzko bilera bat egin behar zuten, ustez; baina, ailegatu zenean, Espainiako Polizia zuen zain. Biharamunean Madrilera eraman zuten, eta, handik, zuzenean, Senegalera. Horixe salatu du Erriberako senegaldarren kolektiboak, eta manifestaziora deitu du, biharko, gertatu dena salatzeko.
"Hagitz larritzat" jo dute senegaldarren kolektiboko kideek alkateak herrikidea kanporatzeko prozesuan parte hartu izana. "Udalak dira herritarron etxe; gugandik hurbilen dagoen erakunde publikoa dira; baina herritarrak babestu beharrean, kanporatu egiten dituzte. Ezin dugu horrelakorik onartu".
Haserreak eta beldurrak hartu ditu Ribaforadako senegaldarrak. "Paperik gabekoak hagitz kezkatuta daude", nabarmendu dute. Aurrera egiten saiatzen dira, nola edo hala, eta kanporatzeko agindu batek kolokan jartzen ahal du haien eta beren senideen oraina eta etorkizuna. "Kanporatu duten herrikideak poltsak saltzen zituen kalean; bertze biderik ez zuen familiarentzako dirua lortzeko. Irabazitakoa Senegalgo familiari bidaltzen zion. Orain, diru sarrerarik gabe gelditu dira denak", kontatu du Ribaforadako senegaldar batek.
Nahiago du izenik ez eman. Kolpe handia izan da harentzat herrian gertatu dena. "Ez genuen espero; inoiz ez da halakorik gertatu. Ezin dugu onartu alkate batek migratzaile bat kanporatzeko prozesuan parte hartzea", erran du. Gogor salatu du, gainera, ez dela egia alkateak erran duena. "Ez dute kanporatu delituak zituelako; kanporatu dute atzerritarren legea ezarri diotelako".
"Legea bete"
PSNko Jesus Mari Rodriguez da Ribaforadako alkatea. Gertatutakoari buruz, alkateak nabarmendu du "legez" zegokiona egin duela. Alderdiak babesa agertu dio, eta sare sozialen bidez jasotako irainak gaitzetsi ditu. "Legea bete bertzerik ez zuen egin alkateak; eta hori da kargudun publiko guztien betebeharra", erran dute.
Rodriguezek berretsi du poliziak eskatutakoa bete baino ez zuela egin, eta ez duela senegaldarra kanporatzeko prozesuan parte hartu. Herrikidearen abokatuarekin jarri dira harremanetan Erriberako senegaldarrak, eta haren bidez jakin dute atzerritarren legearen bidez kanporatu dutela, indarrean dagoen araudia ezarri diotelako, alegia. "Gure herrikidearekin hitz egiteko aukera izan dut, eta hark ere argi utzi du hori. Ez da egia ustezko delituen kontua; bota dute atzerritarren legea erabili dutelako kanporatzeko", erran du kolektiboko kide batek.
SOS Arrazakeriak ere gogor salatu du Ribaforadan jazo dena, eta "lotsagarritzat" jo du udalak herritar bat kanporatzen lagundu izana. Elkartasuna helarazi dio erakunde horrek Erriberako senegaldarren komunitateari.
Senegaldarra da Modou Faye Beltxa, baina Iruñean bizi da. Iruñeko Udalerako EH Bilduren zerrendatik at utzi dute, Espainiako herritartasuna ez duelako. Africa United elkarteko kidea ere bada, eta gogor salatu du Ribaforadan gertatu dena. "Larria da hango udalak egin duena".
Beltxak argi du afrikarren arteko batasuna behar dela migratzaileen aurkako erasoei aurre egiteko. Erriberako senegaldarren kolektiboak ere batasunera deitu du. Herrikidea kanporatu eta gero, bat-bateko elkarretaratzea egin zuten herrian. Biharko, berriz, manifestaziora deitu dute. 19:00etan hasiko da, Ribaforadako kiroldegi zaharrean. Ezein pertsona ez dela legez kanpokoa aldarrikatuko dute protestaren bidez.
Lege arrazista
SOS Arrazakeriak babestu du biharko manifestazioa. Erakunde horrek behin baino gehiagotan salatu du indarrean den atzerritarren legea. Erriberako senegaldarrek ere agerian utzi nahi izan dute migratzaileen eskubideak urratzen dituela lege horrek. Lege arrazista dela erantsi dute.
Beltxak argi du egungo gizartea arrazista dela oraindik ere. Udalerako zerrendatik kanpo gelditu eta gero, aukera aprobetxatu nahi du migratzaileen eta, bereziki, afrikarren eskubideak aldarrikatzeko. Kanporatutako senegaldarra hamar urtez Nafarroan bizi izan dela gogoratu du, eta babesik gabe utzi duela bere udalak.
Iñaki Etxeleku, Edurne Elizondo
Duela lau urte sortu zuten Maiatzaldia Iruñeko Karrikiri eta Zaldiko Maldiko elkarteek eta Baionako Maiatz argitaletxeak, euskaratik eta literaturatik. Beste gisaz mamitu nahi dute Baiona eta Iruñea hirien senidetzea, hiri bakoitzeko bestetako irudikatze sinboliko, instituzional eta erdaldunetik harago.
Baiona eta Iruñea: oraingo literaturaren bizipenak eta bizipozak izenburuko gaia jarri diete aurten Baionako ekitaldi nagusira eta Iruñekora etorriko diren hizlariei. Baionako hitzaldian parte hartuko du Zaldiko Maldiko elkarteko Kike Diez de Ultzurrun itzultzaile eta esatariak. Nafarroaren eta Ipar Euskal Herriaren arteko harremanak aspaldikoak direla azpimarratu du: "Loturak izan dira beti. Euskara zela, literatura zela, kazetaritza dela. Zer gertatu zen? Alde batetik, Nafarroa Garaiko zenbait tokitan euskara galdu egin dela, eta, euskara galtzearekin batera, harreman horiek murriztu".
Maiatz argitaletxeko Luzien Etxezaharretak ere ohar bera egin du, ez idurian, bi estatuen eraginez harreman horiek deseginez bezala joan direla: "Espainoltze eta frantseste politikekin bereizten ari garela, ohartu gabe. Luzaideko haurrak lehen beti Donibane Garazirat joaten ziren; orain, Iruñerat buruz ikasketekin".
Diez de Ultzurrunek ere Garazirekiko lotura historiko hori azpimarratu du: "Garai batean, Donibane Garaziko merkatua sekulakoa zen. Jende anitz joaten zen, ez bakarrik Baztan aldetik: Ultzamatik, Esteribar aldetik, Aezkoatik, Iruñerritik ere bai".
Nafarroako erresumaren historian ezaguna da Iruñearen eta Baionaren arteko lotura, baina Diez de Ultzurrunen ustez hori baino gehiagokoa izan da: "Iruditzen zait mendez mende euskal kulturaren eragile nagusiak edo hiri nagusiak izan direla, lotura bat izan dela Iruñea eta Baiona artean. Hori behintzat XVIII. mende bukaera arte. Gero ja XIX. mendearen hasieran, edo lehen herenetik aurrera, euskara galtzen hasi baitzen hemen Iruñerrian, gauzak aldatu ziren". Gizarte eta hizkuntza bilakaerak diren bezalakoak izanik ere, muga buruetan dela argi du, eta gainditzeko bideak badirela: "Muga psikologikoa da. Gazteen artean, bertsolaritzaren bitartez, edo rockaren bidez ere, muga gainditzeko bide franko daude. Kulturak ematen du lotzeko aukera, zalantzarik gabe".
Maiatzaldiaren antolatzaileek euskal literatura dute lokarri, beraz. Baina arlo horretako harremana ez du gaurkoa Etxezaharretak: "Adiskidetasunezko harremanak ditugu idazleekin eta argitaletxeekin".
'Herria' eta 'Escualduna'
Etxezaharretak oroitarazi du idatzitik egin harreman hori irudika zitekeela jada Herria eta Escualduna kazetetan, hala nola Iruñeko Larreko izenekoaren kroniketan. Funtsean, Diez de Ultzurrunek Baionan eginen duen hitzartzean aipatzekoa duen lotura da. "Nik landuko dudana izanen da Baionan izan zen aspaldiko Escualduna aldizkariari buruzkoa. Iruñeko zer idazlek idatzi zuten aldizkari horretan gerra baino lehen, adierazteko gerra aurrean eta aldizkari horren bitartez lotura handia izan zela".
Euskararen egoeran eta euskalkien ezaugarrietan ere ikusten du eitea Etxezaharretak: "Euskalkien mailan, Nafarroan eta Iparraldean baditugu gure berezitasunak, atxiki nahi ditugunak. Iruñeak ere euskal mundu berri bat egiten du, hemengo kostaldearekin antza zerbait lukeena—. Hori, eta Euskal Herrian periferia izateak: "Egia, periferia hitza erabil daiteke Nafarroa eta Iparraldearentzat. Ikusiz, eman dezagun, euskal kulturaren industria edo komunikabideen indarra, eta, oro har jendetza aldetik, Bizkaia-Gipuzkoak aitzindari toki bat dutela nolabait. Onerako eta txarrerako. Urbanizazioaren eta industrializazioaren ondorio larriak ere badira batzuetan".
Antzekotasunak antzekotasun, harremanak urriak dira, eta Maiatzaldiak parada sortu nahi du. Karrikiriko Juan Luis Etxaburu Ondarruk argi du helburua: "Kontua da guk hemendik haiek gehiago ezagutzea, eta haiek gu. Beharra bada. Era xume eta goxo batean bultzatu nahi dugu elkar ezagutzea". Eta, ahal balitz, loturak baluke arlo gehiagotan txirikordatzeko gutizia. "Nahi dugu berdin eragin handik honat eta hemendik harat. Polita da elkarlan hau. Poliki, baina bagoaz. Jende gehiago inplikatuko balitz, gauza gehiago eginen genuke".
Ane Eslava
Fibromialgia eta neke kronikoaren sindromea dutenen nazioarteko eguna izan zen igandea. Sentsibilizazio zentraleko sindromeen multzoan daude gaitz horiek, eta herritarren %4 ingururi eragiten diete, bereziki emakumeei. Baina aintzatespen gut...
Jon Barberena Ibarra
Beti leporatu izan diogu El Corte Ingles enpresari aitaren eguna, maiteminduen eguna edo amaren eguna bezalako asmakizunak hauspotu izana, euren sakelak pixka bat gehiago bete daitezen. Aurten, amaren eguna iragartzeko erabili dute...
Edurne Elizondo
Martxan da jokoa. Bart gauerdirako, lasterketaren irteera marran ziren hautagai guztiak, eta, pistolaren hotsa entzun orduko, korrika hasi dira. Bi aste luze barru ailegatuko dira helmugara: hilaren 26ko Nafarroako Parlamentua osatzeko hauteskundeetara, alegia. Nafarroako Gobernuko egungo presidente Uxue Barkosekin batera, bertze 11 lehendakarigai ariko dira boto bila. 50 aulki daude jokoan, eta, haien bidez, herrialdeko gobernua osatzeko aukera.
483.783 herritarrek izanen dute bi aste barruko bozetan botoa emateko eskubidea. Duela lau urteko hauteskundeetan, %68,26 izan zen parte hartzea. Hilaren 26rako, hain zuzen ere, boto emaileak aktibatzea izanen da alderdi eta koalizio guztien helburu nagusietako bat. Gaur egungo egoera ez da duela lau urtekoa bezalakoa, eta hilabete eskaseko denbora tarte batean bigarrenez deitu dituzte herritarrak bozkatzera.
Apirilaren 28an egin zituzten Espainiako Gorteetarako hauteskundeak, eta emaitzek Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan zer-nolako eragina izan dezaketen argitzea izanen da gako nagusietako bat. Legegintzaldian, aldaketaren eta erregimen zaharraren arteko tirabirek markatu dute jarduera politikoaren erritmoa, baina azken txanpan oholtza gainera igo dira orain arte oihalaren atzean ezkutatuta ziren bertze hainbat aktore, eta horrek ekarri du giroa aldatzea.
Joan den apirilean, eskuin muturrari eta faxismoari aurre egiteko asmoak baldintzatu zuen herritar anitzen botoa. Nafarroan, %76,29 izan zen parte hartzea, eta Navarra Sumak jaso zuen boto gehien. Bi aulki eskuratu zituen UPNren, Ciudadanosen eta PPren arteko eskuineko koalizioak Espainiako Kongresuan; bertze bi, PSNk; eta bakarra, berriz, Ahal Dugu-k, Ezker Batuak, Equok eta Batzarrek osatutako koalizioak. Espainiako Gorteetarako hauteskundeak gauza bat dira, eta bertze gauza bat dira Nafarroako Parlamentua osatzeko bozak. Hala eta guztiz ere, PSNk maiatzeko hauteskundeetan bete dezakeen rolari so dira herritar anitz.
Gehiengoen jokoa
Geroa Baiko Uxue Barkosi dagokio agintean jarraitzeko erronkari aurre egitea. 2015etik, EH Bilduren, Ezkerraren eta Ahal Dugu-ren babesarekin izan da Geroa Baiko Barkos gobernuko presidente, eta hilaren 26rako hauteskundeen testuinguruan, argi eta garbi erran du lauko gobernuaren aldekoa duela apustu nagusia.
Geroa Baik, EH Bilduk, Ezkerrak eta Ahal Dugu-k gehiengoa eman dieten 26 aulki izan dituzte Nafarroako Parlamentuan, azken lau urteotan. Gehiengo horri eustea du Barkosek helburu, baina zehaztu du "gehiengoen jokoa" herritarren esku dagoela, eta beren botoen bidez erabakiko dutela, hain zuzen ere, hilaren 26an. PSNrekin akordioa egiteko aukerari buruz, "behar diren gehiengoak gehitzeko prest" dela erantsi du, beraz.
Barkosek eta gainerako hautagaiek datozen bi asteotako kanpaina aprobetxatu beharko dute gehiengo horiek beren aldera eramateko. Azken hitza herritarrek izanen dute, hilaren 26an. Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan parte hartzeko aukera izanen dute eskubide hori kendu zieten 2.000 pertsona inguruk, lehen aldiz. Adimen desgaitasuna duten pertsonak dira. Sistemak botoa emateko eskubiderik gabe utzi zituen, baina, hauteskunde legea aldatu eta gero, berreskuratu dute. Apirileko Espainiako Gorteetarako hauteskundeetan izan zuten botoa emateko aurtengo lehen aukera.
Apirileko hauteskunde horien aurretik, hain zuzen ere, karrikan egin zuten protesta Nafarroako gobernuz kanpoko hainbat erakundek, migratzaile anitzek ere botoa emateko eskubiderik ez dutela salatzeko. SOS Arrazakeriak eta Paperak Denontzat, Africa United eta Afrikako Lorea elkarteek agerian utzi zuten herrialdean bizi diren 50.000 migratzailek ezin izanen zutela parte hartu Espainiako Gorteetarako bozetan. Nafarroako Parlamenturako bozetan parte hartzeko ere, Espainiako herritartasuna izan behar dute botoa eman nahi duten migratzaileek.
Udal hauteskundeetan, berriz, Europako Batasuneko migratzaileek badute botoa emateko eskubidea, bai eta bertze herriren batekoak direnek ere, baldin eta Espainiako Gobernuak herri horiekin akordiorik sinatu badu. Herrialdean, zehazki, 2.915 migratzaile dira maiatzaren 26ko udal hauteskundeetan botoa emateko eskubidea izanen dutenen zerrendan.
Nafarroan bizi diren migratzaile guztiek ezin dute botoa eman; ezta jaso ere. EH Bilduk Africa United elkarteko Modou Faye Beltxa sartu zuen Iruñeko Udalerako bere hautagaien zerrendan, baina ezin izan dute erregistratu, azkenean, ez duelako Espainiako herritartasuna. Duela hamar urtetik baino gehiagotik ditu Modou Fayek legeak Nafarroan egoteko eskatzen dizkion agiri guztiak, baina, hala eta guztiz ere, ezin izanen du zinegotzigai izan.
Are eskubide gutxiago dute paperik ez dutenek. 5.700 inguru izan daitezke herrialdean, gobernuz kanpoko erakundeen gutxi gorabeherako datuen arabera. Maiatzaren 26an parlamentuan eta udaletan banatuko dituzten aulkietan eseriko direnek ezarriko dituzten politikek, halere, haiei ere eraginen diete, jokoan diren gehiengoak osatzeko eskubiderik ez izan arren.
Joxerra Senar
Berriro PSNko idazkari nagusi izendatu ostean, 2017ko uztailean, Maria Txibitek honako promesa hau egin zuen: "2019an, Nafarroako Gobernuaren lidergoa hartu nahi dugu". Askok irrigarritzat jo genuen aipu hura, ikusirik garai hartan PSN b...
Edurne Elizondo
Oraingo Iruñeko Udaleko hogeita zazpi zinegotzietatik, hamahiruk ez dute parte hartuko gaur hasi den hauteskunde kanpainan, erabaki dutelako ez aurkeztea hilaren 26ko bozetara. Horrek ezinbertzean ekarriko du erakunde hori berritzea; halere, boto emaileek erabakiko dute maiatzetik aurrerako udala zenbateraino izanen den berri edo ezberdin, haien esku baitago azken lau urteotako bidetik aurrera jarraitzea, edo bertze bide baten alde egitea.
Iruñeko Udalean aldaketa irudikatu duten taldeei dagokie hautesleen konfiantzari eusteko erronka; eskuinak, berriz, helburu du boterea berreskuratzea. UPNk Ciudadanosekin eta PPrekin bat egitea erabaki du hori lortzeko.
Herrialdeko 346 kontzejuetan eta 272 udaletan deitu dituzte nafarrak hauteskundeetara, hilaren 26rako. Guztietan ez dituzte eginen, ordea: adibidez, 31 udalerritan ez da hauteskunderik izanen ez delako hautagaitzarik aurkeztu; eta 92 kontzejutan ere ez. 113 udalerritan eta 223 kontzejutan, berriz, zerrenda bakarra aurkeztu da bi aste barruko hauteskundeetarako.
Hiriburuan, lehia handiagoa izanen da, zalantzarik gabe. Hamabi taldek aurkeztu dute Iruñeko alkate izateko hautagaitza; halere, haietako bat Ganemos Pamplona, zehazki, inpugnatu du Ahal Dugu-k.
Joseba Asiron alkatea izanen da EH Bilduko hautagaia berriz ere; Itziar Gomez, Geroa Bairena; eta Enrique Maia, berriz, Navarra Sumarena. Koalizio horretan UPN, PP eta Ciudadanos alderdiek egin dute bat.
Bertzalde, Maite Esporrin izanen da PSNko alkategaia; Edurne Egino Ezkerrarena; eta Andoni Romeo Aranzadi-Equorena. Aranzadi da hautagaia aldatu duen bakarra, hain zuzen. Gainera, ez da talde horren barruan gertatutako aldaketa bakarra. Izan ere, duela lau urteko udal hauteskundeetan, Aranzadi Ahal Dugu alderdiaren udal ordezkaria izan zen. Ana Lizoain izan zen 2015eko hauteskundeetan alkategaia, baina legegintzaldia amaitu baino lehen utzi zuen udaletxea, 2016ko urtarrilean. Orain, berriz, talde bakoitzak zerrenda propioa osatu du: Romeo da Aranzadi-Equoren alkategaia, eta Gaxan Sad Irisarri, berriz, Ahal Dugu-rena.
Krisiak
Bukatzear den legegintzaldi hau ez da gorabeherarik gabekoa izan Joseba Asiron alkatearentzat, behin baino gehiagotan agerian gelditu baitira udal gobernua babestu duten taldeen arteko desadostasunak. Taldeok 2017an hasi ziren soka tenkatzen, Pio XII.a etorbidea birplanteatzeko proiektuarekin. Aranzadiren eta EH Bilduren arteko tirabirak gelditu ziren agerian orduan. Egoerak okerrera egin zuen 2017ko abenduan, Aranzadiko hautetsi batek aurrekontuen aurkako botoa eman baitzuen. Soka, halere, hirugarrenean hautsi zen, 2018. urteko uztailean: sanferminen bezperan, uztailaren 5ean, Joseba Asiron alkateak udal gobernutik kanporatu zituen Aranzadiko hiru zinegotziak eta Ezkerrako Edurne Egino. Bi egun lehenago egindako bozketak eragin zuen alkatearen haserrea, sei milioi euroko superabita zertan inbertitu erabakitzean Aranzadi eta Ezkerra abstenitu egin baitziren. Joan den urtarrilean, gainera, 2019ko aurrekontuen bozketan abstenitu egin zen Aranzadi, berriz ere, eta hutsean utzi zuen kontuen aldeko EH Bilduren, Geroa Bairen eta Ezkerraren ituna.
2015eko hauteskundeek Iruñerriko bertze hainbat herritako udal gobernuetara eraman zuen aldaketa; bertzeak bertze, Barañainera, Berriozarrera, Antsoainera eta Atarrabiara. Herriotako alkateak karguari eusten saiatuko dira hilaren 26ko hauteskundeetan.
Lizarrako alkate Koldo Leoz ere ariko da aginteari eusteko lehian, bai eta Tuterako alkate Eneko Larrarte ere. Tafallako lehen zinegotzi Arturo Goldarazenak, berriz, ez aurkeztea erabaki du.
Hilaren 26an, 483.783 nafarrek izanen dute beren udalerrietako eta kontzejuetako gobernuak osatzeko hauteskundeetan parte hartzeko aukera. Duela lau urte, %71,25ekoa izan zen parte hartzea.