Edurne Elizondo
Antropologiaren esparrutik aztertu ditu depresioa eta hura gainditzeko prozesuak Maria Zapata antropologoak (Badajoz, Espainia, 1983). Analisi soziokulturala egin, eta sistema heteropatriarkalaren eta kapitalismoaren eragina nabarmendu ...
Lohizune Amatria
Egun bat baino ez zuen behar izan Angel Errok bizitzen ari garen honetan hainbat fase daudela antzemateko. "Doluaren zer fasetan zaudete zuek?", galdetu zien bere jarraitzaileei Twitterren, maiatzaren 27an. "Ukapena, amorrua, tristezia edota negoziazioa?".
Irudipena dut ukazioa zuetako gehienek bizi izan zenutela 26 gauean. PSNren egoitzan harrapatu ninduen kolpeak. Bi une ditut gogoan iltzatuta: zenbaketa %2an zegoenean gobernuko webgunean azaltzen zen eserleku banaketa, eta Esporrin "agur, Asiron, agur" esanez. Lehena desiratzen eta bigarrena ahaztu nahian itzuli nintzen etxera.
Hauteskundeetatik astebete igaro dela ari naiz lerro hauek idazten, eta gauza zenbait aldatuko ziren agian, baina, gaur-gaurkoz, bada fase horietako zenbait antzematerik ordezkari politikoen artean.
Desaldaketa zerk eragin duen, hori izan dugu zalantza nagusia. Zenbaitek aipatzen dute ezkerreko alderdi estatalistak elkarrekin aurkeztu ez direla dela arrazoietako bat. Ez, ordea, alderdi horiek. Batzuk ez dute tutik esan. Beste zenbaitzuen irakurketak, berriz, amorrutik asko du. Hiru arrazoi topatu ditu Aranzadik, esaterako, egoera azaltzeko: errenta baxuena duten auzoetan abstentziora jo dutela boto emaileek, eta Navarra Sumak askoren konfiantza berreskuratu duela; Ahal Dugu taldean izandako haustura zigortu dela eta "aldaketaren hipotesi lasaiak" huts egin duela. Zergatien artean, Aranzadi ez da inon ageri.
Alderdi abertzaleek gora egin dutela. Hori ere asko errepikatu den esaldia izan da analisietan, egoera arintzeko edo. Baita alderdi politikoen artean ere. Joseba Asiron, duela astebete: "Argi eta garbi adierazi dugu. EH Bilduren eta PSNren artean 10.000 botoren aldea dago" eta "aldaketaren aldekoek, oraindik, Navarra Suma baino babes handiagoa daukate". Noren kontura, ordea?
PSNrekin negoziazio bila dabil EH Bildu udaletan. "Eskuinari bidea ixteko" akordioak babestuko dituela adierazi dute. PSNri aginte makila zenbait emanez, zenbat udaletan, 1979an Iruñean gertatutakoa errepikatzeko prest dira, beraz. "Gaitzik txikiena" omen. EH Bilduren boto emaile zenbait horren aurrean tristeziara gerturatzen ariko dira?
Sozialistek ere marraztu dituzte beren joko arauak. "Marra gorria" da EH Bildu. Navarra Sumari ez diote botorik emango. Iruñean, beraz, 2007an gertatukoaren antzeko zerbait gertatuko dela dirudi. Asiron alkate egiteko aukera dago, baina PSNk ez dio botorik emango; eta, hala, Maiari bidea erraztuko diote sozialistek.
Astebete izan dute Erroren jarraitzaileek botoa emateko, eta gehiengoa tristeziak jota dago. Hirugarren fasean. Onarpenetik gertuago, bada. Azken fasea, baina, ahantzi du poetak. Ez da harritzekoa, egun bakarrean fase horietatik guztietatik igarotzea ez diot nik inori opa. Baina, Geroa Bai eta Ezkerrari halakorik gertatu ote zaien asmatzen saiatzen ari naiz. 26ko gauean luzatu zion eskua Txibiteri Barkosek. Ezkerrak ez dio ia baldintzarik jarri. Azkarregi onartu ote dute aldaketaren aldaketa iritsi dela? Igaro al dira beste faseetatik? Onarpena al da guretzat ere azken fasea?
Edurne Elizondo
Maisu izan naiz ni. Orain irakasle anitz dago, baina maisu gutxi. Dena aldatu da". Malenkonia pixka bat sumatzen zaio Guillermo Iriarte Aranazi, eskolari buruz hitz egiten duenean. Bokazioak eraman zuen irakaskuntzaren esparrura, eta bokazioak bultzatuta idatzi du, orain, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuak argitaratu berri duen Nafarroako eskolaren historia ilustratua (1828-1970) liburua.
Iriartek Hezkuntza Departamentuko jarduneko agintari nagusien aurrean aurkeztu du bere lana, Nafarroako eskoletan maisu eta maistra izandako lagun anitzen babespean. Pertsonak jarri nahi izan ditu Iriartek erdigunean, bere liburuaren bidez: ikasleen ahaleginak eta maisu eta maistren lanak idatzitako intrahistoria utzi du agerian; eraikin zaharretako gelek xurgatutako istorioak gogoratu ditu; jaso ditu pedagogiaren esparruko gako nagusiak; eta, oro har, herrialdeko eskolen garapena jorratu du, hitzak eta irudiak uztartuz.
Bostehun orri baino gehiago eta bostehun argazki baino gehiago biltzen dituen lana da emaitza, eta euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu du Hezkuntza Departamentuak.
Maisu eta orientatzaile izan da Iriarte, 2009an erretiroa hartu zuen arte. "Eskola da garaian garaiko testuinguru historikoa hobekien islatzen duen esparrua", erran du. Hain zuzen, garaian garaiko testuinguruari egin dio so bere liburuan, urte luzez eta bere lanbideari esker lortutako materialak lagunduta.
Jasotako agiri, argazki eta testu horiekin liburua osatzeko prozesuan, Nafarroako Eskola Kontseiluko lehendakari Aitor Etxarte izan du Iriartek bultzatzaile nagusi. Liburua aurkezteko agerraldian ere ondoan izan du egileak eskola kontseiluko burua. "Gazte eta zaharrentzako liburu bat da hau, hamaika irakurketa eskaintzen dituena. Gure eskolen errealitate historikoa kontatzen du; gustuko duguna, bai eta gustuko ez duguna ere, gustuko ez dugunari buruz ere hitz egin behar baitugu", erran du Etxartek, Iriarteren lanari buruz.
Bost atal
Iriartek ia mende eta erdiko bidea egin du Nafarroako eskolaren historian, 1828tik 1970era. Bost atalen bidez kontatu du historia hori: XIX. mendeko eskolari buruzkoa da lehenengoa; XX. mendeko lehen hereneko hezkuntza politikari egin dio so bigarrenean, eta, hirugarrenean, berriz, Espainiako II. Errepublikan egindako urratsei eta 1936ko gerrak eragin zuen atzerakadari. Laugarren atala da frankismoaren garaiko hezkuntzari buruzkoa, eta bosgarrenak, azkenik, irakaskuntzan lanean aritutako hainbat maisu eta maistraren ibilbideak nabarmendu nahi izan ditu.
Nafarroako hezkuntza publikoaren lehendabiziko urratsak izan ditu Iriartek ardatz, liburuko aurreneko atalean. Egileak nabarmendu du 1831n Hezkuntzako Batzorde Nagusiak egindako Lehen Hizkien Eskoletako Araudia. "Irakaskuntzaren oinarriak ezarri zituen". Nafarroa bere berezitasunei eusten saiatu zela erantsi du Iriartek, eta, ahalegin horren ondorioz, 5 eta 12 urte bitarteko haurrentzat derrigorrezkoa zen eskolara joatea. "Estatuan, 5 eta 9 urte bitartekoek joan behar zuten; Nafarroan, gainera, 150 biztanle baino gehiagoko herrietan nesken eskolak baziren, estatuko gainerako herrietan ez bezala".
XIX. mendekoak dira Nafarroan maisuentzat eta maistrentzat sortutako lehen eskolak. Gizonena 1840. urtean jarri zuten martxan. Gisako bertze eskola bat bazen, garai hartan, Madrilen. "1847an, berriz, maistren lehen eskola ireki zuten Nafarroan", azaldu du Iriartek.
XX. mendeko lehen herenari buruz, Iriartek liburuan nabarmendu du ikasteko eta irakasteko modu berriak sartu zirela eskoletan. "Neurri pedagogikoak eta sozialak hartu zituen administrazioak, eta ahalegina egin zuen Heziketa Libreko Erakundearen korronte berritzaileetara eta Eskola Berriak defendatzen zuen hezkuntza mugimendura egokitzeko".
Primo de Riveraren diktadurak izan zuen ondoriorik hezkuntzaren esparruan. "Aberria goratzeko jarduerek gora egin zuten eskoletan; eraikin guztietako aurrealdean armarriak jarri zituzten. Askatasuna galdu zen, baina eskola anitz eraiki zituzten", kontatu du Iriartek.
Espainiako II. Errepublikak loraldia eragin zuen irakaskuntzan. "Eskola eredu moderno, aske, laiko eta sozial bat lortu zen. Eskolak denentzako toki bilakatu ziren; hezkuntza eraman zuten herrialdeko txoko guztietara, eta eskolek gogoz egin zuten lan analfabetismoaren aurka. Elebitasuna eta hezkidetza bultzatu zituzten", azaldu du egileak. Nafarroako lehen ikastolak ere garai horretan sortu zirela gogoratu du Iriartek, eta sortu zirela hezkuntza zabaltzeko jarduera anitz: "Liburutegi ibiltariak eta misio pedagogikoak, bertzeak bertze".
Federico Garcia Lorca Nafarroan izan zeneko aldia nabarmendu du Iriartek, hain zuzen ere. "Iruñean eta Lizarran izan zen, baina prentsan ez zen horren berririk agertu. Garcia Lorcak Argentinatik idatzi zuen hemengo esperientzia, ordea: Iruñeko Gaiarre antzokia doan utzi zietela, eta Lizarran harrika hartu zituztela bera eta La Barraca bere taldeko gainerako kideak. Gero, ordea, oholtza gainera igo zirenean, txalo egin zieten".
Errepresioa
1936ko altxamendu militarrak bertan behera utzi zituen ordura arte egindako urratsak. "Errepresio latza jasan zuten irakasleek eta eskolek", nabarmendu du Iriartek. Frankismoarekin "hezkuntzarentzako eta askatasunarentzako etaparik ilunena" garatu zen. "Eskolak aberriaren eta erlijioaren aldeko tresna bilakatu ziren, doktrinamendu politiko eta erlijiosorako tresna", erran du liburuaren egileak.
1970eko Hezkuntza Lege Nagusia da Guillermo Iriarteren liburuko azken helmuga. "Franco hil ondokoa da hezkuntzaren urrezko aroa", erran du Iriartek. "Hezkuntza eskumenen transferentzia garaia da, eta Nafarroa gai izan zen bere hezkuntza sistema antolatzeko". Hezkidetzaren esparruan egindako urratsak ekarri nahi izan ditu Iriartek gogora, azken hilabeteotan Skolae programaren inguruan sortutako eztabaidei aurre egiteko: "Harrigarria da, oraindik ere, erabat gaindituta egon beharko lukeen eztabaida bati eutsi nahi izatea. Aspaldikoak dira hezkidetzaren inguruko saioak Nafarroan", erran du.
"Eztabaida hutsalak" ez dira egungo hezkuntza sistemaren arazo bakarra, egilearen hitzetan. "Sakonera ailegatu ordez, azalean gelditzen gara, eta irakasleak ez dira gai ezartzen diren aldaketa guztietara egokitzeko. Ez genuke ahaztu behar eskolaren lana dela ikasleak gai izatea beren ezagutza eraikitzeko, elkarlanean".
Elkarlanaren ideia nabarmendu nahi izan du Iriartek. "Arlo guztiek inplikatu behar dute haurren hezkuntzan". Iritzi berekoa da Esther Pagola. 83 urte ditu, eta maistra izan zen urte luzez, bai eta Hezkuntza Departamentuko aholkulari ere. Pagolarena da Iriartek liburuko azken atalean jaso dituen testigantzetako bat. Kontent da lanarekin, eta eskertu du aitortza. "1950eko hamarkadan bilakatu nintzen maistra. Madrilen aritu nintzen lanean, eta, gero, Nafarroan. Behar bereziak zituzten haurrekin egin nuen lan urte luzez". Pagolak ez du zalantzarik: "Hezkuntza sistemak helburu hartu behar du nork bere onena ematea, inguruan dituenen laguntzarekin eta babesarekin".
Pagolari eta hezkuntzaren esparruan inplikatu diren maisu eta maistrei eskaini die Iriartek bere liburua: "Atzoko, gaurko eta betiko maisu eta maistrei, nire omenaldirik beroena", idatzi du lehendabiziko orrietan. Liburua aurkezteko hautatu duen aretoko paretetako batean ageri diren izenei egin die so egileak, atzoko eta betiko maisu-maistra horiek aipatu dituenean. Frankismoaren garaian errepresioa pairatu zutenen aldeko plaka dago Hezkuntza Departamentuko areto nagusian zintzilik. Haiek izan nahi ditu gogoan Iriartek; bai eta aurrerantzean ere hezkuntzaren ardura hartuko dutenak ere.
Edurne Elizondo
Amaitu da lauko gobernuaren denbora, oraingoz: Navarra Suma koalizioak irabazi ditu foru hauteskundeak, azken orduko gainsariarekin: 19 eserleku eman zizkioten igandeko emaitzek, baina herenegun atzerriko eta gorabeheraren bat izan zen mahaietako botoak zenbatuta, hogei lortu ditu, EH Bilduren kaltean. PSN izan da bigarren indarra, 11 eserlekurekin. Geroa Baik bederatzi lortu ditu, EH Bilduk zazpi azkenean, Ahal Dugu-k bi, eta bakarra Ezkerrak, justuan.
Gobernua osatzeko giltza, beraz, Maria Txibite sozialistaren esku dago. Asteotako negoziazioek argituko dute PSNko burua gobernua osatzeko gai izanen ote den, Navarra Sumaren gobernu bat ahalbidetuko duen, edota berriro bozetara joan beharko den.
Igandeko emaitzak jakin bezain pronto, gobernua zuzentzeko asmoa agertu zuten Javier Esparza buru duen Navarra Sumako agintariek, hiriburuko hotel batean egindako agerraldian. Sarasate pasealekuko sozialisten egoitzan ere, "presidentetzat" jo zuten Maria Txibite. "Ez diogu botorik emango Esparzari, eta ez dugu akordiorik egingo EH Bildurekin", zehaztu zuen PSNko buruak; Txibite "gobernu aurrerakoi" baten lidergoa hartzeko prest agertu zen.
Espainiako Gorteetarako hauteskundeak apirilean egin zituzten, baina sumatu da haien eragina, oraindik ere, maiatzeko herrialdeko bozetan. Eskuin muturreko alderdien mehatxuak eraginda, neurri handi batean, PSNk nabarmen egin zuen gora apirilean, eta bultzada horrek ekarri du foru hauteskundeetan bigarren indarra izatea. 2015eko hauteskundeetan bosgarrenak izan ziren sozialistak, 45.164 botorekin; apirilean 94.094 jaso zituzten; orain, berriz, 70.143 (atzerriko botoak aintzat hartu gabe).
Geroa Baik eta EH Bilduk ere gora egin dute boto kopuruan: Geroa Baik 53.497 boto jaso zituen 2015ean, eta igandean, berriz, 59.106; EH Bilduk 48.166 herritarren babesa izan zuen duela lau urte, eta 49.744 boto, berriz, igandean. "Aurreko legegintzaldian bestelako Nafarroa baten alde egindako lanak zilegitasuna eman digu", erran du Bakartxo Ruizek, asteon.
Bertzelakoa izan da bi taldeok laukoan lagun izan duten Ahal Dugu-ren emaitza. Amildu egin da: 45.164 boto jaso zituen duela lau urteko hauteskundeetan, eta 16.124 igandekoetan. Alderdi horren barruko liskarrek min handia egin diote laukoari, eta hautesleek beren botoen bidez erakutsi dute haserrea. Zigor bilakatu dituzte botopaperak. Bost eserleku galdu ditu. Ezkerrak ere behera egin du: 2015ean, bi eserleku eta 12.482 boto jaso zituen; orain, berriz, eserleku bakarra, 10.226 botorekin.
Geroa Baik orain arteko parlamentari kopuruari eutsiko dio. Igandean, Uxue Barkosek onartu zuen PSNri dagokiola gobernua zuzentzeko ardura. Bi mezu jarri zituen mahaian, sozialistentzat: "Udaletako gehiengo aurrerakoiak ere kontuan har ditzatela, eta bila dezatela akordioa, anbiziozko posizioei uko eginda".
Igande gaueko ajea pasatuta, asteon lanean hasi dira jada alderdi eta koalizioetako kideak. Abian jarri dute gobernua osatzeko aulki jokoa. PSNko zuzendaritzako kideek astelehenean egin zuten bilera. Egun berean, Navarra Sumako hautagai Javier Esparzak lehen telefono deia egin zion Maria Txibiteri, konstituzionalisten arteko elkarrizketa eskatzeko. Agintari sozialistak erantzun zion "gobernu aurrekoia" osatuko duela. Esparzak argi du, ordea, "PSNren posizioa bideraezina" dela: "Edo Navarra Sumarekin hitzartzen du, edo EH Bildurekin". Ekainaren 19an eginen dute Parlamentua osatzeko saioa.
Gehiengo osotik hurbil
Iruñeko Udalean eskuz aldatuko da aginte makila heldu den legealdian. Parlamentuan bezala, Navarra Suma koalizioa nagusitu da hiriburuan ere, eta gehiengo osotik hurbil gelditu da lortu dituen hamahiru eserlekuekin. Dezente hobetu ditu Navarra Sumak UPNren duela lau urteko emaitzak. Bigarren gelditu da EH Bildu, zazpi zinegotzirekin, duela lau urte baino bi gehiago, alegia. Hirugarren indarra da PSN, bost zinegotzirekin, aurreko hauteskundeetan baino bi gehiago.
Geroa Baik emaitza kaskarra izan du, eta bi zinegotzirekin gelditu da, hiru galduta. Bereziki txarrak izan dira Aranzadiren eta Ezkerraren emaitzak, halere. Aranzadik, Ezkerrak eta Ahal Dugu-k larrutik ordaindu dute nor bere aldetik aurkeztea: botopaperen %4ra iritsi ezinik aritu dira Ahal Dugu eta Ezkerra, berdinketa teknikoan. %5 da udalean eserlekua lortzeko muga. Aranzadik hartu du kolperik handiena, botoen %0,8 bertzerik ez baitu lortu. Hiruren artean 8.000 boto dituzte, baina zinegotzirik ez.
Ekainaren 15ean osatuko dituzte udalak. Joseba Asironek egun horretan emanen dio aginte makila alkate berriari. Astelehenean hedabideen aurrean agertu zen. Etorkizunaz galdetu zioten kazetariek: "Bihotzetik mintzo naiz. Nire irteera ziurtzat jotzen duten editorial edo artikuluak gonbidapen onena dira jarrai dezadan. Batzuek presa dute ni joateko".
Hauteskunde gaueko PSNko Maite Esporrinen hitzak ere aipatu zituen. "Agur, Asiron!", oihukatu zuen sozialistak militanteen aurrean. "Ez zuen baloratu PSNri botoa eman ziotenek ez zutela pentsatzen udala eskuinari ematea", erran zuen.
Iruñerrian, aldaketak eutsi die udal gehienei: lehen indarra izan da EH Bildu Atarrabian, Antsoainen, Berriozarren eta Uharten. Altsasun, berriz, Geroa Baik marka guztiak hautsi ditu, hamar zinegotzi lortuta. EH Bilduk lortu ditu gainerako hiru eserlekuak.
Ane Eslava
Datuek argi erakusten dute: ozeanoak zaborrez betetzen ari dira. 1950eko hamarkadan gizakia plastikoa masiboki erabiltzen hasi zenetik, kontsumoko oinarrizko material bilakatu da. Dagoeneko 8.300 milioi tona plastiko baino gehiago ekoitzi dira, eta, aurreikuspenen arabera, mende erdirako 34.000 milioi tonaraino irits daiteke, AEBetako Georgiako Unibertsitateak emandako datuen arabera. Zientzialariak aspaldi hasi ziren ohartarazten itsasora botatako plastikoak bost gune nagusitan biltzen ari direla eta, erritmo horri eutsiz gero, 2050ean arrain baino plastiko gehiago egon daitekeela itsasoan.
Egoera larria da, beraz. Eta, horretaz jabetuta, asko dira arazoaren inguruko kontzientziazioa zabaltzeko lanean dihardutenak, baita Nafarroan ere. Hain zuzen, Iruñerriko Mankomunitateak helburu horrekin antolatu du Skeleton Sea erakusketa. Itsasotik bildutako zaborrekin sortutako hamahiru artelan jarri dituzte Iruñerriko hiru tokitan.
Joao Parrinha, Xandi Kreuzeder eta Luis de Dios surflariek egin dituzte eskulturak. Lisboakoa, Munichekoa eta Alacantekoa dira, hurrenez hurren, baina Portugalgo hondartza batean ezagutu zuten elkar. Surfean aritzen zirenean uretan ikusten zuten zaborrak kezkatuta, zerbait egin behar zutela pentsatu zuten.
"Beti ikusten genuen zabor pila bat hondartzetan", kontatu du Kreuzederrek surfari buruzko webgune batean; "baina behin, Indonesiako leku zoragarri batean geundela, plastiko multzo izugarri handi bat ikusi genuen uretan, eta ezin sinetsita gelditu ginen".
Orduan, hondakinak jasotzea eta artelan bihurtzea erabaki zuten, eta hala sortu zuten Skeleton Sea erakusketa, 2005ean. Ordutik hainbat herrialdetara eraman dute, eta oraingoan Mendillorriko ur biltegian eta Atarrabiako San Andres errotan zein batanean ikus daiteke. Uztailaren 5era arte egongo da zabalik hiru tokietan.
Egileek itsasoko animaliak irudikatu dituzte zaborrekin: karramarro bat herdoildutako burdin zatiekin, olagarro bat arrantzaleen sareekin, arrain bat latekin... Artelan gehienek irudi etsigarriak erakusten dituzte: ahotik plastikoa darion balea, soka artean harrapatutako izurdea... Artistek mezu argia bidali nahi dute: "Izan itsasoak garbi; errespeta dezagun natura".
Mobilizazioa helburu
Iruñerriko Mankomunitateak Libera proiektuarekin bat egin du erakusketa antolatzeko. SEO Birdlife GKEak eta Ecoembes enpresak abiatu zuten egitasmo hori, 2017an, naturara heltzen diren hondakinek eragiten dituzten kalteen inguruko kontzientzia sortzeko, eta gizartea mobilizatzeko. Mankomunitateak ere helburu berarekin antolatu du erakusketa, Igor Rico kideak azaldu duen moduan: "Gizarteak ulertu behar du zabor gutxiago sortu behar duela eta sortzen duena ongi kudeatu; izan ere, hondakinak edozein tokitara botaz gero, azkenean estoldetatik ibaira heltzen dira, eta handik, itsasora".
"Erakusketaz gain, beste hainbat jarduera antolatu ditugu Libera proiektuaren testuinguruan", esan du Ricok. Hitzaldiak eta bisita gidatuak egingo dituzte, besteak beste. Beren alea jarri nahi baitute mankomunitateko kideek itsasoa behingoz zaborretik askatzeko.
Saioa Alkaiza
Isiltasun: iz. 1. Hotsik edo soinurik eza; ezer entzuten ez den toki baten egoera. 2. Isilik egotea, isilik dagoenaren jarrera".
Zure isiltasunak salatzen zaitu. Harluxet hiztegiak dio. Maiatzak 27, astelehena, eguna ernatu berri. Ez dut Aranzadik hauteskundeen emaitzei buruz egindako hausnarketa (edo autokritika) aurkitzen. Botoen %0,8. Zutabe hau argitaratzen denerako, egonen da nonbait topatzerik. Ea isiltasunak baino gehiago dioen. Enbor batek erortzerakoan zarata egiten du, bai, ondoan inor ez egonagatik. Galdetu Iruñeko Udalean bestela.
"Ulermen: iz. Ulertzeko ahalmena; adimena". Harluxetentzat lotura dute ulermenak eta adimenak. "Adimen: iz. 1. Ulertzeko ahalmena, pentsamendu bidez nor bere buruaz eta inguruaz jabetzeko ahalmena. 2. Egoera bati aurre egiteko, arazo bati irtenbidea emateko, zirkunstantzien arabera aukera egiteko ahalmena". Batzuetan ez dauka zerikusik zerbait ulertzeko ahalmena izan eta ulertzeko gai izateak. "Norbaitek azalduko dit Iruñeko Udalekoa? Zergatik doaz bereizita Aranzadi, Ahal Dugu, Ezker Batua eta Ganemos?". Galdera, Twitterren. Zerrenda fantasmak baino mamu gehiago inguruan.
"Esanahi: iz. Hitz edo zeinu batek adierazten duena edo esan nahi duena". Eduardo Santos Ahal Dugu-ko buruak "emaitzak ez dira onak izan", adierazi du. Bada onak ez diren gauzak izendatzeko beste adjektibo bat, esateko are errazagoa dena, agian: "Txarra". Hitz batek, baina, gauza bat adierazten du eta besteak, bestea. Esanahien polisemia. "Hausnarketa" behar da orain ulertzeko zer gertatu den alderdiarekin. "Patxadarekin" so eginen diete emaitzei, "aztertzeko". Aztertzeko nola ote den posible legealdi erdia liskarretan pasatu duen talde batek (momentu batetik aurrera bi ere izan zena) halako emaitzak lortzea. Auskalo. 7tik 2ra pasatu dira parlamentuan.
Geroa Baik boto gehiago parlamentuan, udal garrantzitsu askotan behera eginda. Iruñea, Tutera, Lizarra, Barañain… Horren inguruko hausnarketarik ia inon ez, Hedoi Etxartek egindako irakurketa kenduta. Munizipalismorik gabe nekez eraikiko da bestelako politika. Baikor, dena dela, Barkosen taldea. EH Bilduk gora egin du parlamentuan eta Iruñeko udalean. EH Bilduren Euskal Herriko sare sozialetan dena da "Zorionak, Hego Euskal Herria" (zenbait txiotan bakarrik Euskal Herria, Hego gabe) eta 345.000 botoen aldarria. Historia egin omen dute, lurralde historikoak behea jotzen duen bitartean. Nafarroakoa is different, dena dela. Bakartxo Ruiz: "Aldaketa zen helburua eta ez dugu lortu". Aitortza. Laukoaren azkena, Ezkerra. "Inondik inora" ez zituen emaitza horiek espero, Marisa de Simonek dioenez. Betiko boto emaile fidel batzuei eutsi, beste batzuk galduta.
"Sinboliko: izond. 1. Sinboloari dagokiona, sinbolo bidez adierazia. Irudi sinbolikoa. 2. Bere horretan esanahirik ez duena, baina asmo jakin baten adierazgarri dena". Maite Esporrinek (PSN) "agur, agur, agur, Asiron!" oihukatu du bere baitan kabitu ezinik, Esparza zoriontzeaz gainera. Agur hori da euskaraz esandako bakarra.
Desaldaketa: iz. 1. Gauzak erregimenaren garaira itzultzea, euskara zokoratzea, eskubideak murriztea; zuri-beltzezko Nafarroa. 2. Kaleak berreskuratzeko aukera, herri mugimenduan zentratzeko garaia, borroka hauspotzeko unea. Guk idatziko dugu historia.
Edurne Elizondo
Kontent, baina oporrak hartzeko irrikan. Halaxe da Osasunako kapitain Mai Garde (Iruñea, 1987). Balentria egin du taldeak, Bigarren Maila irabazi baitu, hiru urteko bidea egin eta gero. Datorren sasoian, sortu berri duten Lehen B Mailan ariko dira nafarrak.
Zaleen txaloak jaso dituzue asteburuan, Sadarren, gizonen taldeko jokalariekin batera. Eskertzen dira horrelakoak?
Bai. Sasoia hagitz polita izan da guretzat; taldearentzat, oro har, denboraldi hagitz ona izan da, eta orain dagokigu egindako lanaren aitortza jasotzea. Hori eskertzekoa da beti.
Sasoia biribila izan da Osasunarentzat. Espero zenuten horrela amaitzea hasi zenutenean?
Uste dut hainbat gauzak egin dutela bat. Azken urteotan gauzak ongi egin ditu taldeak, nire ustez, eta erein duen hazi hori loratu egin da. Uste dut zaila izanen dela oraingoaren pareko bertze sasoi bat egitea. Gizonen taldea Lehen Mailara itzuli da, eta gu igoera lortzekotan izan gara. Emakumezkoen bigarren taldeak lortu du: Bigarren Mailara igo da. Osasunak hagitz urte txarrak izan ditu, baina Taxoaren lan ona egiten hasi dira, eta horren emaitza ari gara zelaian ikusten.
Lehen Mailara igotzea lortu ez izanaren arantza baduzue?
Bai. Igotzeko lehiara iristea lortu genuen, eta, noski, helburua igotzea zen. Baina uste dut egindakoari duen balioa eman behar diogula. Taldearen helburua ez zen liga irabaztea ere. Lehen lau onenen artean sailkatzea zen gure xede nagusia, eta sasoia hasi zenean esango nuke denek uste zutela laugarren izanen ginela, gehienez ere. Talde gaztea da, ia denak gara etxeko jokalariak, eta talde profesionalen aurka aritzea egokitu zaigu, guk lortu dugun postuan egoteko helburuarekin osatutako taldeen aurka, alegia. Tristatu gintuen igotzeko lehia horretako finalera iritsi ez izanak, baina uste dut orain, denbora pixka bat pasatu eta gero, egindako guztiaz ohartzen ari garela.
Igoera lortu ez izanak ilundu du urte osoko lana, neurri batean?
Uste dut igoera lortzeko finalean sartu ez izanak guri eta zaleei erakutsi digula lortu duguna benetan garrantzitsua izan dela. Agerian gelditu da zer zaila zen aurrean genuen erronka, eta uste dut horrek ekarri duela, azkenean, sasoi osoan egindako lan horri benetako aitortza egitea. Ohartu gara sekulako lana egin dugula, eta argi dut kontent egon behar dugula. Faboritoen aurka irabazi dugu sasoi honetan, eta uste dut jendeak ikusi duela lortutakoa zenbateraino den garrantzitsu.
Zuek dakizue zein den egindako ahaleginaren neurria.
Nik orain arte egindako lan guztiaren garrantzia nabarmendu nahiko nuke. Ez bakarrik oraingo sasoikoa. Hainbat urtez bazterrean gelditu da emakumezkoen futbola Nafarroan. Garai batean, Lagunak taldea izan zen nagusietako bat, baina arazo ekonomikoek eragin zioten. Orain gutxi batzuk dugu Osasunan aritzeko aukera, baina jokalari guztien lana eta ahalegina eskertu nahiko nuke nik, talde guztietan behin eta berriz saiatu diren emakumeen indar horrek ekarri baitu gure kirolak aurrera egitea.
Emakumeen kirolaren arazoetako bat da babesik eza?
Bai, babesik eza arazo handia izan da guretzat. Orain arte, emakume anitzek kanpora joan behar izan dute futbolean aritzeko, hemen ez zegoelako aukerarik. Gutxik egin dugu hemen gelditzeko apustu hori. Uste dut helburutzat hartu behar dugula jokalariek hemen aritzeko aukera izatea, eta ez izatea ezinbertzekoa kanpora joatea.
Gauzak aldatzen ari dira?
Argi dago emakumezkoen futbolak gora egin duela, eta uste dut egoera horrek ez duela atzera-bueltarik. Aurrera baino ez dugula eginen. Duela hainbat urte, ziurgabetasunak jota izaten ginen jokalariok, taldeak desagertzeko beldurrez ere bai. Osasunan ere hori gertatu zen. Taldea osatu, baina bertan behera utzi zuten. Argi dut orain hori gertatzea anitzez ere zailagoa litzatekeela; emakumezkoen futbolak bere bidea egin nahi du, eta horretan ari da. Gizartean gertatzen ari denaren isla da kirolaren esparrua, nire ustez: emakumeok rol gero eta nabarmenagoa bete nahi dugu arlo guztietan. Anitz dugu egiteko, baina ari gara gauza handiak lortzen.
Oraindik ere, kirola eta emakumezkoen kirola bereizten dira. Zaila da etiketa hori kentzea?
Orain arte ez ginen existitu ere egiten, eta, egia erran, etiketa gutxienekoa da, niretzat. Inportanteena da taldeek gure aldeko apustu sendoa egitea. Ezin dugu ahaztu duela hiru urte sortutako talde bat dela gurea. Bide onean garela uste dut, baina argi izan behar dugu erronka handia dugula aurrean, urratsez urrats egin behar dugula aurrera. Uste dut ezin ditugula gizonen eta emakumeen kirolak parekatu. Futbolean, adibidez, gizonen taldeek mugitzen duten diruak ez du deus ikustekorik gure errealitatearekin. Ezin da alderatu, inondik inora. Eta ez dugu hori egin nahi. Orain, gure kasuan, gizonen taldearen beharra dugu. Helburua da gure kabuz eustea.
Eta zein da hori lortzeko gakoa?
Gako anitz daude. Hedabideetan tokia izatea garrantzitsua da; garrantzitsua da gu ere Sadarren aritzea; gure lana ikusgarri bilakatzea da kontua. Zelaiak betetzen ari gara, eta horrek erakusten du zaleen interesa pizten dugula. Babesa behar dugu, handitzen jarraitzeko.
Etxekoen babesa izan duzu?
Bai. Ahizparekin hasi nintzen, Atarrabian. Entrenatzeko aukera genuen, baina ez ziguten uzten partidak jokatzen. Izkoren garaian Osasunara etorri nintzen, baina taldea bertan behera utzi zuten. Orduan, Lagunak taldearekin aritzeko aukera izan nuen, Lehen Mailan. Orain, egoera bertzelakoa da Osasunan. Futbolera itzultzeko nire aukera izan da. Sasoia ez da amaitu, gainera. Nafarroako Kopako finala dugu, ekainaren 9an, Castejonen.
Edurne Elizondo
Zerbait hondatzea nahi baduzu, babes ezazu". Erriberako Ekologistak Martxan taldeko kide Eduardo Navascuesek erran ditu hitzok, eta horien bidez azaldu nahi izan du espazio bat eremu babestu izendatzeak ez duela bermatzen babes horrek legez jasotakoa betetzea, eta, finean, ekosistema hori zaintzea. Haren ustez, Nafarroako naturguneekin eta horiek babesteko garatutako araudiekin hori gertatu da: "Babesa etiketa huts bilakatu da, eta ez dira lehenetsi ingurumenarekin lotutako balioak".
Natur Parkeen Europako Eguna da gaur, baina Navascuesek nabarmendu du ospatzeko gutxi dagoela herrialdean. 1999. urtean hasi ziren natur parkeen eguna ospatzen, Europan, Europarc fundazioak bultzatuta. Berrogei herri inguruko naturgune babestuak ordezkatzen ditu erakunde horrek. Nafarroako Gobernua ere bada fundazioko kide. Maiatzaren 24a aukeratu zuten natur parkeen eguna ospatzeko, 1909. urteko maiatzaren 24an izendatu zituztelako Europako lehendabiziko natur parkeak, Suedian.
Nafarroan, sarea osatzen dute espazio babestuek; sare horren barruan, hiru natur parke daude herrialdean: Bertiz, Urbasa-Andia eta Bardea. Bardea, gainera, Biosferako Erreserba izendatu zuen Unescok, 2000. urtean. Hiru parke horiek Nafarroako Natura 2000 Sarean daude. Denera, herrialdeko eremuaren %27 hartzen du sare horrek: 281.000 hektarea, alegia.
Legea eta aldaketak
Natura 2000 Sareak oinarrian ditu Europako bi zuzentarau: habitaten ingurukoa, batetik; eta hegaztiena, bertzetik. Habitatak duen balioa kontuan hartuta, Nafarroan 43 espazio babestu daude; hegaztiak babesteko, berriz, hamazazpi ZEPA daude herrialdean. Hegaztien Babeserako Eremu Bereziak dira horiek.
Paperean, habitata eta hor bizi diren gizakiz bertzeko hainbat espezie babesten dituzte Europako zuzentarauek eta Nafarroan horien arabera garatutako legeek. Paperetik at, egoera bertzelakoa da. Naturguneen Legea, adibidez, bitan aldatu du jada Nafarroako Parlamentuak, bi proiektu zehatz egin ahal izateko: Itoizko urtegia eraikitzeko, lehendabizi, 1996. urtean; eta Larrako eski estazioa egiteko, bigarrenez, 2003an. Bietan prozesu bera gertatu da: aurretik legez babestutakoa babesik gabe utzi zuten, espazio horiek gune babestutzat jotzeko ezaugarriak aldatu ez baziren ere.
Mehatxuak ez dira desagertu. Bardeako natur parkean gertatzen dena da legeak ematen duen zaintzaren ahultasunaren ikur, Navascuesek nabarmendu duenez: "Biosferako Erreserba ere bada, baina, hala eta guztiz ere, tiro eremua du erdian". Gizakien bertze hainbat jarduerak egiten duten kaltea ere jarri du mahai gainean: nekazaritza, abeltzaintza, bai eta turismoa ere. "Kontrolik eza handia da, eta, zenbait garaitan, ekosistemari kalte egiten dion masifikazioa gertatzen da; Bardeako estepako hegaztien kopuruak behera egin du, nabarmen. Arazoak ez daude bakarrik hemen. Iratik edo Urederraren iturburuak ere jendez gainezka egin dute", salatu du Ekologistak Martxan taldeko kideak.
Azken urteotan, hain zuzen, bisitarien kopurua mugatu behar izan du Nafarroako Gobernuak Iratin, hainbat aldiz, dauden aparkalekuak bete eta gero; Urederran ere neurriak hartu behar izan dituzte, eta, orain, beharrezkoa da aurretik erreserba egitea.
"Betiko dilema dugu mahai gainean: ondarea gorde, edo erakutsi. Herritar guztiona da, finean", erran du Juan Goñik. Argi du, halere, herritar guztien jarrera ez dela bera. Inguruaz errespetuz gozatzea da gakoa, bere ustez: "Isilik, arrastorik utzi gabe, eta ezagutzen ari garena zainduz, honda ez dadin". Informatika ikasi zuen Tafallakoak, baina duela 11 urte bere benetako zaletasuna bilakatu zuen bere lanbide: gida lanetan aritzen da herrialdeko naturguneetan. Batez ere, Bertizen. "Iruritan bizi naizelako; edo, agian, Iruritan bizi naiz, Bertiz ondoan dagoelako", kontatu du.
Nafarroako natur ondarearen balioa nabarmendu du gidak. "Europako hiru bioklima nagusiak ditugu herrialdean: mediterraneoa, alpetarra eta itsasaldekoa; horrek aukera ematen digu ikusteko, adibidez, egun berean, Bardeako estepako hegaztiak eta Iratiko basoko okilak".
Iratiko basoa pagadi-izeidia da. "Europako handiena", zehaztu du Goñik. Bertizkoa, berriz, pagadi azidofilo hezea da: "120 urtez ez dute ukitu; penintsulako nabarmenenetako bat da, zalantzarik gabe; eta Europako nagusietako bat ere bai, segur aski", erantsi du. Zaharra da Bertizko basoa, eta horrek bereziki egoki bilakatzen du basoko saguzarrentzat, bai eta okilentzat ere. "Penintsulan dauden zazpi okilak ikus daitezke Bertizen", erran du Goñik.
Pedro Ziga eta Dorotea Fernandez senar-emazteek erosi zuten Bertiz, 1898. urtean. 1949an, berriz, nafarren esku utzi zuten, basoari bere horretan eusteko baldintzarekin. XIX. mendean, hain zuzen, Zigak eta Fernandezek erosi aurretik, Bertizko egurra erruz ustiatu zuten. "Donostiako Zabalgunea Bertizko egurrarekin eraiki zuten", erran du Juan Goñik.
Zilbeti gogoan
Bertizko gidak argi du legeek ez dutela bermatzen natur parkeen eta naturguneen babesa. "Bertze hainbat tokitan baino hobea da hemengo egoera, nire ustez, baina ezin dugu horrekin konformatu", gaineratu du. Zilbetiko pagadiko kasua ekarri du gogora Goñik. "Herritarrek protesta egin zuten, eta lortu genuen han egin nahi zuten harrobia bazter uztea. Horrelako proiektu batek hondamendia baino ez du ekartzen", salatu du Goñik.
Administrazioa ere ez da babes berme. Argi du Goñik. Abiadura handiko trena eta Nafarroako ubidea aipatu ditu. "Bi proiektuon alde egin du gobernuak; Baztanen ere, Aroztegikoaren mehatxua dugu".
Basoiloekin gertatu dena azaldu du Goñik: "1970eko hamarkadan bost besterik ez ziren gelditzen; populazioa handitzeko neurriak hartu zituzten, eta, orain, 40 urte pasatu eta gero, 50 daude. AHTa eta ubidea mahai gainean jarri dituzte, eta bi proiektuon artean hegaztion ugaltze eremuak suntsituko dituzte, eginez gero", kritikatu du.
Eduardo Navascuesek ere proiektuok salatu ditu. Eta salatu du, halaber, Ablitasko babes bereziko eremuan gertatzen ari dena. "Natura 2000 Sareko espazio bat da, babestuta dago, baina, hala eta guztiz ere, moto gidariak sartzen dira, eta suntsitzen ari dira. Ugaltze garaia da oraingoa, eta jarduera horrek kalte handia egiten die estepako hegaztiei. Kontrola behar da, babesa bermatzeko neurriak". Babes hori etiketa huts ez izateko.
Edurne Elizondo
Heriotzara bidea, artearen bidez. Horixe egin dute Nafarroako Unibertsitate Publikoan, Heriotza duina eta ilustratua izenburuko erakusketa baliatuz. Nafarroako Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkarteak antolatu du, auzia mahai gainean ja...
Edurne Elizondo
Mugimendu handikoa izaten ari da ikasturtearen azken txanpa Nafarroako Unibertsitate Publikoan. Hilaren 9an, errektore berria aukeratzeko hauteskundeak egin zituen erakunde horrek, eta botoen %61 lortuta, Ramon Gonzalo nagusitu zen Mar...