Uxue Rey Gorraiz
Gerrak aztarnak utzi zituen. Aztarnak askoren oroimen eta bihotzetan, eta baita lurretan ere. Gatazkek bereziki markatuta utzi dituzte Euskal Herriko txoko batzuk, eta xehetasun ugari argitara ateratzeke daude oraindik. Horietako hainb...
Olatz Azpirotz Larzabal
Juan Carlos Garcia-Funesek frankismoko gatibu "ikusezinak" aztertu ditu, garai hartako lan behartuei buruzko informazioa emateko, datuak ikertzeko eta gatibuen bizipenak ezagutzera emateko. Garcia-Funesen tesiak frankismo garaik...
Edurne Elizondo
Prozesua burutzeko prest dira nekazari nafarrak: urte osoan zaindutako fruitua jaso eta ardo bilakatzeko prest, alegia. "Bidea ez da erraza izan", halere. Horixe nabarmendu zuen Erriberriko alkate Andoni Lakarrak igandean, herri horreta...
Ane Eslava
Josenea lorezaintza enpresak proiektu berri bat sortu du, landa eremuan sortzen den zaborra kudeatzeko: Zangozaldeko hainbat tokitan sortzen dituzten hondakin organikoak gaika bilduko dituzte; ondoren, inausalditik jasotzen duten materialare...
Saioa Alkaiza
Euskal Jaik hamar urte iraun zuen, alternatibak josten, autogestioa eratuz Alde Zaharrean, bestelako mundu bat irudikatzen; Javier Chorrautek (CDN) ez zuen utzarazi, eta ez zuten hustu eta eraitsi harik eta Yolanda Barcina (UPN) herri mugimenduaren arnasgunea zena desegiten tematu zen arte. 2004ko uda zen.
Alde Zaharraren memoria gorpuztuan dago orduko hura. Subkontziente kolektibora joaz, errairen batean zizelkatua daukagu, minez. Kargak, atxilotuak, borrakadak, etxerainoko bidea hartu ezin zuten auzokideak... Auzo bat, Poliziarena. Nork esanen zuen antzeko irudi militarizatu bat biziko genuenik berriz Alde Zaharrean, noiz eta Aldaketaren Gobernuaren aroan gaudenean?
Bada, bai. Abuztuak 17 zituenean, 05:00etan, kaputxa jantzitako poliziek hartu zuten Nabarreria. Foruzaingoak eta Espainiako Poliziak. Eta auzokideak leihoetara atera ziren. "Eutsi, peña", entzuten zen, dozena bat furgoitik gora zeudela Nabarrerian; "Maravillas aurrera", garabi batekin azken balkoitik zintzilik zeuden neskak ateratzen zituzten bitartean; "Un desalojo, otra okupación" adi zitekeen, lotsagabe Poliziak balkoietan geunden bizilagun eta kazetarioi argazkiak ateratzen zizkigunean.
Inork ez daki zein izan den kalkulua: Ahal Dugu-ren soka kritikokoek eta ofizialistek zer eginen duten hauteskundeetan eta horrek nola eragin dezakeen botoan; Geroa Bai PSNri begira ote dagoen, Ezkerraren eta Ahal Dugu-ren babesarekin gobernua osatu nahian eta hor gaztetxea ere taktikoki garrantzitsua den EH Bildurentzat okerrenetarikoa litzatekeen aukeretako bat da balizko batuketa hori, aintzat hartuta agian zenbakien ondorioz bere beharra ere izatea gobernatzeko; Geroa Bai zentro-eskuinaren boto emaileen tarjeta ere bereganatu nahian ote dabilen eta jokaldi hau kartak erakusteko izan ote den; baliteke hasierako "huste ordenatuak" legalitate berniza ematea, baina zaurituek eta kargek pixka bat zikintzea ordena eta horregatik egin izana atzera; agian, sinpleagoa da dena eta kalkulurik ez egitea izan da kalkulu bakarra. Auskalo.
Bulegoak bulego eta lokatzak lokatz, argi dago zer gertatu den kalean: Maravillas okupatu dute berriz ere, eta, geroztik, askatutako beste espazio bat dauka Alde Zaharrak.
Eta kontua da, orain, Alde Zaharraren memoria kolektiboan ez dagoela bakarrik Euskal Jai, baizik eta Maravillasen erresistentzia eta herri mugimenduaren garaipena, eta auzokideek oroituko dituztela bizilagunak kolpez hartu zituzten kaputxadunak eta auzoari gune bat eskaini zioten gaztetxeko kideak. Are, oroituko dituztela brindis herrikoia, poz malkoak, besarkadak eta mundua ulertzeko beste modu bat sortu nahi duten horien ilusioa. Bigarren huste saiakera bat latzagoa litzateke, beraz.
"Hau ez da okupazio bat, ederra izanen den zerbaiten hasiera baizik, eta, egiatan nahi badugu, geldiezina", esan zuten Euskal Jai desalojatu zutenean.
Geldiezina izan zaitezen opa dizut, Maravillas. Zorionak zure urteurrenean, eta eskerrik asko auzoari emandakoarengatik.
Ane Eslava
Zazpi urte zituenetik aritu da txirrindularitzan Erkuden Almagro (Iruñea, 1976). Lehia uztea erabaki zuenetik, taldean ateratzen da bizikletan ibiltzera, baina, hasieran, talde horiek gizonek osatutakoak izan ohi ziren. Bere zaletasuna emakumeekin partekatzeko beharrak bultzatu zuen Bizikume taldea sortzera, eta, egun, 200 kidez osatutako kluba da. Uste du baliagarria izan dela emakumeen arteko sareak sortzeko eta elkarri indarra emateko.
Zein izan da zure ibilbidea bizikletarekin?
Beti ibili naiz bizikletan, oso txikitatik. Hamabi urterekin hasi nintzen lehian, eta gero hemengo nesken klubetan ibili nintzen; baina kanpora joan behar izan genuen laster, hemen ez genuelako aukerarik.
Egun, zer da zuretzat bizikleta?
Une bat heldu zen non emakume asko lehia uzten hasi ziren, ikusi zutelako inoiz ez zutela beren ametsa lortuko: profesional izatea, adibidez. Nik, ordea, jarraitu egin nuen, eta, beharrak bultzatuta, taldea sortu nuen. Orain, bizikleta nire bizimodua da.
Gizonekin bizikletan ibiltzeko ohitura zenuen. Zeren falta sumatzen zenuen haiekin joatean?
Emakume askok utzi zutenean, nik oraindik bizikletan ibiltzeko beharra sentitzen nuenez, taldetxoekin elkartzen nintzen. Baina gehienak gizonak ziren, eta askotan tokiz kanpo sentitzen nintzen. Erritmoak ez zitzaizkidan gustatzen, eta elkarrizketa asko tokiz kanpo zeudela iruditzen zitzaidan. Orduan, zerbait aldatu behar nuela ikusi nuen.
Nola animatu zinen taldea sortzeko pausoa ematera?
Justu orain dela lau urte izan zen. Ikusi nuen beste kiroletan emakumeen taldeak sortzen ari zirela, eta Mujeres en Bici taldea sortzera animatu nintzen. Beharrak eraman ninduen horretara.
Sare sozialak erabili zenituen taldea sortzeko. Nola izan zen?
Hasieran ez nekien oso ongi nola egin nezakeen, eta WhatsApp talde bat sortu nuen. Geroz eta neska gehiago elkartuz joan ginen, eta, azkenean gehiegi ginenez, mendikoak eta errepidekoak, banatu egin ginen. Klub bat sortu genuen, Bizikume, egiturak koordinatzeko erraztasunak ematen zizkigulako.
Hasieran, zuen helburua zen ibiltzera joateko elkartzea, ezta?
Bai, ibiltzera joateko elkartzen ginen batez ere. Baina, gainera, justu une horretan mugimendu aldarrikatzaile handia zegoen Iruñean, eta asko erabiltzen zuten bizikleta. Gu askotan joaten ginen bizikletarekin ekitaldietara, masa kritikoetara... Beti izan dugu aldarrikapen puntu hori. Bestalde, feminismoak ere toki handia du taldean, eta uste dugu gauza biak lotuak daudela.
Zenbat emakume eta zer adin tartekoak zarete?
Egun 200 inguru gara, eta 18 eta 70 urte bitartekoak. Esan beharra dago ez ditugula gizonak kanpoan uzten, irteera misto batzuk ere egiten baititugu, baina gure elkargune nagusia ez da mistoa. Eta bi modu daude gurekin bat egiteko. Batetik, Mujeres en Bici komunitatearen parte izatea: dohainik da, eta kideek irteeren berri izaten dute. Eta, bestetik, Biziklume klubean sartzea: urtean 20 euro balio du, eta abantaila batzuk ematen ditu.
Zergatik da positiboa emakumeak kirola egiteko elkartzea?
Guk beste erritmo batzuk ditugulako, beste elkarrizketa gai batzuk... Alegia, beste modu batera ibiltzen gara. Ez zaigu axola helmugara azkar iristea; disfrutatu egin nahi dugu.
Liburu bat ere idatzi duzu: Guía definitiva de la mujer ciclista. Hutsune bat zegoela ikusteak eraman al zintuen hori sortzera?
Bai, pausoa eman nuen ikusi nuelako informazio hutsune handia zegoela. Adibidez, behin emakume txirrindularien liburu bat erosi nuen, eta bizikleta politen eta neska ederren argazkiak baino ez zituen. Esan nuen: hau al da emakumeen txirrindularitza? Eta gida bat egitea erabaki nuen, emakumeei aukera emateko beren kabuz ibiltzen hasteko. Gerora idatzi izan didate esanez animatu direla; hori zen asmoa.
Eskola bat ere sortu zenuten.
Bai, halako zerbait. Klubaren egiturak aukera ematen digu eskolak eskaintzeko: hastapenei buruzko ikastaroa, mendian hastekoa, mugikortasun eskolak...
Positiboa da ikasteko orduan emakumeak eta gizonak banatzea?
Nik uste dut baietz. Izan ere, ikusten dut askotan, talde mistoetan, emakumeak pixka bat deseroso sentitzen direla, batik bat zalantzak galdetzeko orduan. Horregatik, soilik emakumeez osatutako taldean elkartzea ikasteko aukera bikaina izaten da haientzat.
Zuri zer eman dizu emakumeekin taldean joateak?
Gure taldearen aniztasunak irakatsi dit gauza gehien. Hemen mota guztietako pertsonak ezagutu ditut: LGTBI emakumeak, Opus Deikoak, medikuak, garbitzaileak... Geure elkargunea bizikleta da, eta gainontzeko guztia alde batera uzteko gai gara. Hori izugarria da. Ni kirol mundu maskulino batetik nator, eta sexu joera, herrialde edota erlijio askotako neskekin elkartzean esan dut: "Nor naiz ni bestea epaitzeko? Berak pedalei eragiten die nik bezala". Horrek pertsona hobea bihurtu nau.
Kirola, modu kolektiboan, ahalduntzeko tresna izan daiteke?
Bai, guztiz. Oso sare garrantzitsuak sortzen dira, eta elkarri laguntzen diogu. Adibide gisa, ikusten duzu emakume batek minbizia gainditu duela eta bizikletan dabilela; edo, gure taldearen kasuan, 70 urteko emakume bat dugu, eta aurten bere lehenbiziko triatloia egin du. Uste dut hori guztia ikusteak asko ahalduntzen gaituela.
Adina aipatu duzu. Halako taldeek balio dute emakume batzuek adinarengatik senti ditzaketen mugak apurtzeko?
Bai, nik oso argi daukat hori. Orain, emakumeek kirola egiten dute 80 urterekin ere; hemen ez dugu hori izan orain arte. Emakume askok seme-alaben zaintzaz arduratu behar izan dute, eta kirola eta halako gauza batzuk alde batera utzi dituzte. Hori aldatzen ari da. Gure taldean 50-60 urteko emakume asko daude: batzuek mugak jartzen zizkioten beren buruari; orain, taldeari esker, gainditu egin dituzte.
Beti ibili zara txirrindularitzan. Zein unetan sentitu duzu bereizkeria emakume izateagatik?
Beti. Orain hori aldatzen ari da, baina badira berdin jarraitzen duten gauzak; adibidez, sarien desberdintasuna. Hori ez da aldatu; horregatik, lasterketa batean sariak parekideak direla ikusten dugunean, parte hartzen dugu, antolakuntza saritzeko. Hala ere, orain aurrera egiten ari gara: emakumeak elkartu gara, eta gizartea mugitzen hasi da.
Emaitzarekin pozik zaude?
Bai. Hasieran ez nekien hau noraino helduko zen, eta ez nuen espero horrenbeste zabaltzea; baina proiektuak asko eman dit. Hala ere, ikusten dut hazten ari dela, eta espero dut inoiz ez bihurtzea enpresa bat; zerbait txikia izaten jarraitzea. Bestalde, beste herrialde batzuetako neskak hasi dira animatzen beren taldeak sortzera; horrek erakusten digu egiten dugunak zerbaitetarako balio duela.
Edurne Elizondo
Francisco Perez Lusarretak 96 urte bete zituen asteazkenean. "Erran iezadazu Paco, mesedez!", eskatu du, irribarre eginez. Atzo jaso zuen Berako Udalaren oparia: omenaldia egin zioten, Gernika batailoiko kide izan zela gogoratzeko. Nazien aurka borrokatu zen, II. Mundu Gerran. "Batailoiko azkena naiz, bizirik gelditzen den bakarra. Etxekoen artean ere, azkena". Duela sei hilabete hil zen Maria Luisa Agirre, Perez Lusarretaren emaztea, eta, geroztik, Berako zahar etxean bizi da gudari ohia. Jaurrietan jaio zen, 1922. urtean.
Jada ez du gazte garaiko gorputza, eta makilaren laguntza behar du mugitzeko; burua, ordea, beti bezain argia du, eta 1940ko hamarkadako usteaz eta indarraz mintzatzen da, oraindik ere. Errepublika maite zuen Manuela Lusarreta bere ama ekarri du gogora; gerra garaian lagun izandako Asta txakurra ere bai; anaiak eta arreba txikia; gerran galdutako lagunak. "Atzetik heldu zirenentzat ispilu izan nahi genuen orduan", nabarmendu du.
Ispilu horri egin nahi izan dio so Berako Udalak aurtengo besten hasieran, hain zuzen ere. Memoria historikoaren ispiluari, alegia. Perez Lusarreta omendu du horretarako, bai eta herrian 1936ko errepresioa sufritu zutenak eta haien ondorengoak ere. Altxamendu militarra gertatu eta gero, urte hartako uztailaren 21ean sartu ziren erreketeak Beran. Ordurako, jada, herritik at ziren frankistekin bat egin ez zuten hainbat herritar eta karabinero. Erreketeek ez zuten amore eman: 1936ko San Esteban egunean, gaurko egunez duela 82 urte, ihes egindako horien familiak eraman zituzten Udaletxeko plazara. "Gipuzkoara, Frantziara, edo fusilatzera", mehatxu egin zieten.
Ehun familia inguru bota zituzten herritik, eta gutxi batzuk baino ezin izan ziren itzuli. Ihes egiteko aukera izan ez zutenak fusilatu egin zituzten. Seiren gorpuak identifikatu zituzten; bertze lau desagertuta daude, oraindik ere.
Irundik Bartzelonara
Jaurrietan jaio, baina Irunera (Gipuzkoa) mugitu zen Perez Lusarreta familiarekin, haurtzaroan. Han harrapatu zituen 1936ko altxamenduak. "Gure familia errepublikazalea zen. Aita, karabineroa. Anaia zaharrarekin joan zen gerrara, frankisten aurka borrokatzera. Bertze bi anaiekin, arrebatxoarekin eta amarekin gelditu nintzen ni". Manuela Lusarretak Bartzelonara egin zuen ihes seme-alabekin, eta han gelditu ziren, gerra amaitu arte. "Gogorra izan zen. Irunera itzuli ginenean, dena kendu ziguten. Deus gabe utzi gintuzten. Frankistentzat, gu, errepublikazaleok, zaborra ginen, eta halaxe tratatu gintuzten".
Perez Lusarretaren aita Marcelino Perez preso hartu zuten. "Anaia zaharra ere bai. Aita Bilbon espetxeratu zuten; anaia, berriz, Santoñan". Ordukoak gogoratu dituenean, begirada ilundu zaio Perez Lusarretari. Amaren saminarekin oroitu denean, batez ere. "Nire ama emakume zoragarria zen, aparta benetan. Ama beti dut buruan; izugarri maite nuen". Harengandik jaso zituen bizitza osoan ardatz izan dituen balioak. Eta balio horiek eraman zuten Perez Lusarreta nazien aurka borrokatzera. "Ezin nuen deus egin gabe gelditu. Amak beti erran zuen borrokalari sutsua nintzela ni; mundua aldatzeko lanean ari nintzela. Harro zegoen, eta harro sentiarazi nahi nuen".
Soldaduska egiten ari zenean etxera itzultzeko eman zioten baimen bat baliatu zuen Perez Lusarretak muga zeharkatzeko eta Gernika batailoiarekin bat egiteko. Bidea ez zen erraza izan, halere. "Lehenik eta behin, Baionara joan nintzen. Atxilotu egin ninduten. Aske utzi ninduten kostaldeko bunkerrak eraikitzen laguntzera joan nintzela erran nuelako. Sinetsi egin zidaten".
Perez Lusarretak Paue izan zuen hurrengo helmuga, Okzitanian. "Han egin genuen bat 150 gudari inguruk; han mamitu zen Gernika batailoia". Bordele inguruan ikusi zituen lehendabiziko naziak. "Han egin nuen borroka lehen aldiz; eta han galdu nituen lehen lagunak".
Gerrari buruz, gizakien alderdirik ilunena agerian uzten duela erran du Perez Lusarretak. "Gerrara joaten zara, eta badakizu hil egin behar duzula, zu hil ez zaitzaten. Alemaniarrak gazteak ziren, gu bezala. Baina argi genuen nazismoaren kontra ari ginela borrokan". Tristuraz gogoratu ditu hainbat une: "Ez zen atsegina ikustea frantziarrek mendean hartutako etsaiak kolpatzen zituztela. Biziki krudelak iruditzen zitzaizkidan halako egoerak. Mendean hartutakoa ezin duzu kolpeka tratatu. Balio batzuen alde ari ginen borrokan, baina gerrak halakoak eragiten zituen".
Bordeletik Paris aldera eraman zuten Perez Lusarreta, batailoiko bertze hainbat kiderekin. "Paristik 50 kilometro ingurura zegoen jauregi batera eraman gintuzten; Rothschild familiarena zen. Han, mota guztietako armekin aritzen erakutsi ziguten. Magnum eta Colt etxeko errebolberrak eman zizkiguten. Sekulakoak ginela sentitzen genuen han!".
Armekin baino gehiago, halere, Gernika batailoiko kideekin eta orduan ezagutu zuen Asta txakurrarekin oroitzen da gudari ohia. "Batailoiko kideon artean, harremana ezin hobea zen. Talde bat osatzen genuen; justiziaren alde egiteko gogo berak batzen gintuen". Bereziki hunkitu da, halere, txakurrari buruz hitz egiten hasi denean. "Hain zen berezia! Laguna nuen, benetako laguna! Lubakian hotzak harrapatzen ninduenean, nire ondoan jartzen zen, berotzeko". Kumeak izan zituenean, lagun baten etxean uztea erabaki zuen. "Harekin hobeki ziren. Baina ez dut inoiz ahaztuko eman zidan guztia", erran du, begiak erdi bustita.
II. Mundu Gerra amaituta, Euskal Herrira itzuli zen Perez Lusarreta, Hendaiara. Irunen bizi zen, orduan, gudari ohiaren familia. "Aita, ama eta arreba ziren etxean. Anaia zaharra hilik zen ordurako. Bertze bi anaiak, berriz, hemendik kanpo: bat Afrikan, eta, bertzea, berriz, Frantziako kontzentrazio esparru batean". Familia laguntzea bilakatu zen Perez Lusarretaren helburu bakar eta nagusi. "Bazterrak ongi ezagutzen nituen, eta baliatzea erabaki nuen. Kontrabandista bilakatu ote nintzen? Bai, pixka bat", erantzun du, begiarekin kliska eginez.
Perez Lusarretak gogoratu du ehunak mugitzen zituztela, batez ere. Oroitu da Hernanitik Donibane Lohizunera eta, Bidasoko ibietan barrena, Endarlatsatik Plaiaundira egindako bidaiekin. "Frankismoak mehatxu egindako hainbat herritar ere lagundu nituen muga zeharkatzen", erantsi du. Ibardinen harrapatu zuten arte. "Egun hartan hiru ginen; ni nintzen lehena. Batek ihes egitea lortu zuen, eta bertze biok hartu gintuzten". Ibardindik Irungo polizia etxera eraman zuten, eta, han, Meliton Manzanas zuen zain. "Torturatzailea zen, gizon krudela. Zortzi edo hamar egunez izan nintzen han. Onik atera nintzen. Ondarretako espetxera eraman ninduten handik. Kartzelatik atera ninduten, azkenean, Euskal Herritik kanpora bidaltzeko". Sorterrian egoteko debekuak Bartzelonara bueltan eraman zuen Perez Lusarreta.
Bartzelonatik Irunera
Tailer batean hasi zen Bartzelonan lanean. "Mekanikari ona izan naiz beti. Haur bat bertzerik ez nintzenean ere, niri ez zitzaidan auto bat gidatzea interesatzen; autoa nola mugitzen zen jakin nahi nuen. Trebea nintzen". Osasun arazoen ondorioz utzi behar izan zuen lana. Ebakuntza egin, eta giltzurrun bat kendu behar izan zioten. Etxera itzultzea erabaki zuen Perez Lusarretak, orduan. "Kamioilari bati galdetu, eta, baietz, eramanen ninduela Donostiara. Horrelaxe joan nintzen etxera bueltan", gogoratu du.
Irunen, familiarekin egin zuen bat, berriz ere. "Auto zahar bat erosi, hura moldatu, eta garraiolari hasi nintzen lanean". Erretiroa hartu arte. Maria Luisa Agirre izan du bizikide, duela sei hilabete hil zen arte. Anai-arrebei ere agur erran behar izan die gudari ohiak. "Gogorra da. Baionan bizi zen anaietako bat. Minbiziak hartu zuen. Ebakuntza egin zioten, baina ez zuen sendabiderik. Hura ikustera joan nintzen azken aldian, argi eta garbi erran zidan hura izanen zela elkar ikusiko genuen azkena. Handik gutxira hil zen. Kolpe latza hartu nuen".
Eskuarekin egindako keinu baten bidez uxatu du tristura Perez Lusarretak. Irribarrea jantzi du, berriz ere. Badu damurik, halere: "Mundu hobe baten alde egin genuen borroka, baina ahaztu egin gaituzte; baztertu egin gaituzte". Ez du maite egungo gizartearen berekoikeria. "Non daude gure garaiko balioak? Mingarria da dena ahaztu izana. Bertzeentzat ispilu izan nahi genuen", berretsi du, orduko usteaz eta indarraz.
Edurne Elizondo
Miru beltzekin eta sorbeltzekin hasi, eta kurriloekin bukatu. Denborak txori izena du Aurizko Lindus tontorrean, ehunka mila baitira Pirinioak zeharkatzeko toki hori aukeratzen duten hegazti migratzaileak. Haiei so dira, uztailetik, Lindus 2 proiektuko kideak, egitasmo horren hirugarren sasoian.
LPO eta SEO Birdlife elkarteek, Aurizko Udalak eta Nafarroako Gobernuak egin dute bat Lindus 2 proiektuan. Gobernuaren izenean, Ornitolan etxeko kideak ari dira hegaztien bideari behatzen. Miru beltzei eta sorbeltzei egin zieten ongi etorria uztailaren erdialdean, eta kurriloek negua ekartzen dutenean itxiko dute aurtengo kanpaina, azaroaren erdialdean. Ordura arte, 80 espezie inguruko hegaztiak pasako dira Lindus tontor gainetik, hegoaldera bidean.
"Lindus 2 proiektuak hiru hanka ditu: zientzia, ekoturismoa eta formakuntza. Hiru arlo horiek jorratzen ahal ditugu hegazti migratzaileei so", erran du Ornitolan etxeko arduradun Gabi Berasategik.
"Lehenik, hegazti migratzaileei behatuz datuak lor daitezkeelako haien populazioei eta klimaren aldaketak haiengan duen eraginari buruz, bertzeak bertze; bigarrenik, gero eta gehiago direlako ornitologiak erakarritako bisitariak; hirugarrenik, hegaztiei toki ezin aproposagoan behatzeko eta ikasteko aukera eskaintzen duelako Lindusek", azaldu du.
Ornitolan etxea 2009. urtetik ari da Lindusen lanean. 2010ean, Lindus 1 proiektua sortu zuten, jasotako datuak Nafarroako Gobernuaren esku jartzeko. Bertze urrats bat egin zuten Lindus 2 proiektuarekin: kide gehiago hartu dituzte egitasmoan, eta hegaztiei so egiteaz gain, turismoa bultzatzeko ere bertze hainbat egitasmo jarri dituzte martxan. Zientziaren arloan, gainera, hegaztiei so egin ez ezik, saguzarrei behatzen ere hasi dira. Zehazki, Juan Tomas Alcalde aditua ari da Lindus 2 proiektuan. Egitasmo horren barruan lortutako hasierako datuek agerian utzi dute, adibidez, Baztango muinoak aukeratzen dituztela saguzar anitzek beren migrazioan. Europako ipar eta erdialdetik eremu epelagoen bila gurutzatzen dituzte Pirinioak animaliok.
650.000 hegazti 2017an
Hegaztiek ere giro epelagoak bilatzen dituzte hegoaldera bidean; bai eta zer jan ere. Iaz, 650.000 hegazti migratzaile zenbatu zituzten Pirinioetako tontorretan diren behatzaileek. Haietako ia 328.000 pasatu ziren Lindusko tontor gainetik. 2016. urtean, berriz, 83 espezietako 400.000 izan ziren.
Europako hegazti migratzaileen %90 pasatzen dira Lindus gainetik, hain zuzen ere. Horrek haiei so egiteko toki ezin hobe bilakatzen du Aurizko tontorra. Eguzkia atera bezain pronto hasten dira ornitologoak lanean, eta eguzkia sartu arte aritzen dira, eguraldiak zeruari so egiteko aukera ematen badie behintzat, zeren, lainoa sartzen denean, teleskopioek eta prismatikoek ez baitute deustarako balio.
Eguraldia lagun, ordea, Lindusko tontorraren orografiak mesede egiten dio zeruari so dagoen ornitologoari. "Teleskopioarekin, puntu bat direnetik buru gainean ditugun arte jarraitzen ahal diogu hegaztien bideari. Gertutik pasatzen dira, eta horrek aukera ematen digu datu anitz jasotzeko", azaldu du Berasategik. "Hasiberrientzat, ikasteko toki ezin aproposagoa da", gaineratu du Ornitolan etxeko arduradunak.
Miru beltzak, sorbeltzak, miru gorriak, zikoinak, zapelatz liztorjaleak, pagausoak... luzea da Lindusko tontorretik ikus daitezkeen espezien zerrenda. Iruñetik gertu dago, eta horrek erakargarri bilakatzen du hegaztiei so gozatu nahi duten guztientzat. Nafarroan gora egin du zaletasunak azken urteotan, hain zuzen ere. "Lindusko tontorrak ikuskizun ederra eskaintzen du", berretsi du Berasategik. Hainbat data buruan ditu: 2016ko urriaren 9an, adibidez, ia 500 miru gorri ikusi zituzten Lindusen; hilabete bereko 29an, berriz, 123.000 pagauso.
Aurtengo kanpainaren hasieran ere izan dute hegaztien migrazioaren ikuskizunarekin gozatzeko aukera Aurizko tontorrean: uztailaren 29an, adibidez, ia 1.000 miru beltz pasatu ziren Lindusko tontor gainetik.
Aurtengo kanpaina hasi bertzerik ez dute egin Lindusko tontorrean lanean ari diren ornitologoek. Hogei pertsona inguru dira, denera. Txandaka antolatzen dira, handik pasatzen diren hegazti guztiei so egin ahal izateko. Azaroaren 15era arte egonen dira Auritzen. Kurriloek negua ekartzen duten arte. Bitartean, prismatikoak eta teleskopioak zerura begira izanen dira Lindusen.
Edurne Elizondo
Ezohiko gauak ekarriko ditu Iruñeko abuztuak: harri artekoak izanen dira, Harresietako Jaialdiari esker. Iruñeko Udalak antolatu du zikloa, hirugarrenez, Creacity proiektuaren barruan. Iruñeko, Baionako eta Hondarribiko gotorlekuei balio kulturala eta turistikoa emateko helburua duen egitasmoa da Creacity. Ziudadela izanen du agertoki nagusi, baina jaialdiak Iruñeko bertze hainbat auzotara ere eramanen ditu musika, dantza eta antzerkia, atzo hasi eta hilaren 22ra bitarte. 164.000 euroko aurrekontua du aurtengo programak. http://www.pamplonaescultura.es/eu/events/festival-de-las-murallas-2018/ helbidean dago jasota.
"Jaialdi askotariko bat prestatu nahi izan dugu, mota guztietako publikoek izan dezaten aukera gustuko zerbait aurkitzeko", nabarmendu du Iruñeko Udaleko Kultura zinegotzi Maider Belokik. Sail bereko zuzendari Maitena Muruzabalek erantsi du Udalak helburu hartu duela "artea karrikara eta pertsonengana hurbiltzea". Jaialdiak, zehazki, Ziudadela, Guadalupeko gotorlekua, hiriko harresiak eta O plaza bilakatuko ditu bere agertoki. Ikuskizun guztiak doan izanen dira. "Bereziak izanen dira abuztuko ilunabar eta gauak", berretsi dute udaleko arduradunek. Ezohiko gauak Iruñeko abuztuan.
Diziplina anitz
Ziudadelan, hainbat diziplina uztartuko dituzten ikuskizunak izanen dira nagusi. Musikak, dantzak, kale antzerkiak eta zirkuak eginen dute bat. Gisa horretako proposamena aurkeztuko du, adibidez, Shakti Olaizolak: Baldin Bada izenburuko lana eskainiko du asteartean. Egun berean, Enkore musika taldea ariko da espazio horretan. Asteazkenean, berriz, Christophe Pavia artista eta Melanie Spettel dantzaria ariko dira, elkarrekin, Mysterieuses coiffures izenburuko performancean. Amer y Africa taldeak Enva eskainiko du, eta, Lazy Daisy Band taldeak, berriz, kontzertua.
Ostegunean, Dj Momek hartuko du agertokia, eta Nueveuno taldeak, berriz, zirkua eta dantza uztartuko ditu Sinergia 3.0 izenburuko lanean. Hilaren 14an, Traspediante konpainia ariko da Ziudadelan, batetik; bertzetik, Anne Etxegoien musikariak emanaldia eskainiko du. Akrobaziak egiten duten trebezia erakutsiko dute The Black Blues Brothers taldeko kideek, hilaren 15ean; biharamunean, Up Arte taldekoak izanen dira agertokian. Musika, berriz, Zenet taldeak eskainiko du.
Hilaren 18koa zonbien gaua izanen da. Hamabi eta hamazazpi urte bitarteko gazteentzat scape room berezia antolatu du udalak, zonbiak protagonista bilakatuta. Dantza bilakatuko du protagonista Maduixak, hilaren 21ean, eta, 22an, azkenik, Cirque Rouages konpainiaren ikuskizunak itxiko du jaialdia, Ziudadelan.
Guadalupeko harresian dantza bertikala izanen da protagonista, La Glo Zirko eta La Banda konpainien eskutik. Gaur ariko dira, 21:00etatik aurrera. Hilaren 10ean, La Bandak errepikatuko du, eta Compagnia dei Folli ere ariko da. Hilaren 17an, berriz, Linea d'Aria, eta La Banda, hirugarrenez. Zaldi Zurian ere dantzak hartuko ditu txokoak, Carmen Larrazen zuzendaritzapean. O plazan, berriz, kale antzerkiaz, dantzaz eta musikaz gozatzeko aukera izanen da, bertzeak bertze, Arantxa Villanuevaren konpainiaren eta Lindy Hop taldearen eskutik.
Flamenko jaialdia
Harri arteko ikuskizunak ez dira Iruñeko abuztua berezi bilakatuko duten bakarrak: hilaren 21etik 26ra, Flamenco on Fire jaialdia eginen dute, bosgarrenez, izen bereko fundazioak antolatuta, Nafarroako Gobernuaren eta Iruñeko Udalaren laguntzarekin, bertzeak bertze. Kontzertuak, hitzaldiak, liburu aurkezpenak eta bertze izanen ditu Iruñeko flamenko jaialdiak. Aurten, emakumeak omendu nahi ditu. Programa www.flamencoonfire.org helbidean dago.
Baluarteko oholtzan izanen dira, bertzeak bertze, Mayte Martin, Belen Maya eta Estrella Morente; Martin eta Maya hilaren 21ean izanen dira Iruñean; Morente, berriz, 22an. 24an, kontzertu berezi bat hartuko du agertoki horrek: Tomatito gitarra jotzaileak eskainiko du, Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin batera.
Lur Albizu Etxetxipia
Festen hasierak beti izaten dira zirrara, nerbioak eta bizipoza. Baina batzuei kostatzen zaie aldaketa batzuk bizi behar izatea. Kostatu baino gehiago, amorratuta daude eremu guztietako jauntxoak ez direla konturatzen ari direlako. Eta zarata egiteko aitzakiak behar dituzte, udan ere polemikaren bat egon dadin. Adibidez: euskara. Adibidez: festen "politizazioa".
"Gora Tutera!" oihukatu zuen jendez lepo betetako plazan. Eta, egia esan, bi gaiak lotzeko aukera paregabea iruditu zitzaien jauntxoei. Euskaraz zehazki bi hitz (Gora Tutera, Gora Santa Ana) oihukatu zituen. Nahiago dut ez errepikatu esan izan zirenak. Hain dira handiak euskarak dituen oztopoak, ezen "Gora!" horiek txistuak jaso zituzten plazan zegoen jendearengandik. Ez dezagun ahaztu non gauden eta guretzat sinbolikoa besterik ez dena (eta askorentzat ez nahikoa, eta ez laikoa, eta ez…) guztiz apurtzailea dela beste batzuentzat, eta ukatu eta errefusatu ere egiten dela.
Aldaketaz ari garela, gu ere askotan ez garela ohartzen ematen du, baina sinbolo txikiek zer-nolako garrantzia duten gogoratu beharko genuke. Tuteran uztailaren 24an, urteko egunik garrantzitsuenetakoan, emakume gazte eta euskaldun batek txupinazoa botatzea eta euskaraz ere (lehenbiziko aldiz) egitea handia da. Handia da, euskarak muga sinboliko bezain garrantzitsu bat apurtu duelako. Aurrekaria badago, ezinen da esan inoiz ez dela egin.
Harroak dira, eta Tuteran ere euskara entzun delako amorratuta daudelako. Haientzat ere muga sinboliko bat apurtu egin delako. Eta ezin dute aguantatu. Ezin dute aguantatu gaztelaniaren ondoan euskara ikustea, prestigioa duen momentu batean. Benetan navarrrrrrrísimo-a dena espainola delako, ez besterik. Erdara, "politizatu" gabeko festetan. Haiek ez dutelako festarik politizatzen, eta txistu egin zutenek ez dutelako Espainiako banderarik eramaten plazara. Hori ez da politizatzea, hori besterik gabe normala da. Haien norma jarraitzen duena.
Muga bat gainditu da; baina konturatzen ari gara zein bide dugun aurretik? Hartuko diogu tamaina erronka izugarri honi? Euskarak bultzada izugarria beharko du aurrera egiten jarraitu ahal izateko. Eta hori eremu guztietan egitea komeni da: kalean, instituzioetan, tabernetan, ikastoletan, eskoletan, euskaltegietan, txupinazoetan, eremu sinbolikoan. Bide horretan, behingoz eta behin betiko euskarak behar duen babesa ofizialtasunaren bidez baino ezinen du egin esparru batzuetan. Baita txistuen gainetik ere.
Euskara herrigintza delako, eraikuntza eta transgresioa. Euskara aldaketa da. Eraldaketa, mundua ikusteko beste modu bat (munduko beste hizkuntza guztiak bezala; ez gehiago, baina ezta gutxiago ere). Euskara transgresioa ere bada. Eta herria eraikitzea, egunez egun eta pausoz pauso. Batzuetan ahazten bazaigu ere. Eta ni… ni uztailaren 24an pozez zoratzen nengoen. Mila esker, Edurne!
"Hizkuntza inportantea baita batez ere esateko zerbait dagoenean. Elebakar harro, gu baino gehiago dura lex, dura lex, dura lex… sed lex".