Edurne Elizondo
Uste okerrak bazter utzi nahi dituzte. Argi eta garbi azaldu hemengo eta gure auzi bat ere badela. Ez dituela bakarrik urrun direnak ukitzen. Eta, batez ere, modu ezberdin batean eragiten diela gizonei eta emakumeei. "Konplexua da, bai ...
Kattalin Barber
Katedrala, gertutik. Ez da ohikoa aldamio batera igo, eta, segurtasun kaskoa buruan, Iruñeko katedraleko klaustroa bisitatzea; hurbiletik ikustea gargolak, kapitelak eta gangak. Aukera hori eskaintzen du Nafarroako Gobernuko Ondarearen Zerbitzuak orain, ordea. Bisita gidatuak ari da egiten ekainetik, urtea amaitu arte, klaustroan egiten ari diren obrak bertatik bertara ikusteko.
Iaz hasi ziren Iruñeko katedraleko klaustroa zaharberritzen, eta lanak 2020an amaitzea espero dute. Lehen fasean, teilatua konpondu, euri ura biltzeko sistema hobetu, eta harlauzak egonkortu zituzten. Ekainean, berriz, klaustroko iparraldeko aldea zaharberritzeko lanak amaitu zituzten; hormartearen barnean eta lorategiko fatxadan egin dituzte. Orain, ekialdeko aldea zaharberritzen ari dira: "Alde horrek bi erlikia hobi ditu, eta kapitel asko. Hortaz, arreta handiz egin behar dira lanak. Aurrealdean, gainera, gargola eta trazeriak ari dira konpontzen eta garbitzen. Ia-ia urregileen lana da", esan du Carlos Martinez Nafarroako Ondare Historikoaren Zerbitzuko zuzendariak. Hamabi pertsona inguru ari dira lanean.
Igandero, eta hiru txandatan, taldekako bisitak egiten dituzte katedrala eraberritzeko lanak ikusteko. Carolina Paton Erreka Incoming Navarra enpresako bisita gidariak oso ongi ezagutzen ditu Iruñeko Andre Maria katedraleko txoko guztiak. "Bisita oso interesgarria da, eta bisitari guztien sentsazioa oso positiboa da. Badakite esperientzia paregabea dela, eta errepikaezina: orain ikusten ari direna ezinen dute aurrerago ikusi". Nolanahi ere, gargolak, bobedak eta eskulturak gertu-gertutik ikustea izaten da bisitarientzat deigarriena. "Ez da egunero egin daitekeen zerbait, eta obren prozesua oso interesgarria da: esku hartzea, zailtasunak, narriadura...".
Bisitari gehienak nafarrak dira. "Herritarrek klaustroko kultur ondarea ezagutzea, eta obrak bertatik bertara ikustea da helburua, hain zuzen ere". Interes handia dago, eta, oraingoz, abendura arteko bisitak antolatu dituzten arren, Martinezek ez du baztertzen heldu den urtean berriro ere egitea. "Urrirako jada ez da tokirik, eta aurki zabalduko dugu azarokoetan izena emateko epea", azaldu du Martinezek.
Bisitak ahoz aho asko zabaldu direla gaineratu du Patonek, eta hainbat turistak ere interesa agertu dute, ondorioz. "Baina, aldez aurretik izena eman behar dutenez, eta eskaria handia denez, zaila izaten dute". Bada bisita bitan egin duen jendea ere. "Oso dinamikoa da, eta igandetik igandera aldatzen da". Gazte eta helduek badute interesa. "Denetarik dago; familiak seme-alabekin ere etortzen dira. Guztiei gustatzen zaie ikusten dutena".
Obretara bisitak antolatzeko, Nafarroako enpresa turistikoekin harremanetan jarri zen Nafarroako Ondare Historikoaren Zerbitzua. Hiru enpresak agertu zuten interesa, eta txandaka aritzen dira hirurak zaharberritze lanak erakusten. "Horrelako bisitak Erriberriko Andre Mariaren elizan hasi ginen antolatzen. Teknikoki posible bada, oso bisita aberasgarriak dira", esan du Martinezek.
Azken urteetan, klaustroaren egoerak okerrera egin du, eta esku hartzea ezinbestekoa zela argi du Martinezek. "Egia da kanpotik ikustean ez dela nabaritzen narriadura, baina argazki serieekin eta hurbiletik ikustean argi atzematen da gaizkitu dela", jakinarazi du Martinezek. 2013. urtetik premiazko zenbait esku-hartze eta azterketa asko egin dira. Harri zatiak askatu dira, eta elementu askoren deformazio eta hausturak jazo dira. "Pinakuluak, esaterako, tenkagailu eta sareekin behin-behinekoz lotuta zeuden". Polikromian, bestetik, zikinkeria bada, eta materiala altxatuta dago: "Hezetasunak, euriak, klima aldaketak eta kutsadurak eragin handia izan dute. Gainera, beti esaten dugu garai gotikoko obrak ez direla egin asko irauteko. Esku hartzea beharrezkoa zen egoerak okerrera ez egiteko".
Bisitari asko
Ez da lehen aldia zaharberritze lanak egiten direla Iruñeko katedralean. Martinezek jakinarazi du orain dela 40 urte inguru kapiteleko eskulturen irudiak eraberritu zirela. "Argi dago ez dela azken aldia izanen; normala da obrak egotea. Uraren eragina agerikoa da. Denboraren poderioz, harria ia-ia desegin eta harea bihurtu da. Laserrarekin ere aritu dira piezak garbitzen, eta bitxia da ikustea garbi eta zikin diren eremuen arteko aldea".
Nafarroan gehien bisitatzen den monumentuetako bat da Iruñeko katedrala. 2017ko lehen hiruhilekoan, adibidez, 37.575 bisitari jaso ditu, inoizko kopururik handiena. Katedrala monumentu historiko-artistiko izendatu zuten 1931ko ekainaren 3an. "Klaustro gotikoa eta hura inguratzen duten gelak Europako Erdi Aroko arkitekturaren ondare aberasgarrienetarikoak dira", nabarmendu du Martinezek. Ia bi mende behar izan ziren eraikitzeko, 1277tik 1472ra. Oraingoan, klaustroa beste ikuspegi batetik ezagutzeko aukera dago. 2020. urtean aurreikusten da obrak bukatzea; oraindik asko dago ikusteko, bai eta egiteko ere.
Edurne Elizondo
Inork ez du eskatu". "Inork ez du aldatzea nahi". "Arazorik ez bada, zertarako antolatuko dugu bertze modu batera?". Mezu horiek eta gisako bertze hainbat entzun ahal ziren, duela astebete, Pio XII.a etorbideko bizilagunek eta dendariek antolatutako bileran. 50 pertsona inguru izan ziren Civican aretoan egindako saioan, eta plataforma bat osatzea erabaki zuten. Iruñeko Udalak martxan du karrika hori berrantolatzeko proiektua. Asmoa da oinezkoei, garraio publikoari eta bizikletei ematea lehentasuna. Egitasmoak, ordea, ez ditu kontent utzi auzokide anitz. Egun dauden aparkalekuak kentzea ekarriko luke.
"Udalak hutsaren hurrengotzat hartu gaitu; maiatzetik ari gara proiektuaren aurkako gure iritzia azaldu nahian, baina ez gaituzte prozesuan kontuan hartu, inondik inora". Horixe salatu du plataformako kide eta Pio XII.a etorbideko dendari Ainhoa Comeronek. Argi du, gauzatuz gero, udalaren proiektuak kalte eginen liekeela auzoko dendariei. "Anitzek ateak itxi egin beharko genituzke, zalantzarik gabe".
Autoek aparkatzeko aukerarik ez izatea da arazo nagusietako bat, dendarion hitzetan. Bizilagunek haiekin bat egin dutela azaldu dute. "Etorbidea gai da duen zirkulazioari aurre egiteko. Arazorik ez bada, ez dezatela uki", berretsi du Comeronek. Plataformako kideen lehen asmoa da Iruñeko alkate Joseba Asironekin bilera egitea, proiektua gelditzeko eskatzeko, batetik, eta auzoan egin beharreko lanetan eta proiektuetan parte hartu nahi dutela argi uzteko, bertzetik.
Iruñeko Udalak maiatzean onartu zuen Pio XII.a etorbidea berrantolatzeko proiektua. Joan den abuztuan, berriz, proiektua idazteko kontratuaren lizitazioa onartu zuen. Asmoa da datorren urte hasieran lanak martxan jarri ahal izatea.
Iruñeko Udalak mugikortasun iraunkorraren aldeko urrats gisa jo du Pio XII.a etorbideko berrantolatzea, eta proiektua "ontzat" jo du Asiron alkateak. Egun, autoak aparkatzeko bandaz gain, hiru bide ditu karrikak, norabide bakoitzeko. Xedea da aparkatzeko banda bizikletentzako bide bilakatzea; kanpoko bideak espazio malgu eta askotarikoak izanen lirateke, eta balioko lukete, adibidez, billabesen geltokiak eta edukiontziak jartzeko, bai eta zamalanetarako ere; gainerako bi bideak izanen dira zirkulaziorako bide, eta haietako batean garraio publikoak izanen du lehentasuna. Gaur egun etorbidearen erdian dagoen espazio erdibitzaileari eusten dio proiektuak. Bidegurutzeetan nola lan egin zehazteko bidean dira orain udaleko Mugikortasunerako Talde Teknikoko kideak. Asmoa da, batez ere, abiadura murriztea. Proiektuak biribilguneak baliatu nahi ditu, hain zuzen, zirkulazioa lasaitzeko.
Pio XII.a etorbideko proiektuak hiriko erdigunea atseginago bilakatzeko planari eman nahi dio segida. Plan horren eskutik, Alde Zaharreko hainbat karrika berrantolatu ditu udalak, jada, autoak erdigunetik urruntzeko asmoz. Iruñerriko Mankomunitateko presidente Aritz Aiesak "ontzat" jo ditu egindako aldaketak eta izan duten eragina. Aiesaren hitzetan, lehen datuak kontuan hartuta, aldaketek eragin dute billabesetako bidaiarien kopuruak gora egitea.
Taxientzat ere aldaketa "ona" izan dela uste du Aiesak. "Lehentasuna dute planak eragindako eremuan, eta Sarasate pasealekuan, gainera, geltoki berri bat badute". Onartu du, hala ere, San Lorenzo aldean "zer hobetu" badela, oraindik ere.
Sistema berria
Erdigunea atseginago bilakatzeko planak, bertzalde, autoen zirkulazioa mugatu nahi du Alde Zaharrean. Horren arabera, baimena dutenak baino ezin izanen dira sartu. Datorren asteartean, hilaren 10ean jarriko da martxan sistema berria. Herritarren esku informazioa jartzeko asmoz, udala kanpaina bat egiten ari da egunotan. Sistema berriak autoen matrikulak irakurriko dituzten kamerak izanen ditu ardatz nagusi.
Alde Zaharrean egindako aldaketei so dira Pio XII.a etorbideko dendariak ere. "Han egindako aldaketek Zabalgunean dute eragina, bai eta hemen ere. Hemengo proiektua gauzatzen bada, gainera, herritarrek oztopo gehiago izanen dute erdigunera ailegatzeko; hiritik kanpoko merkataritza guneetara joko dute", erran du Comeronek.
Udalak kontrakoa defendatu du beti; oinezkoei, bizikletei eta garraio publikoari lehentasuna emateak gehiago hurbilduko dituela herritarrak erdigunera.
Edurne Elizondo
Azarotik ari dira Iruñeko Erruki Etxeko langileak hitzarmena negoziatzen. Joseba Asironengana jo dute, bitartekaritza lana egin dezan, hura baita, Iruñeko alkate gisa, zahar etxea zuzentzen duen batzordeko presidente. Irabazi asmorik gabeko fundazioa da Erruki Etxea. Horrek gatazka "baldintzatzen" duela azaldu du Susana Laia langile batzordeko buruak (Iruñea, 1970).
Zein da lan gatazkaren jatorria?
Aspaldikoa da, egia erran. Duela lau urte sinatu genuen azken lan hitzarmena. Lehen, jaiegunetan txandaka lan egiten genuen; batean bai, bertzean ez. Denera, zazpi jaiegunetan aritzen ginen lanean. Aparteko orduak ziren, berez, ez zeuden egutegiaren barruan, eta, ondorioz, bazen jaiegunetan lan egiten ez zuen jendea. Ezin gintuzten behartu. Lan egiten zuenak, berriz, aukera zuen ordaina dirutan jasotzeko, edo besta egun bat hartzeko. Duela lau urte hitzarmena negoziatzen ari ginenean, besta egun horiek lan jardunaldian sartzea proposatu zigun zuzendaritzak; hori eginez gero, lanaldia murrizteko aukera onartuko zutela. Sinatzea erabaki genuen, azkenean. Ezustekoa hitzarmen berria negoziatzen hasi ginenean hartu genuen.
Zeintzuk dira ezin onar ditzakezuen baldintzak?
Soldatak ez dituzte igo nahi, ezta KPIa ere! Erruki Etxea hagitz etxe sendoa da Iruñean. Eta KPIa ez bermatzea ere! Guk KPIa eskatzen dugu. Orain arte, krisi garaian ere, KPIa igo badigute, orain zergatik ez? Ezin dugu onartu. Egia da irabazi asmorik gabeko fundazioa dela, baina irabaziak baditu. Bertze ezustekoa lanaldia murrizteko aukerarekin hartu dugu.
Ez dute onartu, azkenean?
Lanaldia murrizteko aukera izanen genuela uste genuen, baina ez da erabat gauzatu guk espero genuena: bi lanaldi murrizteko aukera izanen dugu, baina ez denok, bakarrik 1.699 orduko lanaldia dugunok. Lanaldi partziala dutenek ez dute aukera hori izanen. Zuzendaritzaren logika da, berez gutxiago lan egiten dutenez, ez dutela are gutxiago lan egiteko aukera izan behar. Behin betiko lanpostuen kontua ere hagitz garrantzitsua da guretzat, eta ez dugu kopuruak behera egitea nahi.
Arrisku hori bada?
Duela lau urte, 30 langileren erretiroa aurreratzea sinatu genuen; uste dugu norbaitek erretiroa hartzen duenean lanpostu hori betetzen duenak behin betiko kontratua lortu beharko lukeela. Ez dute hori eskaintzen. 50 lanpostu finko eskaintzen dizkigute, baina proposamen nahasgarria da. Lantaldean, udako egoera bazter utzita, 270 langile gara. Horietatik ehun behin-behineko langileak dira. Hori nabarmentzekoa da, eta, are gehiago, ehun horietatik berrogeik zortzi urte baino gehiago egin dituztela, jada, behin-behineko egoeran. Beraz, 50 kontratu finko horiek aspaldi eginak behar zituen enpresak. Erran behar da, gainera, behin-behineko langileek ez dituztela lan baldintza berdinak.
Mobilizazioak hasi dituzue. Enpresak egin du urratsik geroztik?
Irailaren 17an, manifestazioa egin genuen, eta egun horretan egin genuen azken bilera etxeko arduradunekin. Manifestazioa hasi baino bi ordu lehenago egon ginen. Bilera motza izan zen, ez zigulako deus eskaini.
Iruñeko alkate Joseba Asironekin ere egin duzue bilerarik?
Bai, irailaren 21ean egon ginen Asironekin. Bitartekari lana egin dezala eskatu diogu, hura baita fundazioko zuzendaritza batzordeko buru. Alkateak betetzen ohi du kargu hori. Guk argi dugu Asironek, alkate gisa, baduela auzi honetan ardura sozial eta politikoa. Auzia aztertuko zuela erran zigun. Nik espero dut Asironek bere gain hartuko duela bitartekaritza egiteko ardura.
Irabazi asmorik gabeko fundazioa da Erruki Etxea. Horrek baldintzatzen du, nolabait, lan gatazka?
Bai, baldintzatzen du. Irabazi asmorik gabekoa izanda, ulertzen dut irabazitakoa berriz inbertitu egin behar duela. Eta horren barruan gaude langileok. Zerbitzu hobea eskainiko du langileen lan baldintzak egokiak badira. Ezin dugu ahaztu Erruki Etxea dela Espainiako zaharrentzako egoitzarik handiena; 600 erabiltzaile ditugu. Bertzeentzat ispilu izan behar duzu.
Greba egiteko aukera mahai gainean duzue?
Bai. Duela hamabost urte egin genuen, eta aukera hori mahai gainean dago orain ere. Udalak ez badu bitartekaritza lana egiteko ardura bere egiten, eta enpresak urratsik ez badu egiten, greba izan daiteke hurrengo urratsa.
Zer giro duzue langileen artean?
Sindikatu guztiak bat eginda gaude, eta horrek indarra ematen die langileei. Ez da egoera samurra inorentzat, baina indarra badute, argi dutelako eskaera bidezkoak ari garela egiten.
Eta erabiltzaileek zer jarrera dute?
Zer gertatzen ari den jakin nahi dute zenbaitek, eta galdetzen duenari azaltzen diogu. Baina pertsona zaharrak dira, eta ez ditugu gehiegi kezkatu nahi. Ez lukete gure kontuekin kezkatu behar. Galdetzen dutenen erantzuna izaten ohi da lan handia egiten dugula.
Merezi duen aitortza jasotzen du zahar etxeetan egiten duzuen lanak?
Ez, inondik inora. Lan gogorra da, gorputza eta burua nekatzen dituen horietakoa. Pertsonekin lan egiten dugu; pertsona zaharrekin. Beren bizitzaren azken txanpan diren pertsonekin. Horrek ere berezi bilakatzen du lana.
Emakumeek egindako lana da, batez ere. Horrek badu lotura aitortza falta horrekin?
Nik argi dut baietz. Bigarren mailakotzat jotzen dela egiten dugun lana, emakumeok egiten dugulako. Etxeko lanen gisakotzat hartzen dutelako, oraindik ere. Langileoi, halere, gero eta gauza gehiago eskatzen digute; titulu, ikastaro eta ezagutza gehiago. Baina ez diote gure lanari duen balioa ematen.
Jon Barberena
Zerrenda hitza ez dut maiteenetako bat. Oroitzen naiz futbol partiduaren bezperan, entrenatzaileak paratzen zuen zerrenda idatzian, ni bezalako mutiko melengen izenik ez zela ageri han. Saminez oroitzen naiz, bozkatu arren, beti legez kanpoko izendatzen zuten zerrendaren baliogabetzea. Eta buruan iltzatua dut, irakasle gisa zerrendako azken muturrean egonik, sekula santan ailegatzen ez zen lanpostuaren kokapen geografiko perfektua. Zerrendak zerrendatuz bizitzaren ibilbide kronologikoa marrazten dugu, eta horretan gabiltza!
Orain Hezkuntzako zerrenden inguruko burrunba hedatu da gurean, eta ematen duenez, anitz jakitea ez da errentagarria Nafarroan. Ez behinik behin irakasle edo maisu-maistra euskalduna bazara. Ondokoak baino gehiago jakiteak bekaizten du barride elebakarra etxe honetan. Hala ere, anitz eta gehiago jakitea ez da sobera jakitea. Euskaldunak gara eta harro gaude, baina ez gara batzuek uste bezain harroak. Ikasteko eta hobetzeko prest gaude!
Valentzian, Balear Irletan, Galizian, Euskal Autonomia Erkidegoan eta Katalunian, errate baterako, bi hizkuntzak menperatzen dituenak aukera du nahi duen hizkuntzan eskolak emateko. Doike! Normala da! Pertsona elebiduna ez ote dago gaitua bi hizkuntzetan eskolak behar bezala emateko? Nafarroan ematen duenez ez! Gehiago jakiteak aukerak murriztu egiten ditu. Gurean deus ez baita normala. Nonbait, Joseba Sarrionandiak erran bezala: "Euskeraz egitea normaltasunaren kontra egitea da".
María Solana kontseilariak duela guti zerrenda bakarra sortzeko erabakiaren aldeko keinua egin du eta alimaleko kalapita sortu du horrek. Nafarroan UPNren agintaldi luzeko papurrak mahai gainean ditugu oraindik. UPN, PP, Afapna, PSN, UGT eta CCOO euskaldunon itzalaren beldur eskizofrenikoa elikatzen dabiltzan bitartean, Ahal Dugu eta Ezkerra zalantza ulergaitzetan harilkatuak ditugu.
Oposizioak daudelarik, euskarazko eta gaztelerazko zerrendak ditugunez, ordu berean egiten dituzte bi azterketa frogak. Elebidunok behartuak gaude gaitegi bera izanagatik ere hizkuntza batean edo bertzean azterketa egiterat. Nahiz eta gaituak eta eskatzen diren ezaugarri guzti-guztiak bete, uko egin behar diogu bietako zerrenda batean egoteari. Normala ote da? Nafarroa da kontratazio zerrenda publikoak hizkuntzen arabera banatzen dituen bakarra.
Pribilegiatuak omen gara; zorionekoak! Medikua %100ean euskalduna dugun eremu batean bizi gara gu, unibertsitateko ikasketa guzti-guztiak euskaraz egin ditzakegun leku bukoliko batean eta administrazioak beti euskaraz erantzuten duen lurralde madarikatu batean. Zorionekoak gu, bi hizkuntza menderatuagatik, deialdi publikoetan bietako batean aurkezteari uko egin behar diogun sasoi honetan. Pribilegioa irakasle eta maisu-maistra elebakarrena da, ez gurea, gaztelerazko lanpostuen aukera beraiendako baita osorik gu bertan egoteko gaituak egonagatik ere. Ahal Dugu eta Ezkerrako zenbaiten zalantzak argitzeko erranen dut elebidunak garen irakasleon kontrako diskriminazio ikaragarria dela hau.
Ez dugu barkamenik eskatuko euskaldunak izateagatik, euskaraz bizi nahi izateagatik. Gure eskubideak ez dira pribilegioak, eta ulertzen ez duzuen bitartean, normaltasunaren kontra egiten segituko dugu normaltasuna Nafarroarat ailegatu artio.
Edurne Elizondo
Hamabi urte zituen Maribel Sembroizek Felix aita ezagutu zuenean. Irundik zeharkatu zuen muga, Hendaiara joan, eta aitarekin lehendabiziko aldiz bat egiteko. Felix Sembroizek 1936an ihes egin zuen Erriberri sorterritik. Emaztea eta zortzi hilabeteko alaba utzi zituen etxean. "Frontera joan zen, hiru anaiarekin; 1976. urtera arte ez zen itzuli". Gursen (Okzitania) izan zen Sembroiz. "Errefuxiatuentzako esparrua zen, baina beti aske izandako haiek preso sentitu ziren han".
1939tik 1945era egon zen zabalik Gurseko kontzentrazio esparrua. 1936ko gerratik ihesi joandako 6.000 euskal herritar pasatu ziren handik, tartean ia bostehun nafar. Frantziak errefuxiatu gisa hartu zituen, baina baldintza gogorrak pairatu zituzten, batez ere herri hori alemaniarren esku gelditu zenean.
Behartutako erbestera joan, eta historiak isiltasunera kondenatu ditu gerrak etxetik botatakoak, neurri handi batean. "Inork ez daki han zer gertatu zen, inork ez daki gure senideak han izan zirela", erran du Sembroizek. Nafar haien berri eman nahi du gobernuak orain, eta "aspaldiko zorra" kitatu. Horixe nabarmendu du Nafarroako Gobernuko Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollok. Zor hori kitatzen hasteko, Gursen egondako nafarrak omenduko ditu gobernuak bihar, kontzentrazio esparruan bertan. "Berandu gatoz, baina egin beharreko urratsa da". "Biziki" eskertu du Sembroizek keinua: "Eginen diguten aitortzak indartuko gaitu".
Maribel Sembroizek gorde du erbestera joandako aitaren memoria. Senideek urte luzez egindako lana eskertu du Ollo kontseilariak, hain zuzen, baina nabarmendu du gizarteak duela ardurarik handiena. "Memoria ezin da bakarrik senideen artean gelditu; memoria kolektiboa behar dugu". Horregatik, Gursekoak "gizarte osoaren omenaldia" izan behar duela argi utzi nahi izan du.
Goizeko hamaiketan eginen du gobernuak bere omenaldia. Nafarroako Gobernuko presidente Uxue Barkosek, Nafarroako Parlamentuko buru Ainhoa Aznarezek eta Nafarroako Udal eta Kontzejuen Federazioko lehendakari Pablo Azkonak parte hartuko dute, bertzeak bertze. Arratsaldean bertze ekitaldi bat antolatu dute; Nafarroako agintariekin batera, Eusko Jaurlaritzakoak eta Akitania Berrikoak ere izanen dira bigarren horretan.
Orain, baso
Senideak izanen dira protagonista, halere. 200 inguru joanen dira Nafarroatik. Tartean izanen da Sembroiz, bai eta herri bereko Itziar Munarriz ere. Erriberriko memoria historikoaren aldeko taldean hasi zuen bere bidea Munarrizek, senarraren aitona eta haren anaia Gursen izan zirela jakin eta gero. Bideko Mitxingorria elkarteko kide ere bada. Gursen egona da jada Munarriz. "Kontzentrazio esparru izandakoa baso bat da orain". Gerratik ihesi joandakoek ezagutu zuten Gurs hura irudikatzeko, halere, esparrua osatzen zuten barrakoietako baten erreplika zutik da, Oloroeko (Okzitania) Terres de Memoires et de Luttes elkarteko kideen lanari esker. "Hunkitzen zaitu han sartzeak; han izan zirelako gure senideak, baldintza hagitz gogorrak sufritzen. Lokazti batean eraiki zuten esparrua".
Munarrizen amaginarreba da Saturnina Txibite; haren aita Sebastian Txibite ez zen inoiz itzuli Nafarroara. "Alabak behin baino ez zuen ikusi, mugan". Sebastianen anaia Tomas Txibitek, berriz, Txilerako bidea hartu zuen. "Erriberriko zinegotzia zen gerrak eztanda egin zuenean. Winnipeg ontzian egin zuen Valparaisorako bidaia". Bere familiarenaren gisako bertze hamaika "istorio izugarri" utzi zituen erbesteak, Munarrizen hitzetan, eta istorio horiek zabaltzeko lanean jarraitzeko beharra nabarmendu du. "Egia, justizia eta ordaina eskatzen ditugu, baina oraindik ez dakigu zer gertatu zen ere; datu anitz falta zaigu".
Erbesteari buruzkoek, hain zuzen ere, gutxi ikertutako adarra osatzen dutela argi du Fernando Mendiola historialariak. "Zenbait herritar Kataluniara joan ziren, eta, errepublikaren aldeko borroka guztiz amaitu zenean, Gursera eraman zituzten; oraindik ez dakigu, halere, zenbat jendek ihes egin zuen Nafarroatik lehen asteetan". Mendialdetik, batez ere, anitzek kanporako bidea hartu zutela jakina da, baina errealitate horri buruzko datu zehatzik ez dela azaldu du Mendiolak.
"Erbesteko eguneroko hori ez da hartzen herrialdean gertatu zen errepresioa bezain gordintzat; horrek ekarri du, hilketen aurrean, bestelako errepresio motak bigarren mailan gelditzea", erantsi du historialariak. Hainbertze ikertu ez diren errepresio mota horietako bat da indarkeriaren mehatxuaren ondorioz alde egin behar izan zutenen erbestea, baina badira bertze hainbat, Mendiolak nabarmendu duenez: "Bortxaz lanean aritu zirenak, genero indarkeria, errepresio ekonomikoa...".
Adar horietan sakontzeko beharra berretsi du historialariak. Gursi buruz, Nafarroako historiak zor bat baduela argi du Mendiolak. Auzia anitzez ere zabalagoa dela gaineratu du, gainera. Izan ere, euskal herritarrak ez ziren izan Gursen egondako bakarrak. "Alemaniatik ekarri zituzten juduak Gursera. Nazien lehen asmoa izan zen juduak Alemaniatik ateratzea; gerrak aurrera egin ahala, juduen herria akabatzea hartu zuten xede. Gursera ekarritakoak, ondorioz, berriz ere eraman zituzten haiek hiltzeko esparruetara. Gurs hain hurbil izanda, jakin beharko genuke han zer gertatu zen".
Memoria lantzeko eta historiak dituen hutsuneak betetzeko lan horretan aspaldi murgildu zen Mendiola. Bide berean urratsak egin dituzte hainbat elkartek, azken hamarkadetan. Mendiolak txalotu nahi izan du, hala ere, oraingoan ekimena Nafarroako Gobernuarena izatea; erakunde horrek antolatu izana Gursen izan ziren nafarren aldeko omenaldia. Esker ona agertu du, halaber, Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkarteko presidente Jokin de Carlosek. "Guk egin izan ditugu omenaldiak Gursen, baina behar zen gobernuak hartzea zeregin horren ardura", nabarmendu du.
Gursen bezala, bertze hainbat kontzentrazio esparrutan ere nafarrak izan zirela gogoratu du De Carlosek. Mendiolarekin bat egin du, ordea, eta onartu du, oraindik ere, gutxi jakin dela herrialdetik urrun joan zirenei buruz. "Historialariek lanean jarraitu behar dute". Gobernuak ere zer egin baduela argi du fusilatuen senideen elkarteko buruak. Ontzat jo du fusilatuen gorpuzkiak lur azpitik ateratzeko egindako ahalegina, bai eta DNA bankua osatzekoa ere.
Eskoletan landu
"Hamaika gauza badira egiteko, baina denbora kontra dugu, eta hobiak bilatzea eta zabaltzea hartu dugu lehentasuntzat", azaldu du Ana Ollo kontseilariak. Aitortu du iaz Olaben egindako indusketetan egoteak "hunkitu" egin zuela. Ezkabatik ihes egindako hamalau preso fusilatu eta lurperatu zituzten herri horretan. Aranzadiko kideek aurkitu, eta lur azpitik atera zituzten gorpuzkiak. "Hezurrak agertu ziren, baina ez bakarrik; botoiak, arkatz bat... bizitza baten arrastoak ziren. Norbaitek esan zuen 18 urte zituztela. Gaizto izateko denborarik ere ez zutela izan pentsatu nuen. Gogorra izan zen".
Horren berri eman behar dela argi du Ollok. Garrantzitsutzat jo du, ondorioz, memoria historikoa lantzeko institutuetan hasitako lana. Programa horren bidez, hain zuzen, Gursen izan dira, adibidez, Iruñeko Iturrama eta Barañaingo Alaitz zentroetako ikasleak. Bihar, 200 nafar izanen dira Okzitaniako kontzentrazio esparru horretan. Han izan ziren nafarrak gogoratzen. Erbesteko memoria osatzen. Ezagutzen.
Josu Chueca
Aspaldidanik, lana zela medio, Pirinioetako bortuezko beste aldean, Zuberoan zein Biarnon, laketu ziren erronkariarrak, zaraitzuarrak zein aetzak. Baina, 1939ko apirilean, Espainiako gerla zibila amaitutzat jo zuten egunetan, Euskal Herri osoko milaka lagunek aterpe berezi bezain latza izan zuten, Gurs deituriko herrixkako lurretan, beraientzat eraiki zuten kontzentrazio esparruan.
Hara iristeko egindako bidea ez zen gerra aurrean, ohikoa zutena, Orbaizetatik Azpegin barrena Ezterenzubira, Izabatik Arrakogoitik Santa Grazira, Kataluniatik baizik. Izan ere, Pirinioetako beste muturretik, Le Perthusetik, Aresko lepotik Argelesera, Le Barcaresera eta Saint Cyprien bezalako kontzentrazio ondartzetara jo behar izan zuten Frantziako armadak agindurik.
Askatasuna, Anaitasuna, Berdintasuna goreneko idealak zituen lurralde frantziarrean kontrakoa pairatu behar izan zuten frankismotik iheska erbesteratu ziren milaka garaituek. Izan ere, harrigarria bezain tamalgarria izan zen Frantziako agintarien jarrera errefuxiatu horiekiko. Itsasoa, ondarra, zerua, txarrantxak eta mota guztietako jendarme zein militar frantziarrak izan baitziren Roussilloneko ondartzetan, 1939ko otsailean, milaka metatu ziren errefuxiatu horien ortzemugak.
450.000 gizakik pairatu zuten erbesteratze masiboena, Retirada deitua izan dena burutzeko, miliziano ohientzat kontzentrazio zelai ugari eratu zituen Daladierrek gidatzen zuen gobernuak. Hori dela medio, Bram, Septfonds, Agde, Le Vernet, Gurs bezalako errefuxiatu zelaiak altxatu zituzten, azkar osoz, eskualde desberdinetan. Euskaldunentzat, geografikoki zein giza ikuspegitik gertuena suertatu zena Gursekoa izan zen. Auñamendiko magalean, Ospitaletik 5 kilometrotara, eta Mauletik 18tara. Harrera Zelaia (Camp d'Accueil) izena zuen Gursekoak ongi islatu zituen 1939ko harrera horren kontraesanak. Gudari eta miliziano ohiek Ipar Euskal Herrira hurbiltzea helmuga bazuten ere, Jean Ibarnegaray bezalako diputatu ultraeskuindarraren oposizioa jasan izan zuten hori oztopatzeko. Hori dela medio, Biarnoko herrixka horretan ezarri zuten aipatutako zelaia.
Dena den, hori ez zen okerrena, ezta urrundik ere. Harrera zelaia izateko atondu zutenak kontzentraziokoen ezaugarriak azkar oso eta betirako hartu baitzituen. Horrela sentitu zuten hor barneraturik suertatu ziren gehienek, bere idazkietan eta testigantzetan adierazi zuten lez. Euskara bikainean, Gesalibar-ek zehazki laburbiltzen zuen Gurseko egonaldia, 1939ko apirilean, honako hau idatziaz: "Eskubide motzak, janari gutxi, zaindari gehiegi".
Jakina, egoera hori askoz latzagoa suertatu zen 1940az geroztik. Izan ere, Bigarren Mundu Gerlaren eraginez, Espainiatik alde egindako errefuxiatuentzat prestaturiko behin-behineko zelaiak iraunkortu egin zuen, Frantzia osoan barrena indesirables sail zabal horren pean sartzen ziren gorriak, juduak, nazismotik alde egindakoak, paperik gabekoak... izandako atxilotuak Gurseratuak izan zirenean.
Gurseko zelaia, orduan eta bere bukaera arte, agintari frantziarren menpe egon bazen ere, Europa naziaren kate errepresiboaren beste kate maila tamalgarri bihurtu zen. Harrera gune bezala hasi zen errepresio latzenaren tresna bitarte bihurtu zen. Egun 1930-1940 gerren tartean hor egondakoen omenaldia prestatzen ari garenean, beharrezkoa da gogoraraztea 2017ko Europan 1939ko Gurseko txarrantxak zein askatasunik eza direla gure "harrera" milaka errefuxiaturentzat.
Kattalin Barber
Nafarroak espetxe eskumenak osorik hartzeko eskatu du Salhaketak, parlamentuan. Ez da lehen aldia. Elkarteak aspaldikoa du aldarrikapen hori. Orain, beste urrats bat egin du: gobernuak espetxeko eskumenak osorik bereganatzeko txosten bat landu du, eta parlamentuko taldeen aurrean aurkeztu. Bide "luze eta gogorra" dute aurrean, Salhaketako ordezkari Libertad Francesen hitzetan, baina, eskumenak osorik hartu bitartean, uste du Nafarroak ahalegina egin dezakeela kartzelako osasun, hezkuntza edo gizarte zerbitzuetako eskumenak bereganatzeko. Eskumenak osorik lortuta, gainera, Iruñeko kartzelan espetxe politika propioa ezartzea posible litzatekeela erantsi du.
1982. urteko Foru Hobekuntzak berak jasotzen du Nafarroak eskumenak osorik hartzeko eskubidea duela, Francesek azaldu duenez. "Ahalegin gehiago egon dira, baina, azkenean, aldarrikapen horiek indarra galduz joan dira". 2012an kartzela berria ireki zutenean, alderdi guztiek nabarmendu zuten garrantzitsua zela espetxe arloko eskumenak hartzea, baina ezer gutxi egin da geroztik, Francesen arabera.
Kartzelaren eskumenak eskatzeko arrazoi politiko eta legalez gain, arrazoi sozialak nabarmendu ditu Francesek. "Espetxearen funtzionamendua hobetzen lagunduko luke, eta preso direnen baldintzek ere hobera eginen lukete. Aukera, behintzat, bada. Eztabaidatu ahalko genuke zer espetxe mota nahi dugun".
Joan den astean, Nafarroako Parlamentuan egon ziren Salhaketako kideak, beren txostena aurkezten: "Taldeek eskumena hartzearen aldeko jarrera agertu dute, nork bere ñabardurak izan arren. Egia esan, kontrakoa gertatu izan balitz, ez genukeen normaltzat hartuko". Osasunaren aginpidea, gainontzeko biak ez bezala, oraindik ez dago Nafarroaren esku, eta, alde horretatik, eskuratzearen aldeko jarrera azaldu zuten parlamentuko talde guztiek. "Hezkuntzan eta gizarte zerbitzuetan, Nafarroak eskumenak ditu libre diren pertsonentzat. Eskatzen duguna da preso daudenentzat ere izatea".
Salhaketak dituen datuen arabera, Nafarroako 200 pertsona inguru Iruñekoa ez den beste kartzelaren batean daude zigorra betetzen. "Nafarroak eskumenak lortzean, nahi dutenek aukera lukete Iruñeko kartzelara lekualdatzeko".
2012. urtean ireki zuten Iruñeko kartzela berria, protesta artean. Espetxe berriaren aurka azaldu da Salhaketa elkartea ere, hasieratik, "makrokartzela delako, eta foru erkidegoaren beharretarako gehiegizkoa delako". Santa Luzia muinoan dago, eta bi eraikin ditu: batetik, kartzela bera, eta, bestetik, gizarteratzeko gunea. Iruñeko espetxe zaharra 1901ean egin zuten, eta 100 ziega zituen. Euskal Herriko kartzelarik zaharrena zen. Gaur egungoak, berriz, 504 ziega dauzka —bi lagunentzako tokia du bakoitzak—, eta beste zentroak, 51 gela bikoitz. Horrez gain, formakuntzarako, tailerretarako, kirola egiteko eta ikus-entzunetarako guneak ditu. Ehun milioi euroren kostua izan zuen obrak.
Kartzelaren gabeziak
Kartzela berriaren gabeziak asko dira: "Baliabide ekonomikoen eta giza baliabideen falta handia dago. Ondorioz, ikastaro gutxi egiten dira, lanposturik ez da sortzen presoentzat, eta ikasteko aukera zailtzen zaie. Kexa asko daude". Espainiako Espetxe erakundearen azken datuen arabera, 294 preso daude Iruñeko kartzelan: 270 gizonezko eta 24 emakume.
Espetxe zaharrarekin alderatuta, %30 egin du gora presoen kopuruak azken urteotan, Francesek azaldu duenez. "Ez dute langile gehiago kontratatu. Hamar modulu daude, baina hiru bakarrik daude irekita". Francesek salatu du, gainera, lehenago Nafarroak bazuela aukera espetxeko zuzendaria edo barruko beste hainbat profesional izendatzeko. "Hori ere berreskuratu beharko genuke". Gainera, 2014tik, Nafarroako Gobernuak ez du inolako ekarpen ekonomikorik egiten.
"Elikadura, hotza, beroa, megafoniaren soinua.... Kartzela oso hotza da. Kartzela egin zutenean, segurtasuna baino ez zuten buruan". Eskumenak lortuz gero, gobernuak aukera izanen luke espetxe politika propioa ezartzeko: "Eskumenekin Nafarroak kartzela arautuko du. Arau horiek gaur egungoak bezain murriztaileak izan daitezke, baina aukera badago bestelakoak egiteko eta onuragarriagoak izateko. Eztabaidarako aukera sortu daiteke, eta egoera aldatu".
Apirilean, Nafarroako Unibertsitate Publikokoarekin batera, espetxe ikasketei buruzko XII. jardunaldia antolatu zuen Salhaketak, Espetxea, osasuna bermatzen ez duen erakundea izenburupean. "Iruñeko espetxean —eta gainerako espetxeetan— ez da pazienteen legea bermatzen, eta ezin dute haien historia klinikoa ikusi. Mediku espezialistarengana joateko arazoak daude, zaintzeko pertsonak falta direlako. Emakumeen moduluan ez dago erizaindegirik, ez da menu osasuntsu bat ematen, eta ez dituzte errespetatzen barazki jaleak ezta diabetikoak ere, adibidez".
Eztabaidari "bultzada" eman nahi diote Salhaketakoek, eta lanean jarraitzeko asmoa berretsi du elkarteak.
Kattalin Barber
Euskaraz ekoizten den arte garaikideak bere tartea izanen du Iruñean, gaur hasi eta urriaren 25era bitarte. Euskarazko taularatze, adierazpen modu eta idazkera eszeniko berritzaileen erakusleiho bat sortzeko asmoz, Garaikide ekinaldia jarri du martxan Iruñeko Udalak. Antzerkia, dantza garaikidea, musika eta, oro har, kategoria bakarrean sailkatzeari ihes egiten dioten lanak eskainiko dituzte Ziudadelan, Kondestablearen Jauregian, Iturramako Civivox aretoan eta Nafarroako Antzerki Eskolan.
Euskarazko adierazpen artistiko garaikidearen erakustaldia da Garaikide zikloa, Iñaki Azkona Iruñeko Udaleko euskara koordinatzaileak azaldu duenez: "Euskaraz obra asko egiten ari dira garaikidetasun kontzeptu horrekin: estiloak nahastu dira, eta garrantzitsua da euskaraz aritzen den jendearen gauzak erakustea eta egileak bultzatzea".
Gozamen estetikoaz harago, zikloak beste helburu bat duela adierazi du Azkonak: "Euskarazko kultur programazio osoak bi helburu ditu: batetik, kultur jarduera da, edozein hizkuntzatan egiten dena. Bestetik, euskaraz egiteak badu beste balio erantsi bat: euskarazko espazio bat sortzen da. Gurearen gisako hizkuntza gutxitu batentzat oso inportantea da espazio hau sortzea. Garaikide ez da bakarrik kultura, hizkuntza politika ere bada". Kasu honetan, arte mintzaira berritzaileetan, euskara erabili izan ohi den proposamen eta formatuetatik harago doa Garaikide.
Gaurtik aurrera, zazpi proposamen garaikide aurkeztuko dituzte oholtza gainean. Asier Zabaletak zuzendu eta bost dantzariz osatutako Ertza dantza konpainiak emanen dio hasiera Garaikideri, gaur, 19:30ean, Iturramako Civivox aretoan. Diziplina anitzeko Hariak obra aurkeztuko dute. "Dantza garaikideak, tamaina errealeko txotxongiloek eta Harkaitz Canoren testuek bat egiten dute obran istorio errealak kontatzeko", Azkonak azaldu duenez.
Mursego eta Amorante izanen dira zikloko bigarren proposamenaren protagonista. Kontzertua bihar izanen da, 19:30ean, Iturramako Civivox aretoan. Bi musikariek Banpiro maitaleak ikuskizuna aurkeztuko dute. Hiru zati ditu: zati batean, elkarrekin joko dituzte zenbait abesti; eta, gainerako bietan, nork bere errepertorio propioa aurkeztuko du.
Askotarikoa
Miss Karaoke abangoardiako antzerki emanaldiarekin, berriz, hausnarketa bat egin nahi du Metrokoadroka Kolektiboa & Pez Limbo taldeak, "umorea eta absurdoa oinarri hartuta" eta "jakiteko zerk definitzen dituen pertsonak, edo nortasuna aukeratu ote daitekeen". Lan hori Nafarroako Antzerki Eskolan erakutsiko dute, urriaren 4an, asteazkenarekin, 20:00etan.
Leku eta ordu berean, baina urriaren 10ean, asteartearekin, Beheko Larraine taldeak Atte hil aurretik lana aurkeztuko du. Maika Etxekopar da zuzendaria, eta Miren Tirapu ariko da sortzaile eta protagonista lanetan. Baserri bateko inauteriak eta jada hilda dagoen amatxi batek kontatutako ipuin bat dira istorioaren oinarri.
Publiko orokorrerako saioez gain, Garaikidek ikasleentzako emanaldiak eskainiko ditu, goizez, urriaren 16an eta 17an. Vaiven Producciones taldeak, Gaiarre Antzokia Fundazioarekin elkarlanean, Treblinkara azken trena obra taularatuko du. Bi goiz horietan eskoletako ikasleentzat antzeztu ondoren, Ziudadelako Arma aretoan eskainiko dute lana, doan, urriaren 17an, asteartearekin, 20:00etan. Obrak berrehun haur juduren istorioa kontatzen du; 1942an, Varsoviako umezurztegi batean bizi dira haur horiek, haien lege eta araudi propioekin bat, harik eta uztera behartzen dituzten arte, trenez Treblinkako kontzentrazio esparrura joateko. "Ahalegin handia egin dugu obra hau ekartzeko".
Erakusketaren dantza garaikideko bigarren proposamena Idurre Azkue dantzariak eta Joseba Irazoki musikariak aurkeztuko dute, urriaren 23an, 19:30ean, Kondestablearen Jauregiko Areto Gotikoan. Dantzagurea obraren oinarria dantzatzeko jarduera bera da, bai eta sortzen duen askatasun espazioa eta soinuak gorputzean duen eragina ere.
Zikloa bukatzeko, Horman Poster taldeak Iragan perfektua performancea aurkeztuko du, urriaren 25ean, 19:30ean, leku berean: Kondestablearen Jauregiaren Areto Gotikoan. Ibilbide moduko bat egitea da taldearen proposamena, nork bere haurtzaroa bilatze aldera, dantza, antzerkia eta irudia baliatuz.
Edurne Elizondo
Pianoa du lan tresna Javier Perez de Azpeitia musikariak (Bera, 1963). Etxalarko Karmen pastoralean aritu zen duela bi aste, eta sorterrian kontzertua ematen, igandean. Musika klasikoaren mugak gainditzea maite du, baita pianoa bertzela...