Kulturak ihes egin dio hiriari
Mar 4, 20162016-03-03Aisialdia, Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Kulturak ihes egin dio hiriari

Edurne Elizondo

Ezustean harrapatu ditu berriak iruindarrak. Saidek Carlos III zinematokia itxi du asteon, eta aretorik gabe gelditu da, ondorioz, hiriko erdialdea. Ekainera arteko estreinaldiak iragartzen zituzten kartelak zintzilik egon dira, duela gutxira arte; eta leihatilara sarrerak erostera joan direnei ere zinematokiak ikusleak bazituela azaldu diete langileek, azken egunotan. Saide etxeak ez ditu bakarrik zinema aretoak kudeatu, orain arte. Higiezinen esparruko enpresa ere bada. Arduradunek, hala ere, ez dute itxieraren arrazoiei buruzko azalpenik eman nahi izan.

"Tristea izanen da txikitako oroitzapenak gordetzen dituen toki hori banketxe edo Amancio Ortegaren arropa denda bihurtuta ikustea". Horixe erran zuen Fermin Erbiti kazetariak, joan den astean, Euskalerria Irratiko mikrofonoetan. Ildo horretan mintzatu da bertze kazetari bat, Juan Zapater, alegia. Zinema kritikaria da, gainera, eta Bilbo Arteko zuzendaria. Ederki ezagutu ditu Zapaterrek Saideren Iruñeko zinema aretoak, eta bat egin du Erbitirekin. "Gure historiaren eta memoriaren zati bat galdu dugu Carlos III aretoen itxierarekin".

Haratago jo du Zapaterrek bere analisian, halere, eta prozesu bateko azken urrats gisa hartu du zinematokiaren desagertzea. "Iruñeak bat egiteko espazioak galdu ditu; kulturaren esparruko hamaika toki desagertu dira hirian; edukiz gabetzen ari dira Iruñea, husten", erran du. Erdialdean bereziki sumatzen da prozesu hori, Zapaterren hitzetan. "Filmoteka erdigunean jartzeko aukerak ihes egin zigun; hainbat erakusketa areto galdu ditugu, eta Carlos III aretoen aurretik ere Principe de Viana zinematokiak itxi zituen bere ateak".

Espazio horiek galdu, eta erdialdeak irabazi dituenak zerikusteko gutxi dute kulturarekin lotutako aisialdiarekin. "Hiriko eremu horretara arropa erostera edo edatera baino ezin zara joan; Alde Zaharra sanferminzalekeriaren jarraipen bilakatu dute", nabarmendu du Zapatarrek.

Merkataritza guneetara

Zinema aretoen krisiaz anitz hitz egin da azken urteotan. Teknologia berriek erabat baldintzatu dute esparru horren etorkizuna, eta goitik behera aldatu dituzte kontsumo ohiturak. Aretoak hirietako erdigunetik ateratzeko joerak ere zehaztu du bide bat.

Egun, Iruñean, Carlos III itxi eta gero, Golem zinema aretoak dira hirian gelditzen diren bakarrak, Donibane auzoan. Hiritik kanpo, merkataritza guneetan daude gainerako aretoak. "Merkataritza guneetako aretoetara joaten dena, ordea, ez da benetako zinemazalea; krispeta zalea da, zinemari buruzko irizpiderik gabekoa. Zinema aretoetako ikusleen %80, hain zuzen, gisa horretakoak dira".

Iñaki Arrublak erran ditu hitz horiek. Navarra de Cine etxeko arduraduna da, eta zinemaren historiako irakasle Nafarroako Unibertsitate Publikoan. "Zinema eta zinemara joatea maite dugunontzat, etxeko egongelaren zati bat galtzearen gisakoa izan da Carlos III zinema aretoen itxiera", erran du.

"Iragarritako heriotza baten kronika izan da, baina". Horixe uste du Juan Zapaterrek. Digitalizazioaren ondorioz zinema aretoek inbertsio handiak egin behar izan zituztela azaldu du zinema kritikariak. Arrublak argi utzi du, halaber, aretoak kobratzen duen sarreraren erdia banatzailearentzako izaten dela. "Ez da erraza aurrera egitea. Teknologiak zehazten du etorkizuna; onerako edo txarrerako, hau da dagokigun garaia".

Ikusleen kopuruak islatzen ditu egon diren aldaketak. 2000. urtean, 1,9 milioi izan ziren herrialdeko zinema aretoetan, Espainiako Kultura Ministerioaren datuen arabera. 2012an, berriz, 1,4. Urte horretan 19 zinematoki zeuden Nafarroan, eta denen artean 76 areto zituzten. 2013an behera egin zuen kopuruak: herrialdeko 15 zinematokiek zituzten 72 aretoetan 1,2 milioi ikusle hartu zituzten. Joera aldatu zen 2014. urtean, ordea, eta bi urte lehenagoko kopurua berreskuratu zuten aretoek: 1,4 milioi ikusle. Horiek dira ministerioak emandako azken datuak.

Eredu berriak

8 apellidos vascos filmaren gisako produktuen arrakasta izan daiteke igoera horren giltza, Arrublak azaldu duenez. Kasu bakanak dira, ordea. Zinemaren errealitatea da, haren hitzetan, benetako zinemazaleak Internetera jotzen duela, eta gazteek galdu egin dutela ikusleek aretoekin zuten lotura. "Etxean ikusten dugu zinema; edo lagun artean duten etxabean gazteek".

Joera izanen da aretoetan estreinaldi hagitz bereziak egitea, Arrublaren ustez. "Horrek ekarriko du egungo areto anitzeko eredua berriz ere aldatzea; bi edo hiru baino ez dituzte izanen, ziurrenik, aurrerantzean".

Zinema etxean kontsumituz, jarduera horrek bere izaera soziala galtzen du. Horixe erran du Arrublak, eta bat egin du Zapaterrek ere. Biek nabarmendu dute hiriak anitz galdu zuela Nafarroako Filmotekaren egoitza Mendebaldea auzora eraman zutenean. "Principe de Viana aretoek itxi zutenean, han jartzeko ahalegina egin behar zuten; aukera ederra galdu genuen hor. Filmotekak erdialdean behar du egon, eta bat egiteko tokia izan behar du", erran du Arrublak. "Tamalgarria da, adibidez, Ikuspuntu jaialdia Baluarteren gisako espazio batean egin behar izatea; halako jarduera batek behar duen kalitatea ez du bermatzen", erantsi du Zapaterrek.

Filmoteka erdialdetik urrun egoteak pobreago bilakatzen du Iruñea, kulturaren ikuspuntutik. Hori nabarmendu du zinema kritikariak. Politikaren ikuspuntutik "porrot handitzat" jo du, gainera, hiriko erdialdeak kultura zabaltzeko eta garatzeko espazioak galdu izana. "Agintarien interes eta konpromiso falta da egoera horren erantzule".

Ez du uste nahita egindako prozesu bat denik. Mikel Zuza idazle eta liburuzaina, berriz, ez da iritzi berekoa. Corte Ingles denda zabaldu zutenean orduko Iruñeko alkate Yolanda Barcinak errandakoak gogoratu ditu, iritzi horren alde: "Merkataritza gune hori erdialdeari bultzada emanen zion lokomotora izanen zela erran zuen; eta bai, bultzada eman dio, bai eta gainetik pasatu ere".

Nafarroako Kulturaren Kontseiluko kide ere bada Zuza. Argi eta garbi erran du: "Erdialdea hustuz joan dira, eta ostatuak eta Gazteluko plazako aparkalekua bertzerik ez dira gelditzen. Alde Zaharrak urrezko aukera galdu zuen unibertsitate publikoa Arrosadian egitea erabaki zutenean". Corte Ingles dagoen orubean Nafarroako Liburutegi Nagusiak egon behar zuela erantsi du. "Liburutegien Nazioarteko Federazioak argi dio egoitza nagusiak beti egon behar duela erdialdean; hemen alderantziz egin dute".

Kulturarekin lotutako espazioak galduta, "arropa marka nagusien eremu" bilakatu dira Iruñeko Alde Zaharra eta inguruko karrikak, Zuzak salatu duenez. "Bihotzik gabeko hiri bihurtu dute. New Yorken administrazioa ari da dirua jartzen erdialdea biziberritzeko; hemen kontrakoa egiten dugu. Gaiarre antzokiak eta Nafarroako Antzerki Eskolak baino ez diote eutsi". Galtzen utzi behar ez diren irlatzat jo ditu.

“Gordetzea eta erakustea da gure lana”
Mar 4, 20162016-03-03Aisialdia, Albisteak, Nafarroa0

“Gordetzea eta erakustea da gure lana”

E. Elizondo

Zinemaren esparrua berezkoa du Alberto Cañadak (Iruñea, 1962). Saide etxetik ailegatu zen, 2011n, Nafarroako Filmotekara.

Saiden ia hogei urtez aritu eta gero, zer iruditzen zaizu Carlos III zinema aretoen itxiera?

Pena handiz hartu dut berria. Baina, azkenean, ezin dugu ahaztu Saideren atzean higiezinen enpresa bat dagoela; tamalez, bertzelako interesak sartzen dira tartean.

Ez dira emaitzek behartutako itxiera bat, zure ustez?

Seguru nekien zinema ikusleak berreskuratzen ari zela. Erdialdean halako eraikin bat izateak, baina, etekin gehiago ematen ahal du bertzelako hainbat jardueratara bideratuz. Nik uste dut gehiago irabazteko aukerak ekarri duela erabakia.

Zu hasi zinenean areto bakarreko zinema zen, ezta?

Bai. 1.300 eserleku zituen areto handia zuen zinemak. Banatzaileen eraginez gertatu zen aldaketa, neurri handi batean; presio handia egiten zuten film bat edo bertze estreinatzeko. Aretoa betetzea ere ez zen erraza.

Erdialdea zinema aretorik gabe gelditu da. Filmoteka ere ez da erdigunean. Hainbat eragilek kritikatu dute. Zer deritzozu?

Eragile horiekin bat egin dut, hasieratik. Nik ere argi dut filmotekak erdigunean behar zuela egon. Akaso ideia hori berriz bultzatzeko garaia da.

Golem aretoak kenduta, gainerakoak merkataritza guneetan dira, hiritik kanpo.

Gisa horretako zinema aretoek kontsumo eredu jakin batekin dute lotura. Halakoetara joaten direnak ez dira, berez, zinemazaleak; krispeta eta hanburger zaleak dira, batez ere; berdin kontsumitzen dute gisa horretako janaria eta zinema.

Bidea hori da, halabeharrez?

Nik uste dut ezetz. Nik uste dut, azkenean, estreinaldiak ere etxean ikusiko ditugula. Uste dut hainbat aretok baino ez diotela eutsiko, estreinaldi bereziak egiteko. Baina gainerako filmak etxean ikusiko ditugula. Horretarako sistema garatuko dutela, etxean filmoteka birtual modukoa izateko, nahi duguna ikusi ahal izateko. Nik uste dut eredu hori ezagutuko dudala.

Filmotekak ere izan ditu gora-beherak. Gobernuak Nafarroako Zinemaren Institutua bertan behera utzi zuen 2014. urtean. Nola eragin dizue erabakiak?

Filmotekak bi arlo ditu: artxiboa da bat, eta programazioa bertzea. Artxiboaren ardura orain Liburutegi Zerbitzuaren esku da, eta nire ardura da programazioa. Nik uste dut institutua sortzea izan zela Nafarroako ikus-entzunezkoen arloan berri nagusietako bat, baina martxan jarri zuten agintari berberek erabaki zuten bertan behera uztea. Ez dut inoiz ulertuko erabaki hori. Akatsa izan zen. Institutua bazen modu bat ikus-entzunezkoen inguruko guztiak erakunde bakar batean zentralizatzeko. Jendeak bazekien nora jo.

Erabaki horrek erakusten du zinemaren aldeko apusturik ez dela?

Kulturaren esparrua beti da azkena aurrekontuetan. Nire irudipena da egoerak bultzatzen duela gastu gutxi duten proiektuak egitea, lagun artekoak. Politikarena berehalako emaitzen esparrua da, eta kultura ez da horrelakoa. Egiten den inbertsioaren emaitza, anitzetan, ez da berehala jasotzen. Nik uste dut sortzaileak badirela; badela mugimendua, eta teknologia berriek erraztu dituztela prozesuak.

Filmotekaren lana ere bada egiten den hori zabaltzea?

Filmotekaren lana da gordetzea eta erakustea. Eta gordetzen duguna erakustea. Ikusleen esku jartzea, ikus-entzunezkoen inguruko kultura aberasteko egokitzat jotzen dugun hori. Eta hori egitea inolako aurreiritzirik gabe.

Zure esku dago programazioa; zeintzuk dira zure irizpideak?

Nik ia ezeri ez diot ezetz erraten. Hori da nire irizpide nagusia. Ez dut aurreiritzirik; ez aspaldiko zuzendarien lanari buruz; ezta orain egiten denari buruz ere. Hala ere, beti saiatzen naiz oreka bilatzen.

Zer-nolako erantzuna jaso duzue?

Hagitz ona. Helburutzat hartu genuen batez beste 50 ikusle izatea saio bakoitzeko, eta kopuru hori bikoiztu egin dugu. Ehun ditugu, bai eta gehiago ere. Ikusle fidelak dira, gainera.

Irantzu Gonzalez: “Dantza bizitzeko modu bat da niretzat, eta bete egiten nau”
Mar 4, 20162016-03-03Albisteak, Nafarroa0

Irantzu Gonzalez: “Dantza bizitzeko modu bat da niretzat, eta bete egiten nau”

Asier Garcia Uribarri

Gazte-gaztetatik dantzan ari da Irantzu Gonzalez (Altsasu, 1987). Hamaika txokotan ikasketak egin ostean herrira itzuli da, eta eskola jarri du martxan. Gainera, Altsasuko zenbait herritarrekin batera Dantzarima konpainia sortu du. Sustraiak lanarekin arrakasta handia izan zuten, eta orain buru-belarri dabiltza obra berria prestatzen. Gonzalez ez da geldirik egotekoa, eta dantzak energia hori guztia bideratzen laguntzen dio.

Zer da dantza zuretzat?

Dantza bizitzeko modu bat da niretzat, eta bete egiten nau. Dantzari esker naiz naizen modukoa.

Zergatik uste duzu jendeak dantzara hurbildu beharko lukeela?

Dantza egitean sentimendu piloa adierazten ditugu. Nik alde sortzailean jartzen dut fokua. Uste dut horrela jendeak gorputzarekin adieraziko dituela haren irudimen eta gaitasunak.

Txikitatik zabiltza dantzan. Zein izan da zure ibilbidea?

Aita dantzaria zen, eta ni, 6 urterekin, euskal dantzekin hasi nintzen. Altsasun hori zen aukera bakarra, eta nik gehiago sakondu nahi nuen. Gimnastika erritmikora ere jo nuen. Baina 14 urterekin Iruñera joatea izan zen nire jauzia. Almudena Lobonen eskolan dantza klasikoa ikasi nuen. Hor konturatu nintzen bide horretatik jo nahi nuela, eta horrela piztu zitzaidan Madrilera joateko gogoa.

Zer ikasi zenuen Madrilen?

Carmen Rocheren eskolan ikasi nuen. Dantza modernoko ikasketaz gain, antzerki musikalaren aukera ere bazegoen. Orduan pentsatu nuen: "Jada hemen egonda, guztia egingo dut". Ikasi nituen dantza, antzerkia eta kantua. Asmatu egin nuen. Orain, nire lanak prestatzeko, oso ondo datorkit denetarik jakitea.

Bestelako funtzionaltasuna duen jendearekin dantza ikastaroak egiten dituzu. Nola hasi zinen bide hori lantzen?

Nik beti izan dut lotura berezi bat ezohiko funtzionaltasuna duten pertsonekin. Madrilera joan aurretik, Anfas elkartearekin lanean hasi nintzen boluntario gisa, eta beti nuen buruan antzerkia edo dantzarekin zerbait egitea. Madrilen Maite Leonen Psikoballet eskola ezagutu, eta udan antolatzen zituzten ikastaroetan izena eman nuen. Garai berean, Altsasuko familia batzuek bestelako funtzionaltasuna duten pertsonentzako elkarte bat sortu zuten, eta haiekin hasi nintzen lanean.

Ikasketak bukatu ostean, non ibili zara dantzan?

Fundacion Deporte Integra elkarteak ezohiko funtzionaltasuna duten pertsonekin lan egiten du, eta kontratatu ninduten ekitaldi batzuk antolatzeko. Adibidez, egun batean 300 pertsona bildu nituen koreografia handi bat dantzatzeko. Gero Ingalaterrara jo nuen ikasten jarraitzeko, eta han ere dantzari aritu naiz.

Zein da gehien gustatzen zaizun dantza mota?

Nire estiloa dantza garaikidea eta jazz modernoa dira. Madrilen ikasi nituen hip hop, funk eta abar. Azken finean, dantzariok denetarik egin behar dugu. Baina norberak beti jotzen du bide batetik edo bestetik.

Ingalaterran zer landu zenuen?

Dantza eta psikologia ikasi nuen han. Aipatu bezala, dantza asko lotzen dut sentimenduekin, eta ikasi nahi nuen nola landu hori guztia dantzaren bidez.

Hamaika txokotan egon ostean, Altsasura itzuli zara, eta dantza eskola sortu duzu.

Urtarrilean hasi ginen eskolekin, eta eskaintza zabala dago. Hasteko, dantza klasikoa irakasten dut, hori baita guztiaren oinarria. Horrez gain, modern jazz, dantza garaikidea helduentzat eta flamenkoa. Azken hori Askoa Etxebarrieta La Pulga-k eskaintzen du.

Nolako harrera izan du eskolak?

Oso ona. Egun, 120 ikasle ditugu. Aurretik ere eskolak ematen nituen. Gainera, Altsasukoa izanda, jendeak ezagutzen nau, eta horrek laguntzen du.

Izan duzun arrakasta ikusita, ematen du horrelako eskola baten premia bazegoela Sakanan.

Bai, argi eta garbi. Nik gabezia hori ikusten nuen. Baina beldur puntu bat ere banuen ea ondo aterako ote zen. Finean, gaztea naiz, eta honetan guztian sartzeak errespetua sortzen du.

Eskolaz gain, dantza konpainia ere osatu duzu Altsasun: Dantzarima. Nola hasi zen proiektu hori?

Duela urte eta erdi hasi genuen proiektua. Altsasuko zenbait pertsonak esan zidaten dantza garaikidearekin zerbait egin nahi zutela. Orduan, lanean hasi ginen, eta konpainia sortu genuen. Bide batez bete dut nire betiko beste amets bat: konpainia bat sortzea.

Aurretik dantzarekin harremana bazuten?

Bai. Batzuk euskal dantzak egindakoak dira, eta badaude ere gimnastika erritmikoan aritu direnak. Baina inork ez du aurretik dantza garaikidea egin.

Taularatu duzuen lehen lana Sustraiak izan da. Zer-nolako harrera izan du?

Altsasun hiru aldiz egin dugu, eta hiruretan bete egin da. Horrez gain, Etxarri Aranatzen eskaini genuen. Oso pozik gaude konpainiarekin eta lan berriarekin.

Hemendik aurrera, baduzue bestelako proiekturik?

Lan berri bat prestatzen ari gara, urriaren 8an aurkezteko. Ideia nagusia da pertsona guztiak izarretatik gatozela. Hau da, denok dugula jatorri bera, eta horregatik, pertsona guztiak berdinak garela.

Ibaia bizirik nahi dute
Mar 4, 20162016-03-03Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Ibaia bizirik nahi dute

Edurne Elizondo

Ega ibaiari kezkaz egiten diote so Murietako, Antzingo eta Egaibarreko bertze hainbat herritako bizilagunek. Montejurrako Mankomunitateak Lokiz mendizerrako akuiferoak baliatzen ditu eskualde hori hornitzeko. 1985. urtetik ari dira Antzingo putzua ustiatzen; 2005etik, berriz, Mendazakoa. Ega ibaiari eragin dio egoera horrek, eta azken urteotan, udan batez ere, hainbat iturri lehortu egiten direla salatu du Ega Bizirik plataformak; emari ekologikoari nekez eusten ahal diola ibaiak, urteko hilabeterik beroenetan. Okerrera egiten ahal du egoerak, gainera, mankomunitateak orain artekoaren bikoitza ustiatzeko eskaera egin baitio Ebroko Ur Konfederazioari.

"2011. urtetik ari gara Egaren alde borrokan; eta segituko dugu. Bertzela, bide beretik jarraitzen badute, urte txar batean ibairik gabe geldituko gara". Horixe nabarmendu du Ega Bizirik plataformako presidente Felipe Ajonak. Murietakoa da bera, eta esaldi bakar batean laburbildu du arazoaren funtsa: "Ahal dena baino ur gehiago ateratzen ari dira".

Auziaren mamia hori da, baina baditu hainbat adar. Batetik, Ajonak agerian utzi du Montejurrako Mankomunitateak ez duela akuiferoetatik ura ateratzeko kontzesiorik. Bertzetik, Antzingo edo Mendazako putzuek eman dezaketen ur kopuruaren inguruko inolako ikerketarik ere ez dela egin salatu du; akuiferoak ustiatzeko lanak ingurumenean duen eraginari buruzko txostenik ez dagoela, alegia.

Orain, ikerketa bat aurkeztu dute EHUko irakasle Iñaki Antiguedadek eta Ane Zabaletak. Ega Bizirik plataformak eskatuta egin dute, Ega arroko ur fluxuen joerari buruz. "Datuak kezkagarriak dira", azaldu du Ajonak. Antzin herritik behera, adibidez, Ega ibaiaren ur emariak behera egiteko joera du, ikerketa horren arabera, akuiferotik gero eta ur gutxiago jasotzen duelako ibaiak, tarte horretan. "Santikurutze Kanpezutik (Araba) Antzin herrira, ibaiak ematen dio akuiferoari; Antzin herritik Murietara, berriz, akuiferoak ematen dio ura ibaiari. Putzuak egin, eta gero eta gehiago kentzen badiote, ordea, nekez lortuko du akuiferoak ibaiak behar duena ematea".

Ajonaren kezkarekin bat egin du Sustrai Erakuntza Fundazioak ere; nabarmendu du Antzingo putzutik bost hektometro kubo ateratzen dituela mankomunitateak egun, eta erakunde horren asmoa dela 12 ateratzea. "Orain jada arazoak badaude iturburuetan, zer gertatuko da gehiago ateratzen badute?".

Ebroko Ur Konfederazioak, behintzat, ez dio galdera horri erantzun. Alderantziz: zabaldu du mankomunitateak ur gehiago hartzeko egindako eskaerari alegazioak aurkezteko epea. "Mankomunitateak hainbat urtez kontzesiorik gabe egindakoari nolabaiteko euskarri legala eman nahi diote orain", salatu du Ajonak. Berretsi du akuiferoetatik ateratzen duen ur kopurua bikoiztu nahi duela mankomunitateak. "Helburua da merindadeko ia herri guztiak hornitzea".

Hori egiteko, udalerriz gaindiko eragina duen planaren figura (UGEP) erabili zuen Nafarroako Gobernuak, 2011. urtean. "Murietaren gisako herriak ez zituzten auziak kalte egindako erakundeen artean sartu, eta planaren berri ere ez genuen jaso. Ezin izan genuen alegaziorik aurkeztu". 2011tik, ur gehiago ateratzeko obrak egiten ari da Montejurrako Mankomunitatea. "40 milioi euroko proiektua da", azaldu du Ajonak.

Gobernuaren zain

Egun Nafarroako Gobernua babesten duten Geroa Bai, EH Bildu, Ahal Dugu eta Ezkerra taldeek ur baliabideen inguruko ikerketa egiteko beharra jaso zuten haien akordio programatikoan. Horixe gogoratu du Ega Bizirik taldeko presidenteak, eta etsita agertu da gobernuak auziari buruzko urratsik ez duelako egin, orain arte. "Bertze aldera begiratzen du".

Gobernuak zer eginen duen zain dira plataformako kideak. Ajonak argi du mankomunitateak ur gehiago atera ahal izateko prozesua bertan behera utzi beharko luketela, akuiferoen gaitasunari buruzko ikerketa zorrotza egin arte, behintzat.

Epaileek zer errateko ere badute akuiferoen auzian. Izan ere, Sustrai Erakuntza Fundazioak eta Ega Bizirik plataformak epaitegietara jo zuten 2011an, UGEPa onartu zutenean. Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak ontzat jo zuen proiektua. Ondorioz, Sustrai Erakuntzak eta ibaiaren aldeko elkarteak helegitea aurkeztu zuten Espainiako Auzitegi Gorenean. Haren erabakiaren zain dira. Eta Ega ibaiari so, bitartean. "Ibaiari begiratzea nahikoa baita gertatzen ari denaz ohartzeko". Euri gutxiko negu honek zer uda ekarriko duen beldur da Egaibar.

Mar 4, 20162016-03-03Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Imajina dezagun

Lohizune Amatria
Imajina dezagun fantasiazko mundu bat. Imajina dezagun mundu hori pertsonaia beltz, ilun eta maltzur baten mendean dagoela. Edozein ipuinetan bezala. Haren garretan gatibu pertsonaia zuriak bizi dira, eta egunero pertsonaia beltzarentz...

“Tximinoei begira, pertsonak ikusten nituen zenbaitetan”
Ots 26, 20162024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Tximinoei begira, pertsonak ikusten nituen zenbaitetan”

Edurne Elizondo

Hitzetan eta keinuetan sumatzen zaio Ione Arbillari (Iruñea, 1990) bokazioak eraman zuela Biologiako ikasketetara. Mexikon eman ditu azken hilabeteak, Chiapasen, tximino orrolariei so. Animalia babestua da, bertzeak bertze, trafikoari aurre egiteko. Emozioz kontatu du hasieran urruti gelditzen zirela oihanean, baina, denborak aurrera egin ahala, konfiantza hartu, eta hurbiltzen hasi zitzaizkiola. Ama batek kume jaio berria erakutsi zion uneak erabat hunkitu zuela nabarmendu du.

Primateengatik erabaki zenuen biologia ikastea?

Animaliengatik, oro har. Txikitatik maite izan ditut. Baina ez bereziki primateak. Orain ere, ez dut argi primateen esparrura mugatu nahi dudanik. Lan arloa zabaltzeko prest naiz.

Masterra, hala ere, primateen inguruan egin duzu.

Leioan hasi nintzen ikasten, baina gero Italiara joan nintzen, Erasmus programaren bidez, zoologia jorratzeko aukera gehiago zegoelako han. Azken ikasturtea, berriz, Madrilen egin nuen. Ikasketak amaituta, masterra egitea erabaki nuen. Primateen ingurukoaren berri jaso, eta interesgarria izan zitekeela pentsatu nuen.

Masterrak eraman zintuen tximino orrolariengana?

Bai. Bigarren urtean praktikak egin behar genituen. Lehen aldia izan da oihanean aritu naizela lanean; horregatik erabaki nuen Mexikora joatea, hizkuntzarena, behintzat, muga izan ez zedin. Banekien ez zela lan erraza izanen, eta ez nion bestelako zailtasunik erantsi nahi.

Zer zenekien tximino orrolariari buruz, eta zer ikasi duzu?

Masterrean ikasitakoa nekien. Batez ere, izenak argi uzten duen moduan, tximino hau ezaguna dela orro egiten duelako. Eta asko, gainera! Joan baino lehen esan zidaten ere animalia nagia zela. Eta horrek harritu ninduen. Han ikasi nuen dietarengatik direla hain nagi!

Zer jaten dute?

Hostoak, batez ere. Tarteka fruituak eta loreak ere bai. Garrantzitsua da hori, haziak barreiatzen dituztelako. Baina nagusiki hostoak jaten dituzte. Hostoen digestioa astuna da, eta energia gutxi ematen dutenez, asko jan behar dituzte. Digestio astun horren ondorioz siesta luzeak egin behar izaten dituzte, atseden hartu denbora luzez.

Haiek lo, eta zu haiei so?

Bai. Hamaika ordu ematen genituen haiei so. Eta lotan zirenean, gu azpian, haiei begira, eltxoek inguratuta. Ikaragarria zen. Abuztuan ailegatu nintzen, gainera. Beroa, eltxoak...

Nolakoa zen zure egunerokoa?

Hilero, gutxienez, hamar egunez ibili behar genuen oihanean. Ez zen beti erraza izaten tximinoen atzetik ibiltzea. Eguraldi txarrarekin, adibidez, behe lainoak hartzen zuen oihana, eta ez genuen deus ikusten.

Bertzela, erraza zen tximinoak aurkitzea?

Berez ez da zaila, egunsentian orro egiten dutelako. Gu sei tximinok osatutako taldea aztertzen aritu ginen, eta haiek ez zuten hori egiten, gizakiak eraldatutako eremu batean bizi zirelako. Errepidea bazen ondoan, bai eta nekazaritzarako erabiltzen zituzten lur sailak ere.

Entzun gabe, zaila zen tximinoak aurkitzea?

Hasieran, bai, zaila egin zitzaidan. Uste nuen ez nuela lana egiteko balio izanen. Baina gero ohitu nintzen. Entzumenaren bidez gai nintzen urtxintxak eta tximinoak bereizteko. Zazpi ordu egoten ginen, gutxienez, tximinoei so.

Zergatik egiten dute orro?

Lurraldea markatzeko. Azalpenak badu lotura energia gastuarekin. Orro eginez elkarri esaten diote zein den bakoitzaren lurraldea, eta, horrela, gatazka saihesten dute. Emeak erakartzeko ere egiten omen dute orro arrek. Antza, arrak gero eta orro handiagoa egin, orduan eta txikiagoak ditu barrabilak.

Taldeka bizi dira?

Guk aztertutakoak, bai. Normalena da ar nagusi bat izatea, beste arren batekin, eta, gero, hainbat eme. Halere, genero bereko sei espezie daude, eta ezberdinak dira. Hainbat monogamoak dira, adibidez.

Chiapasen, eremu zapatista batean egon zara. Nolakoa izan da esperientzia?

Agua Azul izeneko komunitatean bizi ginen gu. Herri zapatista asko zeuden inguruan. Autogestionatzen diren herriak dira, eta nahi duten gauza bakarra da bakean uztea. Tarteka errepideak blokeatzen zituzten, protesta moduan. Ekintza eraginkorra zen, hiri turistikoak zeudelako inguruan.

Nolakoa zen Agua Azul?

Indigenen komunitatea da, eta oso toki turistikoa; hor dute diru iturri nagusietako bat. Oinarrizko zerbitzuak baino ez daude. Guk lo egiten genuen CONANPek han zuen egoitzan. Babestutako Natur Eremuen Batzorde Nazionala da hori. Txorrotako ura, adibidez, ibaiko ura zen. Dutxa hartzen zenuenean, tarteka, hostoak ateratzen ziren txorrotatik. Bizimodua sinplea zen, baina lasaia. Sakelakoarentzako estaldurarik ez zegoen, adibidez, eta nik eskertu egin dut hori. Teknologia, tarte batez, bazter utzi ahal izatea mesedegarria izan da. Harritu ninduen hango indigenek iPhone telefonoak izatea.

Zapatistekin arazorik izan duzue?

Lana amaitzeko egun gutxi falta zirela etorri ziren gure etxera esatera zapatistek ez zutela haien oihanean egotea nahi. Guk lan egiten genuen eremua pribatua zen. Jabeak behiak zituen han, baina Mexikoko Gobernuak dirua eman zion, oihana bere hartan uztearen truke. Gero jakin genuen ez zela zapatisten kontua, eremu hori zaintzen zuen pertsonarena baizik. Bukatu genuen lana, baina kostata, eta CONANP elkartearen bitartekaritzari esker.

Oihanean lehen aldiz aritu zara. Nolakoa izan da esperientzia?

Zoragarria. Han sartu, eta hamaika animaliak inguratuak ginen. Guztiekin liluratzen nintzen ni. Tximinoekin ere, hasieran urruti gelditzen ziren, baina, denborak aurrera egin ahala, ohitu ziren gu han ikustera, eta hurbilduz joan ziren, ia parean gelditu arte. Gure taldeko emeetako batek kume bat izan zuen gu han ginela, eta erakustera etorri zitzaigun. Oso hunkigarria izan zen une hura. Tximinoak lehen aldiz ikustea eta entzutea ere oso hunkigarria izan zen.

Ez duzu esperientzia txarrik izan oihanean?

Bai, asko! Larriena, erleekin. Tximinoek jateko erabiltzen zituzten zuhaitzak markatzen genituen. Horretan ari nintzela, behin, erlauntz bati kolpea eman nion, eta erleak atzetik etorri zitzaizkidan. Zizta egin zidaten. Beldurra pasatu nuen.

Kontent itzuli zara?

Esperientzia oso polita izan da. Asko ikasi dut, eta konturatu naiz gurekin antz handia dutela tximinoek. Ama eta kumea elkarri eskutik helduta ikusi genituen behin. Gu bezala. Haiei begira, pertsonak ikusten nituen zenbaitetan. Gu ere primateak baikara.

Hiriak ezkutatzen duen hiria
Ots 26, 20162016-02-26Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Hiriak ezkutatzen duen hiria

Edurne Elizondo

Euriak lokatz bilakatu du bidea. Ur tantek gogor jotzen dituzte kartoizkoak diruditen txaboletako paretak. Sasi artean daude, ezkutatuta. Arropa bustita dago, zuhaixka batetik bertzera zintzilikatutako sokaren gainean. Isiltasuna da nagusi, atea zabalik duen etxola batetik neska gazte baten ahotsa entzuten den arte. "Egun on!".

Marinela Petreak 21 urte ditu, eta duela hamabost egun inguru ailegatu zen Iruñera, 23 urteko Petrea Vasilerekin batera. Autobusez egin zuten hiru eguneko bidaia, Bukarestetik. "Hemen lagunak baditugu; sorterrian ez dugu deus, ez dugu dirurik, ez dugu lanik, ezta izateko esperantzarik ere". Petreari etsipen puntu bat sumatzen zaio ahotsean. Iruñera etorri da sorterrian ez zuen etorkizunaren bila, baina bizilagunen kexekin eta arbuioarekin egin du topo.

Petrea eta Vasile Errumaniako bertze sei pertsonarekin batera bizi dira Tenis Klubaren atzeko lur sail batean, elkarte horren frontoi zaharreko paretaren kontra eraikitako etxoletan, Lezkairu auzotik gertu. Ez dira orain ailegatu, baina eztabaidak orain egin du eztanda hedabideetan eta herritarren artean. Batetik, Tenis Klubak salaketa jarri duelako, txabolak ken ditzatela eskatzeko. Lur sailaren zati gehiena, %90, elkarte horrena da, hain zuzen ere; gainerakoa, berriz, Iruñeko Udalarena.

Udalak jasotako kexek piztu dute eztabaida, bertzetik. Lezkairu ondoko Santa Maria La Real auzoko bizilagunek erakunde horrengana jo dute, bertzeak bertze, etxolak husteko eskatzeko. Arartekoari ere gutunak bidali dizkiote, eta sare sozialetan, gainera, sinadura bilketa jarri dute martxan, errumaniarrak orain dauden tokitik bertze nonbaitera mugi ditzaten eskatzeko.

"Segurtasunik ezak" eta "osasungarritasunik ezak" kezkatutako auzokidetzat jo dute haien burua sinadura bilketa bultzatu duten bizilagun horiek. "Beldur" direla aipatu dute, gainera. Iruñeko Udaleko oraingo agintariek irail aldera jaso zituzten lehendabiziko kexak. "Duela lau urte inguru ailegatu ziren errumaniarrak auzora; udan egoten ziren, batez ere; azken hilabeteotan talde bat bertan finkatu da, eta horrek eragin du kexek gora egitea", azaldu du Iruñeko Udaleko Gizarte Ongizateko zinegotzi Edurne Eginok (Ezkerra).

Zinegotziak bi kontu utzi nahi izan ditu garbi: batetik, Iruñeko Udalak ez duela urratsik eginen errumaniarrak indarrez diren tokitik mugitzeko. "Kontuz eta errespetuz jokatu behar dugu. Egoeraren jarraipena eginen dugu, erabakiak ezin baitira egun batetik bestera hartu; prozesu bat da hau". Azaldu du, halaber, udaleko hainbat arlo ari direla gaia aztertzen, bertzeak bertze ingurumenekoak, etxolak dauden eremuaren egoera ahalik eta gehien hobetze aldera. Bertzetik, auzokideek azaldutako kexen aurrean, "arazoa bere neurrian" hartu behar dela nabarmendu du Eginok: "Zortzi pertsona dira". Bizilagunekin ere "pedagogia egiteko beharra" badela erantsi du Ezkerrako kideak, arrazakeriari atea itxi ahal izateko. Kezkagarritzat jo ditu zenbait bizilagunek errumaniarren inguruan zabaldutako mezuak.

Txatarra biltzen

Nafarroan, 7.500 errumaniar inguru bizi dira; haietako 3.000 daude hiriburuan. Herritar horietako anitz 2007. urtetik aurrera ailegatu ziren herrialdera, Errumaniak eta Bulgariak Europako Batasunarekin bat egin eta gero. Eraikuntzaren sektorean lan egitera etorri ziren gehienak, bai eta gidari lanetan aritzeko ere.

Lezkairu ondoan bizi diren errumaniarrek txatarra biltzen eta saltzen dute, aurrera egin ahal izateko. Marinela Petreak argi erran du sorterrian ez zuela ikasteko aukerarik izan. Lana ahal duen tokian bilatzea bertze erremediorik ez duela.

"Txatarra biltzen ematen dugu eguna denok", erantsi du Petrea Vasilek. Egun guztiak ez dira berdinak. "Egun batean 20 edo 30 euro lor ditzakegu; bertze batean, berriz, 5 edo 10". Diru sarrera hori ez da txabolak atzean utzi ahal izateko nahikoa. "Nahiko genuke pisu batean gela bat alokatu! Baina ezin dugu. Hori da kontua. Hemen bizi bertze aukerarik ez dugula".

Txabolei egin die so Vasilek hitz horiek erran dituen bitartean. Paretek nekez lortzen dute ura barrura ez sartzea. Mantak daude lurrean, eta kanpotik sumatzen da barruko hotza. Butano-botila dute janaria prestatzeko. Dutxa hartzera, berriz, Alde Zaharreko bainu etxe publikora joaten dira. "Nork nahi du horrela bizi?", galdetu du gazteak.

Vasilek bere bi seme-alabak utzi ditu Errumanian, Bukaresten. Gainerako familia ere bai. Baita Petreak ere. "Ez da samurra, baina haiek ere ikusten dute bertze aukerarik ez dagoela". Kosta egiten zaio bizilagunen ezinegona ulertzea. "Guk ez diogu inori kalterik egiten". "Ez gara lapurrak; ez dugu arazorik poliziarekin, eta ez dugu inor gogaitu nahi. Zer jan lortzeko egiten dugu lan; utz diezagutela hori egiten", erantsi du Vasilek.

Harekin bat egin du Marinela Petreak. "Bakean bizi nahi dugu, bertzerik ez". Inguruan bizi diren bizilagunei gauza bakarra eskatu die. "Jar daitezela gure larruan, une batez".

Etxerik gabekoena, nork bere atarian ikusi nahi ez duen errealitate hori
Ots 26, 20162016-02-26Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Etxerik gabekoena, nork bere atarian ikusi nahi ez duen errealitate hori

E. Elizondo

Iruñeko karriketan bizi direnen egunerokoa ongi ezagutzen dute Esther Villarrek eta Patxi Martinezek. Iruñeko Udaleko hezitzaileak dira, eta etxerik ez dutenekin egiten dute lan. "Karrikan bizi direnak hamabost inguru dira Iruñean; bertze anitzek karrikan ematen dute eguna, baina badute lo egiteko gela bat", azaldu du Villarrek. Guztiak artatzen dituzte udaleko hezitzaileek. Eta guztiek antzeko beharrak dituzte. "Babesa; medikuarengana edo arropa erostera laguntzea; nork lagundu ez dute izaten karrikan diren pertsonek; alkoholarekin eta drogekin arazoak dituzte anitzek, bai eta buruko osasun arazoak ere; bakardadeak gogor jotzen ditu, eta biziki eskertzen dute tarte batez norekin hitz egin izatea". Gizartearentzat, oro har, ikusezinak baitira. "Inork ez du etxerik gabeko bat nahi bere atarian".

Martinezek erran ditu azken hitz horiek. Eta errealitate gordina hori dela nabarmendu du. "Lezkairu ondokoak ez dira gisako etxoletan bizi diren bakarrak; bada jendea abandonatutako etxeetan bizitzen; edo zubi baten azpian. Horien ondoan auzolagunik ez dagoenez, inork ez du haien berririk, ez dira existitzen".

Udalak dituen programen bidez, pertsona guztien oinarrizko beharrak asetzea da hezitzaileen helburua; baldintza duinak eskaintzea; non lo egin, non garbitu, zer jantzi eta zer jan ematea. Lezkairuko errumaniarrengana joan den urrian joan ziren Martinez eta Villar, lehendabiziko aldiz. Bertze bi bisita egin dituzte, geroztik, eta itzuliko direla azaldu dute. "Haien egoeraren jarraipena egin nahi dugu, zer behar dituzten aztertu".

Lehendabiziko bisitaren helburu nagusia txaboletan adingabekorik ote zegoen ziurtatzea izan zen. "Ez dago. Baldintzak, hala ere, kaskarrak dira han bizi direnentzat ere; gutxieneko higienerik ez dago; txorrotako urik ez dute, bertze nonbaitetik eramaten dute harat, garbitu ahal izateko; zikinkeria bada inguruan", erran du Villarrek.

Ez dute deus eskatu

Errumaniarrek ongi hartu dituzte udaleko hezitzaileak, joan diren bakoitzean. "Pertsona ezberdinekin mintzatu gara, eta guztiek egin digute harrera ona. Zenbaitek ez dute ongi egiten gaztelaniaz, eta hizkuntza muga izan da, neurri handi batean". Martinezek onartu du harritu egin dela etxoletan bizi direnek ez dietelako deus eskatu, ez diotelako deus galdegin udalari. "Ez dutela deus behar erran digute, ongi daudela".

"Inork ez du etxola batean bizi nahi; ez da hori nahi delako egiten den hautua", argi utzi du Martinezek. Aitortu du, ordea, errumaniarrek diren tokian gelditu nahi izateko izan ditzaketen arrazoiak zeintzuk diren ez dakiela. "Txatarrarekin egiten dute lan, Errumanian utzi dituzten seme-alabei dirua bidali ahal izateko; hangoa Iruñean dutena baino errealitate gogorragoa dela erran digute", azaldu du Villarrek.

Iruñeko etxerik ez dutenentzako aterpera joatea, edo udalaren programetan sartu ahal izateko erroldan izena ematea dira hezitzaileek mahai gainean jarri dituzten aukeretako zenbait. Villarrek argi utzi du aukera horien alde egiten dutenek ezin dutela jarraitu karrikan eskean, edo errumaniarrek egiten dutenaren gisako lanetan.

Koldo Leoz: “Parte hartzea garrantzitsua da, herritarrek udalean agindu behar dutelako”
Ots 26, 20162016-02-26Albisteak, Nafarroa0

Koldo Leoz: “Parte hartzea garrantzitsua da, herritarrek udalean agindu behar dutelako”

A.G.U.

Maiatzeko udal eta foru hauteskundeek Nafarroako mapa politikoa zeharo irauli zuten. Udal askotan aldaketaren alderdiak deiturikoek gobernu akordioak egin dituzte. Lizarran urteetan UPNk eta PSNk boterea partekatu ostean, boteretik kanpo geratu dira EH Bilduk, Geroa Baik eta Orain Lizarrak koalizio gobernua osatu dutelako. Lehen hilabete hauetan hiria biziberritzeko lan handia egiten ari direla azaldu du Koldo Leoz alkateak (Iruñea, 1979), Lizarra "nahiko geldi" aurkitu dutelako.

Nolakoak izan dira gobernuko lehen hilabete hauek?

Errazak eta zailak aldi berean. Errazak udaleko langileek asko lagundu gaituztelako, eta gobernu taldean gauden hiru taldeen artean elkarlana eta adostasuna nahiko handia delako. Hala ere, zailak ere izan dira, hiria nahiko geldi aurkitu dugulako. Lan piloa dago egiteko. Guztia martxan jartzeko, bilera mordoa egiten ari gara. Horregatik esaten dut lehen hilabeteak errazak eta zailak izan direla.

Zergatik diozu hiria geldo aurkitu duzuela?

Azken urteetan, ez dira gauzak berritu. Krisi garaian, errazera jo zuen aurreko udal gobernuak, besteak beste, zerbitzuak kendu, gaixoaldiak langileen artean bete zituzten, eta ez zuten jarduera ekonomikoetarako plan berezirik garatu. Egoera horrekin, hiriak ezin du aurrera egin.

Zer egiten ari zarete egoera hori aldatzeko?

Hilabeteak pasatu ditugu egoera aztertzen, eta orain plangintza bat egiten ari gara aurrera begira. Ez ditugu gauzak orain egin nahi jendeak zerbait egiten ari garela ikus dezan. Gauzak ongi egin nahi ditugu, egoeraren azterketa sakonak eginez eta plangintza adostuak sortuz. Noski, hori guztia aurrera eramateko dirua behar da, eta, orain, ez gaude egoera onenean. Horregatik, irudimena ere lantzen ari gara. Asko mugitu gara Lizarraren izena ahal bezain beste tokitan egon dadin. Bereziki, Nafarroako Gobernuarekin egin ditugu bilera piloa.

Zeintzuk dira zuen lehentasunak?

Lehenik eta behin nahi dugu herritar guztiek aseta izatea euren oinarrizko beharrak. Halaber, sustatu nahi ditugu industria, turismoa eta merkataritza. Konturatu gara ia ez zegoela harremanik udalaren eta merkatari eta enpresari elkarteen artean. Hori aldatu nahi dugu. Publikoaren eta pribatuaren arteko harremanak garatu nahi ditugu jarduera ekonomikoak pizteko. Potentzial handia duen hiria da Lizarra. Adibidez, duela gutxi Fiturren egon ginen, eta ideia asko jaso genituen.

Nola ari zarete sustatzen herritarren parte hartzea?

Aipatutako adibidearekin argi ikusten da udalak ez zuela harreman onik herriko elkarteekin. Aurreko legealdian lortu genuen parte hartze batzordea sortzea, baina ez zen bat ere garatu. Legealdi honetan, ordea, martxan jarri dugu. Lelo eta irudi bereziak sortu ditugu. Baita ekinbide zehatzak aurrera eraman ere. Hala nola euskararen kontseilua eta jai batzordea. Jai batzordean, herriko jai eta kultur eragile guztiak bildu ditugu. Parte hartzea garrantzitsua da, herritarrek udalean agindu behar dutelako.

Boterera heldu zinetenetik, polemika berezirik izan duzue?

Aurpegiratu diguten gauza bakarra da alkateak ez duela elizkizunetan parte hartzen. Uste dut lana ondo egiten ari garela. Ez dugu hausnartu gabeko urratsik egiten.

Euskarak badu hitza Lizarran
Ots 26, 20162016-02-26Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Euskarak badu hitza Lizarran

Asier Garcia Uribarri
Hilaren 13an, larunbatarekin, hamazortzi lagun bildu ziren Lizarrako kultur etxean. Gehienak elkarren ezagunak, baina sekula ez ziren guztiak mahai beraren inguruan bildu. Euskararen kontseiluaren lehen bilera zen. Bi urte dira Li...