NAFARROAKO HITZA

Umeen eta gurasoen arteko komunikazioa erraztea. Hori da Mentxu Isturizen helburua (Iruñea, 1980). "Momentu batetik aurrera umeak badaki zer nahi duen; hark aukeratu nahi du, eta ez dauka modurik zer nahi duen azaltzeko". Irratiaren bidez, Isturizek haurren keinu hizkuntzaren berri izan zuen, eta ikastea erabaki zuen. Ikasi, eta semearekin praktikatzen hasi zen. "Ikusi nuenean Oierrek keinuak egiten zituela, neure buruari esan nion: 'Hau mundu guztiarekin partekatu behar dut'". Beraz, haurren keinu hizkuntzan prestakuntza jaso, eta ikastaroak ematen hasi zen. "Blog bat ireki nuen Interneten, eta kalean kartelak jarri nituen. Poliki-poliki hasi naiz, eta, bi urteren ostean, nabaritu dut ahoz ahokoaren bidez asko zabaltzen ari dela". Hala ere, keinu hizkuntza irakatsiz bakarrik ez du bizimodua aurrera ateratzen. Horregatik sortu du Xamurki. Han, keinu hizkuntzaz gain, umeei masajeak nola eman eta haur-eramaileak nola erabili irakasten du.

"Keinu hizkuntza komunikazio zubi bat da haurtxoentzat". Isturizek uste du horrek frustrazio eta momentu txar ugari ekidin ditzakeela. "Haur batek, zer nahi duen azaltzeko gai ez denean, bere baliabideak erabiltzen ditu. Hau da, soinuak egiten hasten da, gero oihuka, eta, azkenean, kasketa galanta sor daiteke". Haurren keinu hizkuntza gorren keinu hizkuntzan oinarritua dago, baina ez da gauza bera. "120 keinu irakasten ditut, eta oso errazak dira ikasteko. Keinuak ikonikoak dira, eta batzuk betidanik egin ditugu etxean. Jateko, eskuak ahora eramaten dituzte, eta, lo egiteko, eskuak aurpegiaren alde batean jartzen dituzte".

Haurrak jaiotzen direnetik keinuekin komunikatzen hastea gomendatzen du Isturizek. "Hasieratik hitz egiten diegu, eta ez gaituzte ulertzen. Keinu hizkuntza errazagoa da, hitzak abstraktuak direlako eta keinuak ikonikoak; hau da, ekintzen antzekoak dira". Haurrak erraz jabetzen dira keinuez, eta sei eta zortzi hilabete bitartean dituztenean, eskuak garatu dituztenean, keinuak errepikatzen hasten dira. Era berean, keinuak hitzekin laguntzeko gomendioa egiten du Isturizek, komunikazioa garatzeko. Haurrek, hitz egiteko gaitasuna garatzen duten heinean, keinuak galduko dituzte. Isturizek dio bi gauza baino ez direla behar haurrei keinu hizkuntza irakasteko: "pazientzia eta pertseberantzia".

Zabaltzen ari den ezagutza

Haurren keinu hizkuntza AEBetan hasi zen, 1960ko hamarkadan. Urte batzuk geroago, 1980ko hamarkadan, Joseph Garciak egin zituen lehen ikerketak. Unibertsitateko ikaslea zen, eta gorren keinu hizkuntza ikasi zuen. Orduan, lagun gorrak ikusten zituen seme-alabekin komunikatzen, haurrek bederatzi hilabete baino ez zituztela. Garciak, ordea, arazo handiak zituen hainbatetan bere seme-alabekin komunikatzeko. Horregatik erabaki zuen keinu hizkuntza ikertzea. Garai berean, Linda Acredolok eta Susan Gotwinek ikerketa sakonak egin zituzten gai horren inguruan. Haurren keinu hizkuntza oso zabaldua dago, besteak beste, AEBetan, Ingalaterran eta Alemanian. Baina Euskal Herrian ez da oso ezaguna. Gipuzkoan ikasi zuen Isturizek, han irakasten zuen pertsona bat zegoelako.

Isturiz da Nafarroan haurren keinu hizkuntzako irakasle bakarra. Horretarako, Cincodeditos elkartearen ikastaroa egin zuen. Claudia Carterrek sortu zuen elkartea; Ingalaterrakoa da Carter, eta Madrilera joan zen bizitzera. Konturatu zen Espainian ez zutela ezagutzen haurren keinu hizkuntza. Hori dela-eta sortu zuen elkartea. Geroztik, gurasoei keinu hizkuntza irakatsi die, eta irakasleak trebatu ditu.

Bi urte daramatza Isturizek haurren keinu hizkuntzako ikastaroak ematen. Ehun familia ingururekin lan egin du, eta pixkanaka-pixkanaka ezagun egiten ari dela uste du. Ikastaroak ematen ditu deitzen dioten tokian, normalean larunbat goizean. Bi ordu eta erdiko ikastaroak ematen ditu, eta saioan ikasitakoaz gain laguntzeko hainbat material ematen ditu.

Baina, keinu hizkuntza ikastaroez gain, beste zerbitzu batzuk ere eskaintzen ditu. Horretarako sortu du Xamurki. Han, haurtxoentzako masajeak nola eman eta haur-eramaileak nola erabili irakasten du. Bi gauza horiek berebiziko garrantzia dute gurasoen eta haurren arteko erlazioan. "Haurtxoak oso sentiberak dira lehen sei hilabeteetan, eta azalaren bitartez hamaika sentipen transmiti daitezke; lotura ixten da". Isturizek dio haur-eramaileek ere haurren eta gurasoen arteko harremanean laguntzen dutela. "Umeak gurasoen kontaktua sentitu behar du, seguru dagoela jakiteko".

Amatasunak bizimodua aldatu zion Isturizi. Seme-alabekin komunikatzeko beharrak beste mundu bat ireki zion. Geroztik, haurtxoekin erlazionatzeko beste bide batzuk bilatu ditu, komunikazioa hitzak baino askoz gehiago dela frogatzeko.

"Ikasleen familien bi herenek irakaskuntza publikoa aukeratzen dute, eta gure eskubideak errespetaraziko ditugu", adierazi du Itziar Muro Iruñeko Biurdana institutuko guraso elkarteko kideak. Nafarroako 30 ikastetxe publikotan espazio falta eta beste hainbat gabezia salatu dituzte Sortzen-ek eta Herrikoak. Egoera hori aldatzeko batu dira kaltetutako ikastetxetako guraso elkarteak, eta euren aldarrikapenen berri eman dute.

Eskola Batzordearen arabera, 2012-2013 ikasturtean 65.835 ikaslek ikasi zuten ikastetxe publikoetan. Baina eskola publikoa aukeratzen duten gurasoek ez dute gobernuaren sostengua sentitzen. "Nafarroako Gobernuak ez du hezkuntza publikoa lehenesten", adierazi dute. Hainbat aldarrikapen egin dizkiote Hezkuntza Departamenduari.

Hasteko zonifikazio bakarraren aurka egin zuten. "Neurri horrek indargabetu egiten du, hein handi batean, gobernuak auzo eta herri guztietan ikasteko leku publikoa bermatzeko duen ardura", ohartarazi dute Sortzen-ek eta Herrikoak. Era berean, gogoratu dute legediaren arabera ikasle orok haren etxetik gertuen duen zentroan hezkuntza jasotzeko eskubidea duela. Horrekin batera, ohartarazi dute Hezkuntza Departamenduak euren ikasleak aukeratzeko eskubidea bermatzen diela itunpeko eskolei. Gaineratu dute behin ikasturtea hasita ez dutela atzerritik datozen ikasle berrientzako lekurik gorde behar. Euren arabera, diru publikoa jasotzen duten ikastetxe guztiek jaso beharko lituzkete atzerriko eta gutxiengo etnikoetako ikasleak.

Gurasoek atzeman dituzte Hezkuntza Departamenduak itunpeko eskolen alde eginiko beste neurri batzuk; izan ere, murrizketetan "desorekak" daude. "Irakasleak ez kontratatzeak eta funtzionamenduko murrizketek ekarri dute hezkuntza publikoan urtero 30 milioi euro gutxiago inbertitzea. Itunpeko eskoletan, berriz, inbertsioa lau milioi eurokoa izan da", adierazi du tinko Txentxu Juaniz Sarrigurengo eskola publikoko guraso elkarteko kideak.

Ikastetxe publiko berriak eraikitzeko oztopoez ere hitz egin du Murok. Biurdanako guraso elkarteko kideak salatu du hainbat herritako eta Iruñeko zenbait auzotako ikastetxeak handitzea oztopatu duela gobernuak. Horretaz gain, gogoratu dute eraikin berriak behar dituztela Iruñeko Biurdana institutuan eta Sarrigurengo eta Erronkariko eskoletan. Lehen bietan ikasleentzako tokirik ez dagoelako, eta Erronkarikoan, eraikinak 130 urte dituelako. "Hezkuntza publikoan distortsioa eragiteko estrategia darabilte familiek itunpeko eskolak aukeratzeko", esan du Murok. Orotara, hamaika ikastetxek handitzeko beharra dute, hamalauk azpiegituretan hobekuntzak behar dituzte eta bostek mantentze lanen falta dute.

Era berean, Nafarroako Gobernuak Espainiako Hezkuntzaren Kalitatea Hobetzeko Lege Organikoaren alde egitea salatu dute. "Gobernuaren lege berriarekin, sexuaren arabera ikasleak bereizten dituzten ikastetxe pribatuek itunpeko bilakatzeko aukera izango dute, Nafarroako legediari kontra eginez". Baina zailtasunen gainetik, familia guztiei dei egin diete hezkuntza publikoa aukeratzera.

"Batzordeetan eta osoko bilkuretan udal gobernuak euskararen araudia urratzen jarraitzen duela etengabe salatzen dugun arren, UPNk ez du inolako borondaterik euskararen araudia betetzeko", adierazi du EH Bilduk. Iruñeko Udalak euskaren erabilera arautzeko ordenantza "maltzurkeriaz eta mespretxuz" urratzen duela gaineratu dute. Euren aburuz, udal gobernuko kideek "ongi dakite legez kanpokoa dela euskararekin duten jarrera".

Jokaera hori salatzeko, hainbat adibide jarri ditu mahai gainean koalizio abertzaleak. Esaterako, udalaren webgunea gaztelania hutsean eguneratzen dutela jakin zutenean, eskaera formal bat egin zuten erregistroan webgunea bi eletan egoteko. Hala ere, udalak eskatutakoa ez duela aintzat hartu adierazi dute.

Horrez gain, koalizioak beste urraketa baten berri eman du: Iruñeko igerileku publikoetan gaztelaniaz eta katalanez soilik eman daiteke izena. Egoera horrek bereziki sumindu ditu EH Bilduko kideak. "UPNk ongi daki euskara gutxiestea Iruñeko euskaldun guztiei burla egitea dela", azaldu dute.

Ildo horretatik, Iruñeko Euskalgintza taldeak jakinarazi zuen Iruñeko hizkuntza paisaia aldatzen hasia zela, nahiz eta poliki izan. Hain justu, hizkuntza paisaiarekin udalak duen jarrera ere salatu du EH Bilduk. Izan ere, Rodezno kondearen plazan dagoen erakusketan euskara "gutxiesten" dela salatu dute. Euskarazko izenburuak gaztelaniazkoak baino hizki xeheagoa dauka. Horregatik guztiagatik udal araudia bete dezala eskatu dio EH Bilduk Enrique Maia alkateari.

Birraitona, aitona eta aita txokolategileak zirelako egin zen Jesus Subiza ere txokolategile (Erro, 1920). Familiako tradizioari halabeharrez eutsi zion, nahiz eta hartutako erabakiarekin ez den batere damutzen; are gehiago, erretiroa hartuta ere txokolategiletzat jotzen du bere burua. Sasoi betean dago; harro kontatzen du inoiz ez dela gaixorik jarri, eta osasun ona txokolateari esker duela. Goizero, gutxienez 125 gramo txokolate jaten ditu. "Gosaltzeko txokolate tableta jatea osasungarria da, oso, gainera", dio pozik.

Osasuntsu dagoen arren, zaildutako eskuak ditu Subizak. Hamarkada luzeetan egindako lan gogorra seinale dute esku horiek. Dena den, badira urte batzuk txokolatea egiteari utzi ziola. Lekukoa alabek hartu zuten. Baina, goizero-goizero, Iruñeko Amaia kalean duten txokolate denda irekitzera joaten da. "Dendara etorri eta lana nola egiten duten ikustea gustatzen zait". Izan ere, txokolatea baita bere bizitzaren funtsa. "Beste gauzarik egiten ez dakit; txokolatea da egiten dakidan gauza bakarra", dio irri artean.

Emaztea alzheimerrak jota dauka, eta, horregatik, etxetik ateratzeko beharra sentitzen du. Emazteaz hitz egitean begiak bustitzen zaizkio, izan zirena gogoan hartuta. Hala ere, baikorra izaten saiatzen da. "Txokolategiak ematen dit niri indarra. Bezeroak etorri, eta 'bai txokolate ederra' esaten dutenean", azaldu du. Subiza txokolatearen sekretua zein den galdetuta, "sekretua sekretu" dela azaldu du. Izan ere, ohartarazi duenez, txokolatea egiten dutenek bakarrik ezagutzen dute Jesus Manuel Subiza birraitonaren errezeta.

Iruñean gelditzen den txokolategile bakarra da Subiza. Nostalgiaz mintzatzen da Iruñea izan zenaz. Dioenez, garai batean hamabost txokolategile izatera iritsi ziren. "Hemen, lehen nonahi zegoen txokolategi bat; orain, ordea, ez da horrelakorik". Azaldu duenez, enpresa multinazionalek ekoizten dituzten txokolateak ez dira "ez txokolate, ez ezer!". Hark enpresan ekoitzitakoak soilik jaten ditu.

Hala ere, ez zaio gustatzen besteek egindako txokolateak kritikatzea. "Batzuek diote belgikarra dela onena; beste batzuek, berriz, suitzarra. Niri berdin zait, nik besteena ez baitut probatzen", azaldu du tinko. Gainera, nabarmendu du hemengo produktuak kontsumitzea "izugarri" garrantzitsua dela. "Azkenaldian, izugarri galdu da elikadura zaintzeko ohitura, eta horregatik sortzen dira dozenaka eta dozenaka gaixotasun".

Egungo elikagai gehienenen kalitatea "eskasa" dela adierazi du: "Frutek eta barazkiek ez dute lehen zuten zaporerik. Orain dena da artifiziala". Ildo beretik, azken hamarkadetan Iruñean merkataritzak izan duen beherakadaz ere mintzatu da Subiza: "Lehen hemen, Amaia kalean, dozenaka denda txiki zeuden, eta orain asko eta asko itxita daude". Iruñerrian ireki dituzten merkataritza gune handiek sektorearen pattalaldian "zerikusi zuzena" dutela irizten dio.

Arazoak arazo, onartu du oraindik badela artisauen lana estimatzen duenik: "Gipuzkoa eta Bizkaitik jende andana etortzen da gurera txokolatea erostera, eta horrek izugarri pozten nau". Izan ere, Subizak egindako txokolatea, Amaia kaleko dendan ez ezik, Euskal Herriko dozenaka txokotan eros daiteke. Bezeroen artean txokolate purua dela estimatuena irizten dio Subizak,%80 kakaoa duena. Horrekin batera, laranja zatiekin egindakoa ere asko saltzen dutela nabarmendu du.

Orotara, hamabost txokolate mota baino gehiago egiten dituzte, tartean turroiak ere bai. Kakaoa gehienbat Boli Kostatik ekartzen dutela azaldu du Subizak: "Oso kalitate oneko kakaoa ekoizten duten Boli Kostan". Hala ere, noizean behin, gutxitan bada ere, Venezuelako kakaoa ere baliatzen dutela adierazi du. Egunean 5.000 tableta inguru ekoizten dituzte, eta gosaltzeko 100.000 kilo txokolate hauts urtean. Ekoizpen hori aurrera ateratzeko lan handia egin behar dela ohartarazi du Subizak.

Lana guztiaren gako

XIX. mendean hasi zen Subiza txokolatearen ibilbidea. Ordutik, garai onak zein zailak izan dituzte, baina guztiak gainditu dituzte. Jesus Subizaren birraitona izan zen familiako lehen txokolategilea. Antza, 1820an, birraitona astero Arnegiko Polit etxera (Nafarroa Beherea) joaten zen txokolatea nola egiten zen ikastera. "Polit etxea eskualdeko txokolate lantegirik onena zen", azaldu du Subizak. Birraitonari, soldata eman beharrean, gauzaz ordaintzen zioten Arnegin. Hala, ekartzen zuen kakao eta azukrearekin Erroibarko txokolatea egiten zuten, ondoren emazteak sal zezan. Enpresa, ofizialki, 1841ean sortu zuten. Birraitonaren tokia lehenik aitonak eta ondoren aitak hartu zuten. 1950eko hamarkadan hartu zuen lekukoa Jesus Subizak. Halako enpresa batek horrenbeste denboran irauteko sekretua zein den galdetuta, argi erantzun du: "Garaian garaiko egoerara moldatzen jakin behar da". Onartu du horri esker ekoizten dutela oraindik txokolatea.