Ikasturte berriarekin batera, irakurle taldeak abian jarri dituzte Katakrak gunean, literatur genero eta estilo ezberdinez lagun artean solastatzeko. Lau talde dira, orotara; horietatik hiru, euskaraz: nazioarteko literaturaren Irakurle Taldea, La Cas...
Euskara
Bidador, hurbileko eruditu hori
Hil eta berehala Artikako Kultur Etxean egin zioten omenaldia da Bidadorrekiko miresmenaren eta maitasunaren erakusgarri argiena. Orduan batu zirenek azaldu zuten haren izaera poliedrikoa: euskara beti ardatz, dantzan, filologian, historian, literaturan eta kazetaritzan aritu zen, ikerketa eta dibulgazioa txanpon beraren bi aldeak bihurtuta. Baina haren ofizioek bezainbeste, edo are gehiago, haren pertsonak utzi zuen aztarna gertutik ezagutu zutenen artean. Horietako batzuen iritzia jaso du Nafarroako Hitza-k, Bidador eta haren pertsona hobeto ezagutzeko asmoz.
Zalantzarik gabe, dantza izan zen Joxemiel Bidadorren pasio handienetako bat. Modu bikoitzean bizi izan zuen, gainera. Dantzari gisara, batetik, baina baita euskal dantzen historia eta bilakaeren ikertzaile gisara ere. Oparoa da arlo horretan eginiko lana.
1990eko hamarkadaren hastapenetan hasi zen dantzan, Iruñeko udal taldean. Han ezagutu zuen Patxi Laborda, dantzaria, eta egun Bilbon dantza irakaslea dena. "Gazteen artean sartu zen Bidador", Labordak dioenez. "Eta, printzipioz, dantzatzera zetorren, besterik ez", gerora garatuko baitzuen dantzen ikerlari eta sustatzaile rola.
1988an desegin zen udal dantza taldea, Iruñeko Udalak dantzariei ekitaldi ofizialetan dantzatzen zituzten koreografietan ikurrina eramatea debekatu zienean. Ondorioz, Duguna dantza taldea eratu zuten aurrez udal taldean ibilitako batzuek, eta, ordutik, bertan ibili zen dantzan Bidador ere. Taldearekin batera sortutako fanfarrean ere aritu zen tarteka, bonboa jotzen.
Baina Dugunakoa izateaz gain, beste hainbat taldetan ere parte hartu zuen Bidadorrek. Eta hori, garai horretan, ez zen batere ohikoa, Labordak dioenez: "Garai hartan gehienok ginen abizena genuen dantzariak. Ez dakit zer dantzari, ez dakit zer taldetakoa. Bidadorrek horrekin apurtu zuen. Hainbat talderekin dantzatu zen, eta taldeek eskaera bat egiten zutenean hara joaten zen bera dantzatzera. Nolabait, kobratu gabeko mertzenarioa zen. Eta garai hartan hori ez zen batere normala, eta ez zen ongi ulertzen. Nolabaiteko traizioa zen".
1997an, bestalde, San Lorentzoko Danzanteen sortzaileetako bat ere izan zen. Jesus Pomarez izeneko baten ideia izan zen dantzari taldea sortzea, Labordak gogoratu duenez. Batez ere, Corpus egunaren prozesioa —nahiko "zoldatsua zena"— alaitu nahian. Aspaldiko eskuizkribuak aztertuta izan zuten XVIII. mendera arte Iruñean aritutako dantzarien berri, eta horietan oinarrituta sortu zuten taldea. Sorrera prozesu horretan parte hartu zuen Bidadorrek, eta taldean dantzari aritu zen, azken egunetaraino.
Dantzaren inguruko zaletasuna, edonola, ikerketa lerro bilakatu zuen Bidadorrek. Gaztetatik zetorkion interesa, Labordaren hitzetan: "Asko mintzatzen ginen dantzaz. Interes franko genuen, eta ahal genuen guztia irakurtzen genuen. Baina ulertu beharra dago garai hartan formazio handirik ere ez zegoela, eta ikerkuntzan apenas zegoela ezer".
Bidadorrek bete zuen hutsune hori: moralitateak euskal dantzen bilakaera historikoan izandako eragina aztertu zuen. Literaturako, dokumentazioko eta legegintzako testigantzak eta erreferentziak bilduz osatu zuen bilakaera horren inguruko doktoretza tesia, 90eko hamarkadaren azkeneko txanpan aurkeztua. Urte batzuetara, testu hura berraztertu eta berridatzi zuen, eta Dantzen erreforma Euskal Herrian izenburuarekin gorpuztu. 2005. urtean, Bilboko Udalak antolatutako Unamuno saiakera saria irabazi zuen lan horrek. "Azken lau mendeetan Euskal Herrian gertatutakoa jakiteko testu ezinbestekoa" da hori, Labordaren ustez, "jomuga bat", nonbait. "Izan ere, ordura arte idatzitako gehienak intuizioak, espekulazioak eta norberaren usteak ziren, baina Bidadorrena izan zen nik esku artean izan nuen lehen testu zientifikoa", dio Labordak. Horregatik uste du hori izan zela Bidadorren "benetako ekarpena". Eta gaineratu du: "Seguru nago urte batzuk barru jendeak Bidador ezagutuko duela lan hori idatzi zuelako".
Dantzaz gain, euskal filologia ere izan zen Joxemiel Bidadorren ikerketa esparru nagusienetako bat. Oso gazte zelarik, 22 urterekin, Noticias y restos del euskara de Val de Ollo lana idatzi zuen, eta gurasoen jatorriko haraneko euskararen aztarnak jaso. Aurrerago ere ikertu zuen Nafarroako euskararen historia, eta hainbat testu eta argitalpenetan jaso zituen ondorioak.
Baina Bidadorren ikertzaile rola euskal literaturarekin da lotua, batez ere. Nafarroako euskarazko idazleen ikerlari eta historialari oparoa izan zen. Urteetan pilatutako materialak, datuak eta jakinduriak Materiales para una historia de la literatura vasca en Navarra liburuan batu zituen 2004. urtean, Pamiela argitaletxearen eskutik. Gazteleraz idatzi zuen testua, eta ez da kasualitatea. Patxi Larrion Bidadorren lagun minak ditu orduko xehetasunak: "Nafarroako Gobernuak diru parrastada handia eman zion urteetan OPUSeko unibertsitateari, Nafarroako literatura ikertzeko". Pentsa zitekeen ikerketa horretan ez zirela euskal idazleak sartzen. "Ni horretaz jabetu nintzen, eta horrek Bidadorren liburuaren argitaratzea azkartu zuen. Orduan erabaki zuen gazteleraz egitea", unibertsitatearen ikerketari erantzunez.
Lan horrek, euskal idazleek historian zehar Nafarroan izandako presentzia ezkutatua mahai gainean jartzearekin batera, aldarrikapenari ateak ireki zizkion. 2004ko abenduan, liburua argitaratu eta gutxira, Baziren, Bagara manifestua sinatu eta aurkeztu zuten Nafarroako dozenaka euskal idazlek, euskarazko literatur sorkuntzak herrialdean izan zuen eta duen balioaren aitorpena exijitzeko. Bultzatzaileen artean, nola ez, Bidador zegoen.
Oro har, arloz arlo egindako ikerketa lanen zorroztasun eta seriotasuna goraipatu ohi zaio Bidadorri. Labordak dioenez, "sistematikoki, gaiak ongi landuz" ikertu zuen dantza mundua. Larrionek dioenez, bestalde, "Bidadorren lan egiteko modua, intuizioa, gauza asko maisuki ekartzeko modua" igartzen da Materiales... lanean. "Oso aditua den jendeak irakurri du, eta txunditurik geratu izan da".
Nafarroako hedabide asko izan ziren Bidadorren ikerketen lekuko. Euskaldunon Egunkaria-ko Nafarkaria gehigarrian nabarmendu zen batez ere, 1995etik aurrera, Klasiko bitxi, arront klasiko sailean. Atal horretan aurkeztu zituen Nafarroako euskarazko idazleen inguruko aurkikuntza bitxi eta ordura arte ezezagunenak. Hain zuzen ere, zutabe horretan bildutako materialarekin osatu zuen geroago lehen aipatutako liburu sonatua.
Garai hartan, Alberto Barandiaran zen Nafarkaria-ko arduraduna. Eta gogoan du Bidadorrek gehigarriari egindako ekarpena: "Oso testu bereziak ziren, oso bitxiak. Hasi eta konturatu ginenerako ehun bat kolaborazio zituen eginak, beti zintzo-zintzo". Dioenez, paperean ekartzen zizkien artikuluak idatzita, "orduan ohikoa zen bezala". Bidadorren jarrera goraipatu du Barandiaranek: "Sekula trukean deus eskatu gabe egiten zuen lana, beti oso fin. Nik beti lotu izan dut Bidador eskuzabaltasunarekin. Berari gustatzen zitzaizkion gauzak baldin baziren, dena emateko prest zegoen".
Lan horretan, historiaren lanbro artean ahaztutako Nafarroako euskal idazleak berreskuratu zituen. Guztien artean, sona handia izan zuen Alexander Tapia Perurena 1936ko gerra aurreko idazle iruindarraren azaleratzea. "Berak atera zuen argitara", Barandiaranek dioenez. "Eta bere lana ez zen inondik kopiatutako gauza. Ikerketa lan txukuna zegoen atzean, iturriak aurkitzeko sekulako lana".
Euskalerria Irratian ere ibili zen Bidador, kolaboratzaile lanetan. Ongi gogoan du hori Reyes Ilintxeta irratiko esatariak: "Oso gustura etortzen zen irratira, oso hiztun ona zen, oso solaskide ona, eta oso ongi prestatzen zituen gaiak. Bere ikerketetan aurkitutako perla bitxiak ekartzen zizkigun. Adibidez, XVII. mendeko sukaldaritza liburu bat, euskaraz idatzia. Beti ziren halako perlak".
Ilintxetak dioenez, "oso gizon okupatua zen Bidador, baina hala ere ez zuen inoiz inolako trabarik jartzen irratira etortzeko. Eta kontatzen zituenak gai zailak edo zientifikoak baziren ere, oso modu dibertigarrian kontatzen zituen". Finean, bere jakinduria zabaldu nahi izaten zuen Bidadorrek —"beste mundu bateko burua zuen, hainbesteko informazioa buru batean sartzeko"—, gainerakoen eskuetan jartzeko: "Ez zuen ezer berarentzat gordetzen, beste ikerlari askok egiten duten moduan. Berak ikertutakoa konpartitzen zuen, uste zuelako garrantzitsua zela hemengo euskaldunok gu baino lehenago izandako euskaldunak ezagutzea".
Literatur zaletasunak berehala hurbildu zuen Joxemiel Bidador Pamiela argitaletxera. Jose Angel Irigarai etxe horretako editoreak, hain justu, "euskal letretako ekitaldiren batean" ezagutu zuen Bidador, orain hamabost edo hogei urte. Eta berehala piztu zion mirespena: "Segituan konturatu nintzen, beste asko bezalaxe, zer-nolako pertsona zen, irekia, ironikoa, letretan oso barneratua". Harremana sendotu zen heinean, eta konfiantza irabazita, argitaletxearentzako kolaboratzea proposatu zion Irigaraik Bidadorri, haiengana iristen ziren liburuak irakurri eta haien argitalpena baloratzeko. "Oso zintzo eta iritzi interesgarriz" parte hartu zuen Bidadorrek, Irigaraik dioenez. "Bazuen neurria hartzeko gaitasun handia, eta esaten zuen ezin zela edozer argitaratu, baina gauza bitxiak iristen zirenean segituan esaten zien baietz". Oro har, "elkarlan polita" izan zela gogoratzen du poeta iruindarrak.
Harremanaren ondorioz, Bidadorren poesiarekiko sentsibilitateaz eta "kezka bereziaz" konturatu zen Irigarai, eta zerbait idatzi eta argitaratzeko proposamena egin zion. "Bai, ari nauk", erantzun omen zion Bidadorrek. Eta 2009ko abenduan, posta elektronikoz, zirriborroa bidali zion Bidadorrek editoreari. Handik gutxira hil zen, ordea, 2010eko martxoan, eta lehenago bidalitako zirriborroari itxura eman eta argitaratu zuen orduan Pamielak, Hutseaniko hazkurria izenarekin. "Oso luma onekoa zen", dio Irigaraik. Eta bat dator Ilintxeta ere, haren euskararen maila goraipatzerakoan: "Euskaldun berria zen, eta ikaragarria zen zer-nolako maila zuen lagunarteko euskaran zein literarioan. Beti harritzen gintuen esamolde edo hitzen batekin. Izugarri maite zituen hitz arraroak, sonoritate polita zutenak".
Pamielan egindako harremanen ondorioz, argitaletxearen Zelaia sariko epaimahaikide gisara ere ibili zen Bidador, hasieratik. Eginkizun horretan bat egin zuen Pili Yoldi kazetariarekin ere. Beste hainbat esparru eta testuingurutan ere elkarrekin ibiliak ziren, eta oroimen ona gorde du Yoldik Bidadorrengandik. "Geniala zen", dio. "Gogoratzen naiz mahai baten bueltan kontatzen zituen pasadizoez. Oso hizlari ona zen, oso dibertigarria. Jakinduria handia zuen, eta, gainera, oso ongi zekien gauzak hornitzen, anekdotekin. Asko ikasi genuen berarekin, baina ez bakarrik ikasi, baita dibertitu eta maitatu ere. Oso maitagarria zen".
Hain zuzen ere, antzekoa da erreportaje honetarako elkarrizketatutako guztiek Bidadorrengandik gorde duten irudia. Dantzari, ikertzaile, dibulgatzaile eta poetarena bai, baina lagunarena bereziki. "Ezin duk imajinatu zeinen ongi pasatu dugun elkarrekin", dio Larrionek. Bidadorrekin bizitako pasadizo irrigarriz gordea du oroimena Larrionek, Castejonera liburu bat aurkeztera joan eta haien burua zentral termikoaren aurkako koordinakundearen bileran nahasita ikusi zutenekoa, kasurako. Edota Larrionek Mendigatxa sindromea deitzen duen hura, Resurreccion Maria Azkueren berriemailea izandako Mariano Mendigatxaren harira piztutako solasaldia gogoan: "Marka da gero; umorea behar da duela ia bi mende jaiotako morroi baten inguruan ordu txikietan aritzeko mahai baten bueltan. Gure izatearen funtsa Erronkariko laborari baten eta apaiz garbizale baten arteko gutun trukean topatu nahian. Nori kontatuko diozu XXI. mendean hori dela izan dezakezun elkarrizketa, solasaldirik kilikagarriena?".
Ilintxetak ere gogoan ditu Bidadorrekin igarotako uneak. "Beti zebilen hitz eta pitz, irriz, eta oso giro polita sortzen zuen. Bera egoten zen toki guztietan beti sortzen ziren halako solasaldi dibertigarriak". Irigaraik, bestalde, "bere talantea eta talentua" gogoratzen ditu, eta nola horrek egiten zuen "inguruan jendea biltzeko gai".
Horra hor, bada, gizon baten bi aldeak. Ikerlari akademiko jakintsua, batetik; kaleko lagun eta solaskide gertukoa, bestetik. Finean "eruditu" bat baitzen Bidador, Barandiaranek dioenez. Eta bere "kontrastea" zen "erudizioa" zuela testuetan, "baina gero oso pertsona xehea, umila eta atsegina zen. Oso Alde Zaharrekoa, oso Iruñekoa eta oso euskaltzalea, noski". Bidador, beraz, hurbileko eruditu hori.
Imanol Lapeña: «Euskara eta kirola lotzea da helburua»
Euskararen aldeko aldarria presente izango da San Fermin Txikiko jaietan. Laugarren urtez, Euskaraz bizi nahi dut lelodun lasterketaren lekuko izango dira Alde Zaharreko kaleak, bihar goizean. Euskalgintzako taldeek abiatutako lasterketa da; prestatzeko, ordea, Imanol Lapeña (Iruñea, 1963) Hiru Herri atletismo taldeko kidearengana jo zuten orain lau urte. Iñaki Mendiorozekin batera, lasterketaren prestaketarako logistikaz arduratzen da urtero Lapeña.
Dioenez, lasterketaren aurreko egunetan izaten dute lan gehien. Finean, "ongi eraman behar dira gauza guztiak, egunean, dena ongi atera dadin". Besteak beste, lasterketarako beharrezkoa den materiala lortzeaz arduratzen da, bai eta ibilbidea markatzeaz ere, adibidez. Eskarmentua du horretan, Iruñerriko bestelako kros eta lasterketen antolaketan ere ibilia baita.
"Zerbait berezia egin nahi zelako" sortu zen 2012an euskararen aldeko lasterketa bat egiteko ideia. "Zerbait berezia, kirolarekin harremana izango zuena". Izan ere, Lapeñak dioenez, "euskara eta kirola lotzea izan zen helburua lasterketa formatuan. Ez lehiatzeko, baizik eta parte hartzeko, eta, hala, egun eta festa polita sortzeko". Data aukeratzerakoan, San Fermin Txikiko festekin batera egitea erabaki zuten, "jai giroan antolatzeko". Eta bistan da asmatu zutela, "jendearen erantzuna eta sortutako giroa oso polita izaten delako", Lapeñaren hitzetan.
Euskararen aldeko aldarrikapenerako kirola aukeratu izana ez da kasualitatea, Hiru Herri taldeko kidearen ustez. Are gehiago, kirolean, eta bereziki atletismoan, euskararen erabilerako potentzial handia dagoela uste du: "Kirolarena beste mundu bat da. Agian orain arte ez gara ohartu mundu horretan euskara erabiltzeko zenbat aukera dauden. Iruñean asko dira atletismo taldeak, eta horietan dabiltzan asko dira euskaldunak". Horretaz gain, lasterketaren moduko formatuak jendea erakartzeko izan dezakeen gaitasunaz mintzo da Lapeña: "Jendea erakartzeko aukera polita da. Jendea mugitzeko gauza erraza da korrika egitea".
Errezetak emaitza onak eman ditu orain arte. Aurretik egindako
hiru lasterketetan "oso giro polita" sortu izan da, Lapeñaren hitzetan. Partaideen kopurua ere "poliki-poliki" gora doa, "bai helduen eta bai umeen lasterketetan ere". Eta orain arte behintzat, eguraldiak lagundu izan du, eta "hori oso garrantzitsua da".
Guztira, 300 bat lagunek parte hartu ohi dute lasterketan. Ez da kopuru makala. Are gehiago, Euskaraz bizi nahi dut leloarekin Euskal Herriko beste hainbat herri eta hirietan egiten diren antzeko lasterketen artean, "jendetsuena" omen da Iruñekoa. Orain hiru urte, egun bakarrean egin ziren lasterketa horiek guztiak, 30 bat herritan. Orain, ordea, "hilabeteko epea" ematen zaie antolatzaileei, "herri bakoitzak hilabete horretan nahi duen data aukeratu dezan".
Denetariko korrikalariak
Aniztuna izan ohi da euskararen aldeko Iruñeko lasterketan parte hartu ohi dutenen profila. Batetik, Lapeñak dioenez, "atleta onak izaten dira, Iruñerri ingurukoak, famosoak batzuk". Horietako askok "entrenamendu modura" hartzen dute lasterketa. Antolatzaileak dioenez, Iruñerriko klub gehienetako —Lagunak, Ardoi, Pamplona Atletico, Ederki, Hiru Herri, Beste Iruñea, Berriozar...— kideak izaten dira lasterketan. Bestalde, krosa "oso herrikoia" dela dio Lapeñak, eta "edonork" parte har dezakeela. Aniztasun horrek egiten du lasterka "polita".
Orain arteko erantzunari eustea izango da, aurten ere, antolatzaileen helburua. Horretarako ondu dute bost kilometro inguruko ibilbidea. San Frantzisko plazatik abiatuko da, 10:30ean. Eslava, Kale Nagusia, Udaletxe plaza eta Santo Domingoko aldapa igaroko ditu, Arrotxapea zapaldu aurretik. Curtidoresko zubitik ibaia zeharkatu eta ertzetik ibiliko da, Vergel zubira iritsi arte. Arantzadira eginen du salto handik, eta inguru horretan buelta eman ostean Zumalakarregiko atetik igoko da berriro Alde Zaharrera. Karmen, Navarreria, Mercaderes, Txapitela, Gazteluko plaza eta San Nicolas kaleak igaroko ditu orduan, eta San Migel kaletik iritsiko da berriro San Frantzisko plazara, han bukatzeko. 09:00etan jarriko dituzte izena emateko mahaiak. Puntual izateko eskatzen die Lapeñak korrikalariei.
Helduen lasterketaren ostean izango da haurrena, San Frantzisko plaza inguruko kaleetan. Aurten hiru talde osatuko dituzte antolatzaileek, adinaren arabera. Txikienek, 6 urtera arte, gurasoen eskuei helduta eginen dute lasterketa. 7 eta 9 urte bitartekoek haien lasterketa egiteko aukera izango dute, eta hortik gorakoei helduen lasterketan parte hartzeko aukera emango zaie, hala nahi badute. Dena bukatuta, zozketa eginen dute parte hartzaileen artean. Euskara eta kirola lotzeko aukera, bihar, edonoren eskura.
Lizentzia bat, hamaika istorio
Azaroa zen. 1987ko azaroa. Hilabete eskas batzuk lehenago, Gabriel Urralburu Nafarroako presidentetzara heldu zen, hauteskundeak irabazita; TMEO aldizkari satirikoa argitaratzen hasi ziren Iruñean; eta zinema aretoetan Wody Allenen Radio Days estreinatu zuten. 1987ko azaroa zen, eta irrati txiki batek lehen emisioak egin zituen Iruñeko Donibane auzoko Irrintzi dorretik. Zuzenean eta euskara hutsean. Euskalerria Irratia izena eman zioten proiektuari. Ordutik —eta Allenen filmean bezalaxe—, irratia ez da hedabide hutsa izan. Ehunka lagunen bizitzak lotu ditu, irratiarekiko grina eta euskarazko informazioa ardatz hartuta.
Hala ere, ia hiru hamarkada behar izan dira irrati txiki horren egoera administratiboa legeztatzeko eta herritarrek aspaldi emandako baimena ofizial bihurtzeko. Nafarroako Gobernuak 2015eko abuztuaren 28an eman zion emititzeko lizentzia, eta, horrekin batera, hasiera eman zion fase berri bati. Oro har, 28 urte eman ditu Euskalerria Irratiak legetik at. 10.156 egun.
Baimen ofizialak irratiko arduradunei aukera emanen die, beste hedabide guztien antzera, diru laguntzen deialdietara aurkeztu, publizitate instituzionala kontratatu eta, oro har, langileen lan baldintzak hobetzeko. Ez dirudi, ordea, irratiaren nortasuna galduko denik. Izan ere, irratiko langile, bazkide eta lagunek nabarmendu dute hiru hamarkada hauetan lantaldea bainoago "komunitatea" edo "familia" osatu dutela.
Ehunka dira, izan, urte hauetan guztietan Euskalerria Irratiaren mikrofonoen aurretik igaro diren pertsonak. Kazetariak, musikariak, teknikariak... Baina baita abokatuak, arkitektoak, medikuak, laborariak edota etxeko langileak ere. Kolaboratzaileen sare itzela sortu du euskarazko hedabideak, musu truk; lizentziarik eza esfortzuarekin eta bizipozarekin ordezkatu duten boluntarioak dira guztiak ala guztiak. Emititzeko baimen ofizialik ezean, irratiari benetako zilegitasuna eman diotenak.
Zerrenda amaigabe horretatik, seirekin hitz egin du Nafarroako Hitza-k, uhinetako komunitatea osatzen dutenen testigantzak ere ezagutzeko.
Idazlea
Memoria ariketa egin du Mikel Taberna idazleak, baina ez du gogoan noiz hasi zen, zehazki, Euskalerria Irratiko kolaboratzaile gisa. Badaki irratiaren sorreratik beretik ibili dela proiektuaren inguruan, eta estreinako emanaldira ere gonbidatu zutela, egitasmo jaio berriaren inguruan iritzia eman zezan.
Tabernak uste du urte horietako egoera, egungoarekin alderatuta, okerragoa zela. "Zaila da imajinatzen nola geunden Iruñerrian 1988an euskaraz bizi nahi genuenok. Euskaldunok ofizialki ez ginen existitzen. Elkarren berri izateko apenas genuen baliabiderik, tresnarik, antolamendurik". Eta horixe ekarri zien irratiak: "Iruñerriko euskaldungoa harremanetan jarriko zuen zerbait, euskaldunoi informazioa euskaraz emanen ziguna, bai, baina, batez ere, hemengo euskaldun batek egiten edo pentsatzen zuena zabaltzeko eta gainerako lagunekin partekatzeko manera bat".
Entzule eta kolaboratzaile askok nabarmendu duten ezaugarria da hori. Komunitate baten parte direla sentiarazi die irratiak. "Topikoa bada ere, irratia sortu zenetik, sentitu dut banuela lagun bat, banituela kide batzuk ziutate honetan, ez nintzela hain arrotza, ni bezalako bertze batzuk bazirela, euskara maite eta euskaraz bizi nahi zutenak".
Tabernaren irudiko, lantaldeak "arrunt ongi" eraman du emisoa urte hauetan guztietan eta kalitate handiko saioak egin dituzte, "behar baino baliabide gutiagorekin".
Egoera berrian proiektua zabaltzeari eta sendotzeari ekin beharko lioketela dio. "Garai berri baten hasieran gaude, eta txoraturik kontent, irratiak amore eman gabe hainbertze urtez eutsi diolakoz eta gaindiezina iduri zuen injustizia gainditu delakoz. Baina, ospakizunarekin batera, pentsatu beharko dugu ezin garela patxada lasaian gelditu eta denok jakin beharko dugula nola jokatu hedabideen garai aldakor honetan, iraultza teknologikoaren aroan, euskarazko produktu on bat (oraingoa bezain ona edo hobea) egiten segitzeko".
Tabernak ez du uste, baina, Nafarroako Gobernuaren lizentziak irratiaren izaera aldatu edota bazkideek orain arte agertutako atxikimendua ahulduko duenik: "Gure etxekoak irratiko elkarteko bazkide gara ez dakit noiztik, hasieratik segur aski, eta halaxe izaten segituko dugu, baita lizentzia lortu ondotik ere, horrek ez duelakoz bermatzen berez iraupena eta proiektuaren parte izaten jarraitu nahi dugulakoz".
Euskaltzalea
Nafarroan, euskarak lagunik badu, Koro Lopez de Sabando da handienetako bat. Etxarri Aranatzen sortua, Lizarrako ikastolaren sorreran parte hartu zuen 24 urterekin, eta, handik zenbait urtera, Iruñera mugitu zen, senarra eta semeekin batera. Orduantxe izan zuen Euskalerria Irratiaren berri, Andres Iñigori esker. "Hizkuntza eskolan, ingelesa ikasten hasi nintzen, eta bera zen zuzendaria; esan zidan bazela irrati euskaldun bat martxan jartzeko proiektua, eta buru belarri murgildu nintzen zeregin horretan".
Ordutik, askotariko zereginak izan ditu irratian, proiektua bizirik mantentzea baitzen lehentasuna. "Goiatxo Elizagarai lagunak eta biok geure burua eskaini genuen, edozertarako: bulegoa garbitzeko, kartelak paratzeko, bazkariak antolatzeko... Piszinara jauzi egin genuen, urik ote zegoen begiratu gabe. Eta merezi izan zuen. Bazkideak izan gara lehen egunetik, eta aurrerantzean ere izango gara".
Irratiarekiko konpromiso horrexegatik, berebiziko poza hartu zuen lizentzia eman zietela jakin zuenean. "Irratia piztuta izaten dut beti, eta, une horretantxe, Euskadi Irratiko albistegia ematen ari ziren. Eli Eraso ari zen albiste bat ematen, eta, bat-batean, moztu, eta lizentziarena esan zuen. Hori bai poza! Telefonoa hartu, eta irratira hots egin nuen, langileak zoriontzeko". Lopez de Sabandoren ustez, baina, albisteak badu puntu garratz bat: Eugenio Arraiza eta Ibon Gaztanbide irratiko kideek ezinen dutela garaipena ospatu, berriki zendu baitira biak ala biak. "Lizentziarena entzutean, Eugenio eta Ibonekin gogoratu nintzen. Haiek ere izugarrizko poza hartuko zuketen, eta pena da une hau gurekin batera bizi ez izana".
Idazlea
Tabernak eta Lopez de Sabandok bezalaxe, Josetxo Azkonak ere harreman estua izan du Euskalerria Irratiarekin hasieratik beretik. "Data zehatzek dantzan egiten didate, baina gogoan dut Larraona ikastetxean egin zela proiektuaren aurkezpen publikoa, eta han nengoen ni ere. Hor entzun nuen, lehenbizikoz, irratiaren filosofia eta helburuak zeintzuk izanen ziren. Gerora, lantalde bat sortu zen programazioa zehazten hasteko, eta horretan ere parte hartu nuen".
Azkonak bazuen eskarmentua irratigintzaren esparruan —Radio Paraiso katean ibilia zen—, eta Euskalerria Irratiaren lehen saio horietan parte hartu zuen, kolaboratzaile gisa. "Erronka jarri nion neure buruari, urtero-urtero kolaborazio bat egiteko, eta, orain arte, ez dut hutsik egin". Askotariko gaiak jorratu ditu urte hauetan guztietan, denboraldi bakoitzean aldatzen baitu bere tartearen formatua: "Literatura jorratu dut, iritzia... Denboraldi batean, taxilariaren papera egiten nuen, eta nire taxira igotzen ziren pertsonaiak asmatzen nituen". Batzuetan kolaborazio horiek lan handia eman izan diotela aitortzen du Azkonak, baina gustura egiten ditu. "Irrati txiki batean ibiliak garenok badakigu zer den musu truk lan egitea. Irrati piratetan, ordaindu ere egiten genuen gure saioa egin ahal izateko! Niretzat, irratian kolaboratzeko konpromisoa hartzea gauza serioa da; kontratu baten antzekoa".
Musikaria
Euskalerria Irratia emititzen hasi zenean, egungo kolaboratzaile asko ez ziren jaioak oraindik. Jon Zelestino bost urteko mutikoa zen Irrintzi dorreko lehen emisioak Iruñerriko irrati-aparatuetara iritsi zirenean. "Euskalerria Irratiari lotutako lehen oroitzapena eskola garaikoa da. Hegoalde ikastolako OHOko 4. mailan nengoen, eta gure ikasgela osoak Xingulu Mangulu haurrentzako saioan parte hartu zuen". Irratiarekiko zaletasuna, ordea, geroago piztu zitzaion. "Institutuko ikasleak tertulia batera eraman gintuzten, eta gogoan dut Ibon [Gaztanbide] teknikariarekin musikaz hizketan hasi nintzela".
Duela hamar bat urte hasi zen kolaboratzaile lanetan, 60ko eta 70eko hamarkadetako musika beltzari buruzko tarte bat egiten, eta musika saio propioa aurkeztu zuen hiru urtez. Hark bezalaxe, hainbat lagunek ere aukera izan dute euren lanbideari edota zaletasunei lotutako kolaborazioak egiteko. Oro har, irratiak orain arte "produktu itzela" egin duela dio Zelestinok. "Gaiak sakontasunez lantzen dituzte, alor bakoitzeko aditu euskaldunak bilatzen dituzte, eta denbora ematen diete gauzak behar bezala azaltzeko. Luxu bat da. Handiagoak diren eta baliabide gehiago dituzten irrati askorena baino hobea da programazioa".
Kazetaria, Behatokiko kidea
Beste gauza askoren artean, kazetari bikainen harrobia ere izan da Euskalerria Irratia. Gaur egun Euskadi Irratian, Euskal Telebistan edota BERRIAn diharduten profesional askorentzat, aireratze pista ezin hobea izan zen Irrintzi dorrea. Horietako bat izan zen Edurne Arrizibita, Hizkuntz Eskubideen Behatokiko langilea eta Karrikiri elkarteko kidea. "1994. edo 1995. urtea izanen zen. Unibertsitatean nenbilen, eta kazetaritza praktikak Euskalerria Irratian egin nituen. Albistegietan aritu nintzen batez ere, eta baita Xingulu Mangulu haurrentzako saioan ere. Niretzat, sekulako esperientzia izan zen, profesionalki, pertsonalki eta euskaldun bezala aberastu ninduelako", azaldu du Arrizibitak.
Urte hauetan kazetaritzaren mundua zeharo aldatu dela dio Arrizibitak, baina Euskalerria Irratiak eutsi egin dio hastapenetako espirituari. "Hori da, hain zuzen, irrati honen ezaugarrietako bat, eta hala beharko luke izan etorkizunean ere. Legez kanpo egon den urteotan, komunitate sendo bat eratu da irratiaren inguruan, baina irauteko sarea zena indargune bihurtu da. Aberastasun. Dozenaka ahots igaro dira Euskalerria Irratiaren mikrofonoen aurretik. Hori ezin da galdu".
Kazetaria, Tokikomeko presidentea
Ibilbide profesionala Euskalerria Irratian abiatu zuen beste kazetarietako bat da Urko Aristi. Egun Tokikom elkarteko presidente denak irratiko bekadun gisa eman zituen lehen urratsak, duela 20 urte, Zokobetailu saioan. "Ni herritik nentorren, Arribetik, eta Opuseko Unibertsitatean ez nuen topatzen giro euskaldunik. Bat-batean, Euskalerria Irratia deskubritu nuen, eta oasi bat aurkitzea bezalakoa izan zen niretzat. Etxean bezala sentitzea".
Gainera, Aristik sumatu du irratiaren izaera hurbil hori indartu egin dela 1998an Nafarroako Gobernuak emititzeko baimena bidegabeki ukatu zienetik gaurdaino. "Nahi zuenaren kontrako efektua lortu du UPNk urte hauetan guztietan. Bidegabekeria horrek indar handiagoa eman dio irratiari, jende asko hurbildu baita proiektura. Militanteago bihurtu gara. Seguruenik, egoera bestelakoa izan balitz, entzule eta lagun izanen ginateke, bai, baina UPNren kontrako jarrera hori 20 urtez nekatu gabe kolaboratzeko akuilua izan da".
Hala ere, lizentziaren ukapenaz gaindi, irratiaren eta lantaldearen merituak ere goraipatu behar direla azpimarratzen du Tokikomeko buruak: "Bost edo sei lagunen artean halako programazio txukuna osatzea izugarria da, eta horrek ere piztu egiten du jendearen ilusioa. Militantziaren gainetik, irrati profesionala izan da beti, eta horri esker lortu dute halako babes handia".
Aldaketaren beste aurpegiak
Uxue Barkos, Manu Aierdi, Mari Jose Beaumont, Jose Luis Mendoza, Isabel Elizalde, Mikel Aranburu, Miguel Laparra, Ana Herrera... Aldaketaren gobernua osatuko duten kontseilarien aurpegiak eta izen-deiturak nonahi azaldu dira egunotan. Benetako aldaketa, ordea, askoz zabalagoa da, eta hura osatzen duten izenen zerrend luzea ez dute berripaperen lerroburuek kabitzen.
Alderdien arteko koalizio hutsaz harago, aldaketa karrikan hezurmamitu baita azken hamarkadetan. Itolarriak eta etsipenak jota, pankarta baten atzean oihu egin duten guztiek sortu dute. Horiek guztiek osatzen dute benetako aldaketa.
1979. urtetik iragan asteazkenera arte, status quo-aren aldeko indarrek gobernatu dute herrialdea; UCDk, PSNk eta UPNk, alegia, eta urte hauetan guztietan, etengabeak izan dira protestak eta aldarrikapenak. Azken bi legealdiak, ordea, bereziki polemikoak izan dira: murrizketak, Nafarroako Kutxaren desagerpena, euskararen kontrako jazarpena, zerbitzu publikoen pribatizazioa... Protestak pilatu egin zaizkio UPNri eta PSNri, eta ohiko makineria propagandistiko osoa martxan jarri arren, ezin izan diote haserrearen uholdeari eutsi.
Polemikak, gainera, departamentu guztiak zipriztindu ditu neurri batean zein bestean. Hezkuntzari dagokionez, adibidez, hiru ardatz izan ditu UPNren gobernuaren jardunak: Madrilekiko menpekotasuna, euskarazko hezkuntza ereduen kontrako jazarpena eta ikastetxe pribatu eta erlijiosoen aldeko tratua. Horren guztiaren ondorioz, hamaika manifestazio antolatu ditu sektoreak azken urteetan: Euskararen Legearen, hezkuntza publikoak pairatutako murrizketen edota LOMCE lege erreformaren kontra.
Euskara eta osasuna
Euskarazko hedabideek, euskaltegiek, ikastolek eta eremu ez-euskalduneko gurasoek ere behin baino gehiagotan atera behar izan dute kalera, laguntza eske. Kontseiluak 2010ean Iruñean antolatutako manifestazioa edota iragan apirilean Anaitasuna kiroldegian eginiko ekitaldia dira horren adibiderik garbienak.
Osasungintzan diharduten taldeek, mugimendu feministek eta bestelako eragile sozialek ere bat egin dute karrikan, urte hauetan guztietan abortua galarazi duen gobernu eskuindarraren kontra. Horiek guztiek ere itxaropentsu begiratzen diote zabaldu berri den aro berriari. "Adi" egonen dira, ordea, aldaketa errotikoa dela zaintzeko.
Borondateak josteko eguna
Eskuak lotzetik borondateak jostera. Giza katea osatzetik plazak nahiz estadioak betetzera. Aldarrikatze hutsetik, gauzatzeko bidean lehen pausoak ematera. Erabakitzeko eskubidearen aldeko deiadarrak elkartu zituen iaz Iruñea eta Durango; igandean, aldarrikapen horren gauzatzea irudikatuko dute milaka eta milaka lagunek Bilbon, Donostian, Gasteizen, Baionan eta Iruñean, hautetsontzi erraldoiak eraikita. Giza katearen kontzeptua gainditu eta urrats bat harago egiteko borondatea agertu du Gure Esku Dago dinamikak, bost hiriburuak aldarrikapen beraren epizentro bihurtuz.
Iruñean, zezen plazak hartuko du igandeko ekitaldi nagusia. "Ezustez beteriko jaialdi ikusgarria" izanen dela nabarmendu zuten Gure Esku Dago-ren antolatzaileek, egitasmoaren aurkezpenean. Musika, ikus-entzunezkoak, hitzaldiak eta bestelako jarduerak uztartuko dituzte agertokian, baina ez da eguneko saio bakarra izanen.
Askotariko kultur eskaintza prestatu du Gure Esku Dago-k egun horretarako, eta haurrek, gaztetxoek eta helduek gozatu ahalko dute dantzaldi, bertso saio, grafiti eta kontzertuekin.
Eguerdian, adibidez, oihal katea eginen dute parte hartzaileek. Antolatzaileen esanetan, "urtean zehar jositako borondateak" irudikatzen dituzten oihal zatiekin osatuko dute katea, eta Alde Zaharreko bost plaza lotuko dituzte: Udaletxeko plaza, Santa Ana, San Frantzisko, Burgoen plaza eta Gazteluko plaza.
Iruñean, gainera, esanahi berezia izanen du ekitaldi horrek. Izan ere, Alde Zaharra osatzen duten hiru burgoak ere harilkatuko ditu kateak: San Zernin, San Nikolas eta Nabarreria. 1423. urtean, Batasunaren Pribilegioa sinatu zuen Karlos III.a erregeak, eta hiru gune horiek hiriburu bakarrean bildu zituen. Historiaren pasarte hori gogora ekarrita, nafar guztien batasuna aldarrikatu nahi dute antolatzaileek.
Oihal katea osatu ostean, kultur ekitaldiak hasiko dira plaza bakoitzean: Santa Ana plazan, adibidez, haurren txokoa paratuko dute; San Frantzisko plazan jarritako agertoki gainera, berriz, bertsolariak igoko dira; Udaletxe plazan, dantza erakustaldiak eskainiko dituzte; eta Burgoen plazan, herri kiroletako probak; Gazteluko plazan, azkenik, grafitilariak ariko dira mihise gainean margotzen.
Horrez gainera, txarangak, kiliki eta erraldoien konpartsak, jota kantariak eta bestelako animazio taldeak ibiliko dira Alde Zaharreko karriketako giroa berotzen.
16:30ean zabalduko dituzte zezen plazako ateak, jendea hurbiltzen has dadin. Ordubete geroago hasiko da eguneko ekitaldi nagusia. Ikuskizunaren "ikus-entzunezko izaera" nabarmendu dute Gure Esku Dago-ko antolatzaileek. Aitor Merino aktoreak aurkeztuko du emanaldia, eta, harekin batera, Estitxu Fernandez, Urko Aristi, Drogas, Peio Martinez de Eulate, Mikel Goñi eta Nafarroako beste hainbat pertsona ezagun igoko dira taula gainera, erabakitzeko eskubidearen aldeko aldarriari atxikimendua adierazteko. Ekitaldiko une garrantzitsuena, ordea, hautetsontzi erraldoiaren aurkezpena izanen da. Oihal zatiekin eraikiko dute, eta "herritarren borondatearen gauzatzea" irudikatuko du, antolatzaileen esanetan. Bukatzeko, 20:00etatik aurrera, kontzertua eskainiko dute Esne Beltza, Drogas, Petti eta Juantxu Piperra musikari eta taldeek.
Bi urteko ibilbide luzea
Igande honetako ekitaldia urrats bat gehiago izanen da Gure Esku Dago dinamikaren ibilbidean. Bi urte igaro dira lehen herri batzordeak antolatzen hasi zirenetik, eta, ordutik, asko ugaritu dira Nafarroa Garaian. Egun, 65 herri batzorde daude herrialde osoan, eta dozenaka ekitaldi antolatu dituzte azken hilabeteetan, erabakitzeko eskubidearen gainean kontzientzia pizteko.
Plaza bete ilusio erabakia bermatzeko
Egia aitortuko dizut: beldurrak jota nago", esan du Jon Zirizak (Barañain, 1986), grabagailuaren argi gorria piztu den unean. Gure Esku Dago dinamikak Nafarroan duen koordinatzailea da Ziriza, eta igandeko ekitaldi handia hurbildu ahala, betebeharrak ari zaizkio pilatzen. Tartetxo bat hartu du Nafarroako Hitza-rekin solastatzeko. Bitartean, beste lau boluntario dabiltza Sarasate pasealekuko egoitzan gora eta behera, kamisetak multzoka sailkatzen, telefono deiak egiten eta azken xehetasunak lotzen.
"Data hurbildu ahala, urduritasuna areagotzen da", azaldu du barañaindarrak, sorbaldak astinduz. Ez da gutxiagorako. Iruñeko zezen plaza betetzea eta, horrez gainera, egun osoko kultur egitarau mardula osatzea ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Iazko giza katea antolatzea baino askoz zailagoa dela uste du Zirizak: "Iazkoa ikusgarria izan zen, eta aurreikuspen guztiak gainditu genituen, baina egina dago jada. Horren kopia egiteak ez du zentzurik. Urrats kualitatiboa behar genuen, eta horixe da igande honetako ekitaldia. Iruñean, zezen plaza aukeratu genuen, eta badakigu alimaleko erronka dela hori, jendeak uste duenaren kontrara, Sadar futbol zelaiak baino ikusle gehiago har ditzakeelako. 20.000 inguru. Munduko zezen plazarik handienetakoa da".
Baina, urduritasuna ez ezik, ilusioa ere nabari da antolatzailearen begiradan. "Iaz ere, giza katea egin baino egun batzuk lehenago, antzeko azkura genuen sabelaldean, eta begira zeinen ongi atera zen hori", esan du Zirizak, irribarrez.
Barañaindarrak argi du antolakuntzan eta boluntarioen lanean sakontzea dela iazko arrakasta errepikatzeko modurik eraginkorrena. Gure Esku Dago dinamikak 65 batzorde ditu Nafarroako herri eta auzoetan, eta horiek guztiak koordinatzeaz arduratzen da herrialdeko talde eragile nagusia: "Herri edo auzo bakoitzean antolatutako egitasmoen jarraipena egitea; batzordeei laguntza, informazioa edota baliabideak eskaintzea; koordinazio lana egitea... Horiek guztiak dira talde eragilearen betebeharrak. Hilean behin, herrialdeko batzarra egiten dugu, eta hor jorratzen ditugu kontu horiek guztiak".
Aezkoa, Araitz-Betelu, Izarbeibar, Tafalla, Cascante, Tutera, Leitza, Zangoza, Ultzama, Iruñerria... Nafarroa Garai osoa ehuntzeko moduko sarea sortu dute Gure Esku Dago-ko boluntarioek, baina egitura hori kudeatzea konplexua dela uste du Zirizak: "Ez da lan samurra, Nafarroa eremu zabala delako eta populazioa oso sakabanatuta dagoelako. Hala eta guztiz ere, oso pozik gaude egindako lanarekin; Erriberan, adibidez, bederatzi batzorde sortu dira, eta parte hartzea handitzen ari da etengabe. Hasieran, ohitura falta sumatu genuen Erriberako zenbait herritan, batzordeak antolatzeko garaian batez ere, baina hango boluntarioen ilusioa hain da handia, oztopo guztiak gainditzeko gai dira".
Ilusio horren frogarik argiena da azken hilabeteetan batzordeek antolatutako ekitaldi sorta: Ehuntze egunak, hitzaldiak, aurkezpenak... "Jostunak dokumentalak arrakasta handia izan du, eta jendeari asko gustatu zaio; bestalde, Ehuntze Egunak ere oso ongi atera dira... Oro har, jende andana joan da ekitaldi horietara, eta giro ederra sortu da. Dena den, dinamika honekin ez ditugu ikusle soilak bilatzen, parte hartzaileak baizik; proiektuan sinesten duen jendea".
Izaera integratzailea
Orain arte izandako arrakastaren arrazoi nagusia Gure Esku Dago-ren "izaera integratzailea" dela uste du Zirizak. "Gure helburuekin bat egitea oso erraza da, finean, mezua oinarri-oinarrizkoa delako. Ez gara politikaz ari, ezta demokraziaz ere —eskatzen duguna erabat demokratikoa izan arren—. Eskubide bati buruz ari gara, eta eskubide horren bermatzea herritar guztion kontua da, ez alderdi edo ideologia konkretu batena".
Horregatik, balizko erreferendum batean ezezko botoa emanen luketen herritarrak ere bairatu nahi dituzte. "Independentziari baietz esanen lioketen pertsonez gain, ezezkoaren aldekoak ere inplikatu nahi ditugu. Izan ere, kontsulta bat egiteko garaian, zer-nolako zilegitasuna ematen dizu %30eko parte hartzeak? Muga hori gainditu nahi dugu, eta hori lortzen dugun heinean lortuko dugu zilegitasuna".
Alde horretatik, Kataluniako eredua "oso garrantzitsua" dela gaineratu du koordinatzaileak, baina prozesu bakoitzaren ezaugarri propioak ahaztu gabe.
Azkenik, erabakitzeko eskubidearen aldeko bidean gobernuak eta gizarte zibilak elkarrekin lan egin beharko dutela dio Zirizak. "Administrazioa beharrezkoa izanen da independentziaren gaineko kontsulta antolatzeko. Gure lana da herritarren bultzada erabiltzea, administrazioak urratsak egitera behartzeko".
Hamaika hasi da Iruñerrian LTD bidez emititzen, 38. kanalean
Urtzi Urkizu / BERRIA “Poz handiarekin” hartu du Iñaki Uria Hamaika telebistako zuzendariak Iruñerrian lurreko telebista digitalean emititzen hasi izana. Nafarroakoa zen Hegoaldeko hiriburuetatik falta zena, eta jadanik lau hiriburuetan ikus daiteke euskarazko katea. 2013an LTDko lehiaketan Iruñerrirako lizentzietako bat lortu zuen Hamaikak. Nafarroako erkidego osorako, ordea, ez du baimenik —ez zen lehiaketara aurkeztu—. Hasieran,...
Hezkuntza publikoaren izpi berriak
Urtero bezala, Euskal Eskola Publiko Berriaren Aldeko Jaia ospatuko du Sortzen elkarteak heldu den igandean. Aurten, Sarrigurenen izanen da festa, eta hango guraso elkartea arduratu da antolaketa lanez. Izpi berriez, eskola berria da aurtengo leloa, e...
“Iraultza txikien” asanblada
Nafarroako kultur politika ofizialaren zein kultur mugimenduaren erronken inguruan hausnartu, eta balizko aldaketa batek kultur panoramari ekarriko lizkiokeen aukerak aztertzea. Helburu horrekin, mahai ingurua antolatu zuten Nafarroako Hitza-k, BERRIAk eta Euskalerria irratiak joan den asteartean, Iruñeko Katakrak kultur gunean. Aldaketarako aukera ardatz hartuta hiru hedabide horiek antolatu dituzten hiru solasaldietan bigarrena izan zen Kultura: eduki eta edukiontziak izenekoa. Eta, eztabaidarako, Mikel Soto Txalaparta argitaletxeko editorea, Oskar Estanga bertsolari eta musikaria eta Leire Urbeltz artista plastiko, ilustratzaile eta Nafarroako Arte Gaztearen azken topaketen irabazlea batu zituzten mahaiaren bueltan. Iñigo Astiz BERRIAko kazetariak egin zituen gidari lanak, eta, hasi eta berehala, anekdota bat jarri zuen mahai gainean: parez pare daude agintean dagoen gobernuko eta oposizioko kideak, Nafarroako Parlamentuko kultura batzordean. Kultur bonuaren xehetasunak azaldu ditu kargudunak, eta bonu horrentzako diru sailaz kexu oposiziokoa, gutxiegi delakoan. Halako batean bota dio arduradunak oposiziokoari: "Dena den, zergatik kexatzen zara hainbeste, gero ez bazara kultur ekitaldietara joaten?". Eta erantzun dio besteak: "Kultur jarduera askotara joaten naiz ni, eta zu ez zaitut bertan ikusten".
Adibidea baliatu zuen Astizek, gonbidatuei galdetzeko politikariekin topo egin ote duten kultur jardueretan. Umorez erantzun zuen Estangak, baietz, bertsolari izateak ekarri diola "mota bateko politikariekin" batzea. Eta umorez erantsi zuen "beste motakoak" ezagutuko lituzkeela jota kantaria balitz. Urbeltzek ere aitortu zuen politikariekin topo egin izana, eta azaldu zuen berea obra "atsegina" delako joan izan direla beragana. Berari sarri aitortutakoa ere bota zuen, eta bildutakoen barre algarak piztu: "Ze ona zure lana; besteak ez ditut ulertzen".
Kontuak kontu, ondorio bat zekarren Astizen anekdotak, nabarmenen: askotarikoak dira kultur ereduak, kulturaren kontzepzioa eta hedadura zabaltzeko aukerak beste. Gobernuko kargudunak badu berea, oposizioko kideak beste bat, eta horrela. Astizen amuari helduta, Soto izan zen UPNren kultur eredua kritikatzen lehena: "Nik pentsatzen dudan kultur eredutik oso urrun dago gaurko eredua". Eta salatu zuen eraikia dagoen ondare materiala zaintzeko erabiltzen dela inbertsioetan gehiena, sortzeko erabili beharrean. Hala, Nafarroan "benetako kultur politikarik ez" dagoela adierazi zuen, eta esandakoa azaldu: "Ez da bakarrik kultura prozesu gisa ez dela ulertzen, baizik eta helburu ere ez dela. Baliabide ekonomiko hutsa da". Eta bide horretatik segika ondorioztatu zuen: "Inbertsioak egiten dira kulturan, baina ekarriko dituzten etekinen araberakoak".
Planoa zabaldu eta kulturaren beraren esanahia argitu nahi izan zuen Estangak. Azaldu zuenez, txikitan egin zion galdera bera amari: "Zer da kultura?" Eta erantzunen faltan, berak arakatu du esanahian, "ondorio nagusi" batera iritsi arte: "Jendeak bere beharretatik harago egiten duena da kultura, gure bizitzetan gure izaera landu eta garatzeko egiten dugun oro". Horren haritik, "herri bakoitzak bere berezko kultura" duela nabarmendu zuen, baina, azaldu zuenez, "gobernu bakoitzak kultura hori komeni zaion lekura bultzatzen du". Eta, kasu honetan, Nafarroan kultura "sistema bat mantentzeko" bitartekoa dela salatu zuen, "kontsumoaren eta itxuraren" sistema, hain zuzen ere.
Aitorpen falta
Bide horretatik, herritarrak "kontsumitzaile" eta "izaki pasibo" bihurtu izana kritikatu zuen Estangak. Kultur sortzailearen estatusa gutxi batzuentzat erreserbatu izana, nolabait. Adibide batekin azaldu zuen: "Dantzari izateko, edo ez dakit zenbat klase hartzen dituzu, edo ez zara dantzaria".
Kultur sortzailearen aitorpen faltarekin du horrek zerikusia, Urbeltzen ustez. Nafarroako Arte Gaztearen Topaketetako saria jaso berri du hark, "eta pozik" badago ere, aitorpen falta sumatzen du. Nafarroako Hitza-ri eman zion elkarrizketan ere nabarmendu zuen bere kezka: "Tristea da sariak izatea gure baliabide bakarra". Eta astearteko mahai inguruan ere azaleratu zuen ezinegon bera: "Ez dut beste inor baino garrantzitsuago izan nahi. Ile-apaintzailea edo iturgina bezala, nire ofizioa aitortua izan dadin baino ez dut eskatzen".
Era berean, kulturak gainerako arloak —"ekonomia, osasuna edo hezkuntza"— eraldatzeko izan dezakeen balioa nabarmendu zuen Urbeltzek. Eta, bide horretan, artearen heziketaren garrantzia nabarmendu zuen, "bizitzari aurre egiteko beste modu baten" gisara aurkeztuz.
Gaur-gaurkoz, ordea, "elitista" eta "klientelismoan oinarritua" da UPNk eskaintzen duen kultur eredua, Sotoren ustez. Adierazi zuenez, askoz handiagoa da kultura sariei eskainitako dirua, bekei, alegia, sorkuntzari eskainitakoa baino. Alde horretatik, beka sistemaren "tranpa" gaitzetsi zuen Urbeltzek, beka jasotzen duenak dirua aurreratu behar izaten duelako kultur proiektua aurrera ateratzeko.
Esperantzarako zirrikituak
Salbuespenik gabe, UPN agintean dagoenetik martxan jarritako kultur politika kritikatu zuten solasaldiko hiru gonbidatuek. Baina poztasunerako eta esperantzarako arrazoiak ere aipatu zituzten. Batetik, modu kolektiboan, askotariko proiektuak martxan jartzeko elkartzen ari direlako sortzaileak. Jazar eta Katakrak egitasmoak dira horren adibide. "Gure herrietan, zain bagaude, argi dago betirako zain gera gaitezkeela", Estangak adierazi zuenez. Horregatik, "elkartuz gero ametsak errealak" direla azpimarratu zuen, eta "utopia" erreal bihurtzeko apustua egitearen alde agertu zen. Bere burua jarri zuen prozesu horren adibidetzat: "Gaztea nintzenean Gaintzako baserrian gitarra jotzen hasten nintzenean ez nuen pentsatuko, adibidez, gaur goizean gitarra horren aitzakian kantuan arituko nintzakeenik Iparraldeko haurrekin". Izan ere, azaldu zuenez, "ameslaritzat" hartu ohi da artea bizimodu egin nahi izaten duena. Eta, hala, muga horiek apurtzeko deia egin zuen.
Urbeltzen ustez, indibidualismorako joerak badu lotura horrekin: "Merituak behar izaten ditugu", eta horrek elkarrekin lehiatzera eraman ohi ditu sortzaileak, haren ustetan. Lehiaketek, kasurako, "ez dute laguntzen sortzaileen elkar ezagutzan". Baina, halere, taldeak sortzen ari dira haren ustez, "badagoelako kolektibizaziorako joera".
Hori dela eta, baikorra da Soto ere. Orain arte esan bezala, "alderdi negatibo bat" badagoela onartuta ere, "badago beste alderdi bat, behar beste baloratzen ez duguna, eta miragarria dena". Izan ere, "herri honetako kultur adierazpideak ikaragarriak dira". Eta, utopiaren ideiari tiraka, mahai ingurua bera erabili zuen Katakraki erreferentzia egiteko: "Hau bera bada utopia bat. Duela hamar urte esan izan baligute Iruñeko erdigunean horrelako espazio bat edukiko genukeela, ez genuke sinistuko".
Badago zer aldatua, beraz, baina baita aldaketarako aukerak eta eragileak ere. Eta maiatzaren 24ko udal eta foru hauteskundeek ekar dezaketen panorama berriak indar handiagoz bultza dezake aldaketa hori. Urte luzez eraikitako eredua egun batetik bestera aldatzea, ordea, ez da gauza erraza. Sotoren ustez, "zaila izango da kultura birpentsatzea, eta iraultza txiki bat egin beharko dugu horretarako".
Iraultza horretarako elementu batzuk, behintzat, mahai gainean dira jada. Batetik, "kartografia" baten beharra azpimarratu zuen Sotok berak, "Nafarroako kultur eskaintza Iruñean zentralizatu izanari aurre egiteko", eta, era berean, herrialdeko eragile kulturalak identifikatu eta harremanetan jartzeko. "Bestalde, aniztunak garela jakinda, bertako kulturaren birbalorizazioa ezinbestekoa da"; hala uste du Txalapartako editoreak: "Behetik gorakoa, eta kultura zentzu zabal eta parte hartzailean ulertua".
Bide berean, kultur prozesuen "instituzionalizazioaren" alde egin zuen Txalapartako editoreak, eta esparrukako elkarrizketen beharra azpimarratu zuen. Urbeltzek, bestalde, aldaketak "aniztasunaren alde egin" beharko lukeela nabarmendu zuen, eta kultur eremutik hezkuntza esparruan eragitea jarri zuen lehentasuntzat. Estangak, azkenik, urrunago eraman zuen aldaketaren beharra, eta balio sistema eraldatzearen aldeko mezua zabaldu zuen, kultura prozesuak ere alda daitezen. Alde horretatik, "gobernu jator batek" urrats berriak egiten lagunduko lukeela adierazi zuen. Eta Sotok erantzun zion: "Edo hori, edo, bestela, gobernu hori behartzeko gaitasuna izan".