Edurne Elizondo
Aurrera. Esako urtegia handitzeko lanek ez dute etenik, eta aurrera jarraitzen dute. Asteon, hain zuzen, giltzak emateko epea amaitu zaie Espainiako Gobernuak desjabetu dituen etxeetako jabeei, Zaragozako (Aragoi, Espainia) Sigues herri...
Edurne Elizondo
Utzi? Ezta pentsatu ere! Ametsa betetzen ari naiz!". 8 urte zituenean hasi zen Maite Ruiz de Larramendi pilotan. Eskuz aritzea maite zuen. Mutilekin jokatu behar izaten zuen, bertze neskarik ez zegoelako. 14 urte bete zituenean, baina, frontoietan behin eta berriz errepikatzen ziotenari so egin zion Ruiz de Larramendiren aitak, eta utzi egin zion alaba pilotan aritzera eramateari. "Neska izanda, eskuak urratuko nituela erraten zidaten; hobe nuela utzi". Orduko penak utzitako arrastoa palarekin uxatu du pilotariak, 25 urte luzez. Frontoietatik ez baita inoiz atera Ruiz de Larramendi. Baina beti izan du eskuz aritzeko aukera galduak utzitako arantza barruan, eta, azkenean, kentzea lortu du. Larunbatean, emakumezkoen Nafarroako eskuz banakako txapelketako finala irabazi zuen. Lehendabiziko aldiz antolatu dute aurten, eta Olatz Ruiz de Larramendi iloba izan du pilotariak aurkari azken partidan. 44 urte ditu txapeldunak, baina 14 urteko ilobaren gogo eta ilusio bera. "Utzi? Ezta pentsatu ere!". Ametsa betetzen ari da.
Ametsa baita Ruiz de Larramendirentzat eskuz banakako txapela jantzi izana. 14-22 nagusitu zen ilobaren aurka. "Galdu arren, ni ere garaile sentitzen naiz. Zoragarria izan da finalean izebaren aurka aritzea", erran du Olatz Ruiz de Larramendik. Eta izebari so egin dio hitz egin bitartean. Agerikoa da ispilu duela. Aurrera egiteko bultzada eman diola etxekoak egindako bideak. "Ligatxoan 22-20 irabazi zenidan", gogoratu dio izebak, Eulateko frontoian.
Hantxe jokatu zuten finala. Etxean. Etxekoen eta herrikoen begiradapean; haien babespean. Sumatzen zaie biei gustuko dutela kantxan elkarrekin aritzea. Elkarren ondoan, eta elkarren aurka. "Ederki aritzen da; bizitasun pixka bat falta zaio, oraindik ere, esperientziak ematen dizkizun tresnak, baina badu denbora ikasteko. Eroso aritzen da, eta badu begi ona dejadak egiteko eta bi paretak erabiltzeko. Indarra ere ez zaio falta", erran du izebak ilobari buruz,
Zaletasun bera dute bi emakumeek, baina ezberdinak dira oso batek eta bertzeak izan dituzten aukerak. 14 urte ditu Olatz Ruiz de Larramendik; izebak pilota utzi zueneko adin bera. Ilobak, ordea, kantxan jarraitu bertze asmorik ez du. "Loraldia bizitzen ari da", erran du Maite Ruiz de Larramendik. Ez du tristuraz erran, gainera, ilusioz baizik. 44 urterekin ari delako oraingo aukera ederki profitatzen. Ilobaren adina zuenean ukatu zioten aukera.
"Nik ez nuen ulertzen zergatik utzi behar nion eskuz aritzeari. Eskuak urratuko zitzaizkidala? Harrikoa egiten ere bai! Amorrua eragin zidan neska izateagatik bertzeek zituzten aukerak galdu izanak. Aita gustura aritzen zen nirekin, frontoietara eramaten ninduen, baina behin eta berriz erran zioten ez zela egokia nik jarraitzea, eta, azkenean, etsi zuen", azaldu du Maite Ruiz de Larramendik.
Palan ere, bidea egiten
Lau urtez utzi zuen kantxa, baina 18 bete zituenean itzultzeko aukera eskaini zion palak. Eta ez zuen zalantzarik izan. "Susana Munetarekin hasi nintzen. 1992an, Espainiako selekzioak proba egin zigun trinketean aritzeko. Gaur arte, atsedenik gabe". Palan ere, gizonekin entrenatu behar izaten zuten, emakume gutxi zirelako. "1992an egin zuten Nafarroako txapelketa lehen aldiz; bigarrena, berriz, handik hamar urtera edo. Ez zegoen emakumerik", gogoratu du pilotariak.
Palak anitz eman diola nabarmendu du. Munduko txapelketetan eta nazioarteko hamaika lehiaketatan aritu da, eta sariz bete ditu etxeko apalategiak, egindako lanaren ondorioz. Ez da bide erraza izan, hala ere. Deus ez zegoen tokian dena eraiki behar izan dutelako Ruiz de Larramendik eta belaunaldi bereko emakumezko pilotariek. "Gutxi ginen, eta sekulako lana egin behar izan dugu. Lehiaketak antolatu ditugu, pilota eskolak sortu ditugu harrobia lantzeko. Lanarekin uztartu behar izan dugu frontoia, eta federazioa ere ez dugu beti bidelagun izan. Laguntza eske joan, eta zenbaitetan jaso dugu, eta bertze zenbaitetan ez. Inoiz ez dira saiatu, gainera, guk eraikitako horri jarraipena eta bultzada ematen", erran du, tristura apur batekin.
Maite Ruiz de Larramendi kontent da Olatz ilobak orain arte egin duen bidearekin. "Eskuz aritu nahi zuen, eta eskuz ari da". 7 urte zituenean hasi zen Olatz Ruiz de Larramendi pilotan. Izeba bezala, herriko mutilen aurka hasi zen frontoian. "Beñat nire neba aritzen zen, eta gustatzen zitzaidan. Hastea erabaki nuen". Herriko Ameskoa taldean eman zuen izena lehendabizi, baina, gutxi zirelako desegin zenean, Lizarrako San Miguel taldera joan behar izan zuen. "Mutilen aurka aritu naiz beti, iaz arte. Baten batek erran izan du, neska izanda, erraz irabaziko zuela nire kontra. Baina jokatzen hasi eta konturatzen zen banekiela zertan ari nintzen", azaldu du pilotariak, irribarre zabala erakutsiz.
Emakumeen arteko lehian eskuz aritzeko aukera batera jaso dute izebak eta ilobak. Iaz, Bartzelonako Nafarroako etxeak txapelketa antolatu zuen. Haren berri jaso eta gero, izena ematea erabaki zuten pilotariek. "Ezin nuen sinetsi; sekulako txapelketa antolatu zuten, eta Asegarce eta Aspe ere agertzen ziren babesle gisa. Hemen inoiz ez digute deus eman, eta han ari ziren emakumeen arteko lehiari bultzada ematen", gogoratu du Maite Ruiz de Larramendik.
Bikotekako txapelketa zen Bartzelonakoa. Maite Ruiz de Larramendik Yanira Aristorena izan zuen kantxan lagun. "Inoiz ez zen eskuz aritu, baina, saiatzeko eskatu, eta ongi ematen ziola ikusi nuen. Aurrera egin genuen!".
Azken urteotako bultzada
Eskuz aritzeko aukera eskaini zion Bartzelonak Ruiz de Larramendiri, 14 urterekin txapelketak bazter utzi behar izan eta gero. Orduko urduritasuna gogoan du pilotariak. "Sekulako emozioa sentitu nuen. Zoragarria izan zen. Takoak nola jarri ez nekien, eta ilobak lagundu behar izan zidan". Nafarren arteko finalean, Maite Ruiz de Larramendi eta Yanira Aristorena nagusitu ziren. "Ilobak ere txapela lortu zuen bere mailan!".
Bartzelonako txapelketa pizgarri izan zen Nafarroan ere eskuz aritzen diren emakumeek frontoian nahi zuten tokia eskuratu ahal izateko. 2015ean, gainera, Aldatze pilota taldea sortu zuten Iruñean. Eskuz aritzen ziren emakumeek sortu eta osatu zuten. Halako ekinaldiek bultzatuta, eskuz binakako txapelketa bat egin zuten iaz herrialdean, lehendabiziko aldiz. "Master Cup hori berriz eginen dute aurten, baina banaka. Binaka egiteko asmoa bazen hasieran, baina ez dago pilotari nahikorik. Aldatze taldeko kideak hor ziren iaz, baina desegin dute", azaldu du Maite Ruiz de Larramendik, penaz.
"Ulertzen dut jendeak uztea, ez delako batere erraza. Nik ere izan dut amore emateko tentazioa hamaika aldiz, baina gazteak ikusten ditut, eta argi dut ezin dudala etsi". Oberena taldeko kide da pilotaria, eta 2005ean jarri zuen martxan hango pilota eskola emakumeentzat. "Neskei erraten nien lagunak animatzeko. Kontua zen jakin zezatela aukera hori zutela. Saiatzea. Talde sendoa osatu nahi nuen, batzuek utzi arren, nahi zuenak aurrera egiteko aukera izan zezan".
Orain aukera hori lehen baino gertuago dagoela argi du Maite Ruiz de Larramendik. Hau da, nahi duenarentzat gauzak beretzat baino pixka bat errazagoak direla orain. Herrian ere, Eulaten, Ameskoa taldearen berpiztea bizi izan du pilotariak. Frontoian gozatzen du gehien, hala ere. Udan, hogei jaialdi ingurutan parte hartu du, ilobarekin batera. "Getarian lehen txapela irabazi genuen elkarrekin. Esperientzia ederra izan zen". Bat egin du Olatz Ruiz de Larramendik izebarekin. "Hamaika partida jokatu dugu! Hainbat asteburutan bat baino gehiago ere bai!".
Izebak lanarekin uztartu behar izaten du pilota. Ilobak, berriz, ikasketekin. DBHko hirugarren maila egiten ari da. Arazorik ez duela nabarmendu du. Orain, halere, Uharten jokatuko duen txapelketa baino ez du buruan. "14-17 urte bitarteko emakumeak ariko gara, eskuz eta banaka". Zortzi pilotarik eman dute izena, denera, eta abenduan jokatuko dute finala.
Pilota bizitzeko, palan aritu da Maite Ruiz de Larramendi. Epaile eta entrenatzaile ere bada, emakumeak orain arte egon ez diren tokietara ailegatu nahi baitu. "Epaile emakume gutxi gara; kirol jokoetarako deitzen gaituzte, ez, ordea, gizonezkoen eskuz banakako txapelketara", azaldu du. Bidea egiten jarraitu nahi du; bertzeak bertze, ilobarentzat. Olatz Ruiz de Larramendik izebaren zaletasun eta ilusio bera du. "Profesionala izatea? Zergatik ez".
Edurne Elizondo
Mexikotik Iruñera. Bakarrik etorri zen, eta emaztea eta seme-alabak ekarri nahi ditu orain. Hemen gelditzeko. Hutsetik hasi ahal izateko. Lanik ez du lortu, ordea; paperik ere ez. "Herritar ikusezin" bilakatu da Nafarroan. Ez da bakarra. "Migratzaile anitzek egin dute bide bera, eta zer egin edo nora jo ez zekitela sentitu dira uneren batean". Haientzat zabaldu dute Bidean lege aholkularitzako zerbitzua, Iruñean. "Egin ditzaketen urratsen inguruko informazioa emateko eta bidean laguntzeko gaude hemen", azaldu du Javier Urrozek.
Bidean-eko koordinatzailea da Urroz. Harekin batera ari dira Rafael Paredes, Natalia Ibarra Lazkoz eta Xabier Barrena abokatuak. ESK sindikatuak Iruñeko Emiliana Zubeldia karrikako bosgarren zenbakian duen egoitzan zabaldu dute bulegoa. Astelehenetik ostegunera artatzen dituzte migratzaileak, 10:00etatik 15:00etara.
Bidean sortu baino lehen, Etorkin izeneko bulegoan egin zuten oraingo lan bera Urrozek, Paredesek eta Ibarra Lazkozek. "Gizakia Herritar fundazioaren eskutik aritzen ginen". Bulego horrek ateak itxi zituen berriki, zazpi urte inguruz migratzaileak artatzen aritu eta gero. Bat itxi, eta bertzea ireki, irailetik ari baita lanean Bidean. Lehen, Jarautan; orain, berriz, Arrotxapea auzoan. "Orain, modu independente batean ari gara", zehaztu du Ibarra Lazkozek.
Barrenak oraingo etapa berrian bat egin du proiektuarekin. Bertze abokatuen lana ezagutzen zuen aspalditik, halere. "Paredes Caritas erakundean hasi zen doako zerbitzua eskaintzen beharra zuten migratzaileei; Etorkin bulegoan eta oraingo Bidean proiektuan ere horixe bera da helburua. Migratzaileak laguntzea, doan", nabarmendu du.
"Administrazioa, arerio"
Kanpotik etortzen direnek egiteko duten bidea ez da batere erraza. Horixe nabarmendu dute Bidean zerbitzuko kideek. Erroldatzeko eta lana eta etxebizitza lortzeko dituzten zailtasunak jarri dituzte mahai gainean, batez ere. "Herritar anitzek uste dute hamaika laguntza jasotzen dutela migratzaileek, eta ez da egia; edozer laguntza jasotzeko baremoak badira", erran du Urrozek.
Barrenak erantsi du "gogorra" dela paperik gabeko migratzaileen egunerokoa. "Administrazioa, haientzat, arerioa da, gehienetan. Kanpotik datorrena ahal duen moduan etortzen da, eta bere asmoa da hemen gelditzeko paperak lortzea. Honat iritsi, eta ahal duten moduan egin behar dute aurrera. Paperik gabe, legez kanpokotzat jotzen dituzte, eta ikusezin bilakatzen dira, erabat babesgabe".
Nafarroan, kanpotik etorritako 90.000 pertsona inguru daude, Bidean zerbitzuko kideek zabaldutako datuen arabera; haietako 33.000 inguruk lortu dute Espainiako nazionalitatea. 3.500 inguruk, berriz, paperik gabe jarraitzen dute. Paperak lortzeko eta administrazioarekin egin beharreko edozein tramitetan laguntzeko daude Bidean zerbitzuko kideak. "Hasieran, batez ere, hizkuntza ez badute ulertzen, eta administrazioarekin konfiantzarik ez badute sentitzen, laguntza eskertzen dute, zer egin dezaketen erraten ahal dien norbaitekin hitz egitea. Anitzetan, bertze norbaitek entzutea baino ez dute bilatzen". Bidean zerbitzuak eskaintzen duen lege aholkularitzako zerbitzua osatzeko, hain zuzen, Mugarik Gabeko Psikologoek ere bat egin dute proiektuarekin, laguntza psikologikoa eskaintzeko.
Paperik gabe dagoenaren egoerak anitzetan behar du babes oso hori, Bidean-eko kideek nabarmendu dutenez. "Emakumeen kasuan, errazagoa da etxeak garbitzen edo zaharrak zaintzen lanposturen bat lortzea. Gizonei argi eta garbi erran behar diegu hiru urtez eutsi behar diotela, nola edo hala, denbora hori pasatuta, eta urtebeteko lan eskaintza lortuta, hemen gelditzeko paperak lortzeko prozesua martxan jartzeko. Hiru urte horiek, halere, hagitz zailak izaten dira", azaldu du Urrozek.
Egin beharreko lehendabiziko urratsa erroldatzea dela nabarmendu du. Bat egin du Ibarra Lazkozek. "Funtsezkoa da erroldatzea; bertzela, existitu gabe jarraituko dute, ikusezin izanen dira administrazioarentzat". Ez da beti erraza erroldatzea, gaineratu duenez, etxebizitza bat lortzea ere zaila delako migratzaileentzat. Esparru horretan gizartearen arrazakeria "agerian" gelditzen dela erantsi du Urrozek. "Etxea alokatu nahi duena beltza bada, hagitz zaila du".
Emakume migratzaileen aurkako bertze arrazakeria mota bat nabarmendu du Ibarra Lazkozek: etxeko langile egoiliarrek sufritzen dutena, hain zuzen ere. "Esplotatzen dituzte, argi eta garbi. Anitzek egun bakar batean ere ez dute jai; baldintza izugarri kaskarrak dituzte", salatu du abokatuak.
Paperak bete, zalantzak argitu, egin beharreko urratsak zehaztu. Hamaika gauza dute Bidean zerbitzuko kideek egiteko. Prozesuek epaitegietarako bidea egiten dutenean ere, saiatzen dira migratzaileentzako abokatuak lortzen, doan. Geldirik egoteko denborarik ez dute. Atea jo dute. Migratzaile bat zain dute. Laguntza eske. Laguntzaren zain.
Edurne Elizondo
Ez da nahikoa. 30 egun gutxi dira 15.000 orrialde baino gehiago dituen proiektu bat aztertzeko. Horixe salatu dute Geoalcali enpresak Zangoza aldean egin nahi duen Muga meategiaren aurkako plataformako kideek. Enpresak 2015. urtean aurk...
Edurne Elizondo
Uste okerrak bazter utzi nahi dituzte. Argi eta garbi azaldu hemengo eta gure auzi bat ere badela. Ez dituela bakarrik urrun direnak ukitzen. Eta, batez ere, modu ezberdin batean eragiten diela gizonei eta emakumeei. "Konplexua da, bai ...
Edurne Elizondo
Inork ez du eskatu". "Inork ez du aldatzea nahi". "Arazorik ez bada, zertarako antolatuko dugu bertze modu batera?". Mezu horiek eta gisako bertze hainbat entzun ahal ziren, duela astebete, Pio XII.a etorbideko bizilagunek eta dendariek antolatutako bileran. 50 pertsona inguru izan ziren Civican aretoan egindako saioan, eta plataforma bat osatzea erabaki zuten. Iruñeko Udalak martxan du karrika hori berrantolatzeko proiektua. Asmoa da oinezkoei, garraio publikoari eta bizikletei ematea lehentasuna. Egitasmoak, ordea, ez ditu kontent utzi auzokide anitz. Egun dauden aparkalekuak kentzea ekarriko luke.
"Udalak hutsaren hurrengotzat hartu gaitu; maiatzetik ari gara proiektuaren aurkako gure iritzia azaldu nahian, baina ez gaituzte prozesuan kontuan hartu, inondik inora". Horixe salatu du plataformako kide eta Pio XII.a etorbideko dendari Ainhoa Comeronek. Argi du, gauzatuz gero, udalaren proiektuak kalte eginen liekeela auzoko dendariei. "Anitzek ateak itxi egin beharko genituzke, zalantzarik gabe".
Autoek aparkatzeko aukerarik ez izatea da arazo nagusietako bat, dendarion hitzetan. Bizilagunek haiekin bat egin dutela azaldu dute. "Etorbidea gai da duen zirkulazioari aurre egiteko. Arazorik ez bada, ez dezatela uki", berretsi du Comeronek. Plataformako kideen lehen asmoa da Iruñeko alkate Joseba Asironekin bilera egitea, proiektua gelditzeko eskatzeko, batetik, eta auzoan egin beharreko lanetan eta proiektuetan parte hartu nahi dutela argi uzteko, bertzetik.
Iruñeko Udalak maiatzean onartu zuen Pio XII.a etorbidea berrantolatzeko proiektua. Joan den abuztuan, berriz, proiektua idazteko kontratuaren lizitazioa onartu zuen. Asmoa da datorren urte hasieran lanak martxan jarri ahal izatea.
Iruñeko Udalak mugikortasun iraunkorraren aldeko urrats gisa jo du Pio XII.a etorbideko berrantolatzea, eta proiektua "ontzat" jo du Asiron alkateak. Egun, autoak aparkatzeko bandaz gain, hiru bide ditu karrikak, norabide bakoitzeko. Xedea da aparkatzeko banda bizikletentzako bide bilakatzea; kanpoko bideak espazio malgu eta askotarikoak izanen lirateke, eta balioko lukete, adibidez, billabesen geltokiak eta edukiontziak jartzeko, bai eta zamalanetarako ere; gainerako bi bideak izanen dira zirkulaziorako bide, eta haietako batean garraio publikoak izanen du lehentasuna. Gaur egun etorbidearen erdian dagoen espazio erdibitzaileari eusten dio proiektuak. Bidegurutzeetan nola lan egin zehazteko bidean dira orain udaleko Mugikortasunerako Talde Teknikoko kideak. Asmoa da, batez ere, abiadura murriztea. Proiektuak biribilguneak baliatu nahi ditu, hain zuzen, zirkulazioa lasaitzeko.
Pio XII.a etorbideko proiektuak hiriko erdigunea atseginago bilakatzeko planari eman nahi dio segida. Plan horren eskutik, Alde Zaharreko hainbat karrika berrantolatu ditu udalak, jada, autoak erdigunetik urruntzeko asmoz. Iruñerriko Mankomunitateko presidente Aritz Aiesak "ontzat" jo ditu egindako aldaketak eta izan duten eragina. Aiesaren hitzetan, lehen datuak kontuan hartuta, aldaketek eragin dute billabesetako bidaiarien kopuruak gora egitea.
Taxientzat ere aldaketa "ona" izan dela uste du Aiesak. "Lehentasuna dute planak eragindako eremuan, eta Sarasate pasealekuan, gainera, geltoki berri bat badute". Onartu du, hala ere, San Lorenzo aldean "zer hobetu" badela, oraindik ere.
Sistema berria
Erdigunea atseginago bilakatzeko planak, bertzalde, autoen zirkulazioa mugatu nahi du Alde Zaharrean. Horren arabera, baimena dutenak baino ezin izanen dira sartu. Datorren asteartean, hilaren 10ean jarriko da martxan sistema berria. Herritarren esku informazioa jartzeko asmoz, udala kanpaina bat egiten ari da egunotan. Sistema berriak autoen matrikulak irakurriko dituzten kamerak izanen ditu ardatz nagusi.
Alde Zaharrean egindako aldaketei so dira Pio XII.a etorbideko dendariak ere. "Han egindako aldaketek Zabalgunean dute eragina, bai eta hemen ere. Hemengo proiektua gauzatzen bada, gainera, herritarrek oztopo gehiago izanen dute erdigunera ailegatzeko; hiritik kanpoko merkataritza guneetara joko dute", erran du Comeronek.
Udalak kontrakoa defendatu du beti; oinezkoei, bizikletei eta garraio publikoari lehentasuna emateak gehiago hurbilduko dituela herritarrak erdigunera.
Edurne Elizondo
Hamabi urte zituen Maribel Sembroizek Felix aita ezagutu zuenean. Irundik zeharkatu zuen muga, Hendaiara joan, eta aitarekin lehendabiziko aldiz bat egiteko. Felix Sembroizek 1936an ihes egin zuen Erriberri sorterritik. Emaztea eta zortzi hilabeteko alaba utzi zituen etxean. "Frontera joan zen, hiru anaiarekin; 1976. urtera arte ez zen itzuli". Gursen (Okzitania) izan zen Sembroiz. "Errefuxiatuentzako esparrua zen, baina beti aske izandako haiek preso sentitu ziren han".
1939tik 1945era egon zen zabalik Gurseko kontzentrazio esparrua. 1936ko gerratik ihesi joandako 6.000 euskal herritar pasatu ziren handik, tartean ia bostehun nafar. Frantziak errefuxiatu gisa hartu zituen, baina baldintza gogorrak pairatu zituzten, batez ere herri hori alemaniarren esku gelditu zenean.
Behartutako erbestera joan, eta historiak isiltasunera kondenatu ditu gerrak etxetik botatakoak, neurri handi batean. "Inork ez daki han zer gertatu zen, inork ez daki gure senideak han izan zirela", erran du Sembroizek. Nafar haien berri eman nahi du gobernuak orain, eta "aspaldiko zorra" kitatu. Horixe nabarmendu du Nafarroako Gobernuko Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollok. Zor hori kitatzen hasteko, Gursen egondako nafarrak omenduko ditu gobernuak bihar, kontzentrazio esparruan bertan. "Berandu gatoz, baina egin beharreko urratsa da". "Biziki" eskertu du Sembroizek keinua: "Eginen diguten aitortzak indartuko gaitu".
Maribel Sembroizek gorde du erbestera joandako aitaren memoria. Senideek urte luzez egindako lana eskertu du Ollo kontseilariak, hain zuzen, baina nabarmendu du gizarteak duela ardurarik handiena. "Memoria ezin da bakarrik senideen artean gelditu; memoria kolektiboa behar dugu". Horregatik, Gursekoak "gizarte osoaren omenaldia" izan behar duela argi utzi nahi izan du.
Goizeko hamaiketan eginen du gobernuak bere omenaldia. Nafarroako Gobernuko presidente Uxue Barkosek, Nafarroako Parlamentuko buru Ainhoa Aznarezek eta Nafarroako Udal eta Kontzejuen Federazioko lehendakari Pablo Azkonak parte hartuko dute, bertzeak bertze. Arratsaldean bertze ekitaldi bat antolatu dute; Nafarroako agintariekin batera, Eusko Jaurlaritzakoak eta Akitania Berrikoak ere izanen dira bigarren horretan.
Orain, baso
Senideak izanen dira protagonista, halere. 200 inguru joanen dira Nafarroatik. Tartean izanen da Sembroiz, bai eta herri bereko Itziar Munarriz ere. Erriberriko memoria historikoaren aldeko taldean hasi zuen bere bidea Munarrizek, senarraren aitona eta haren anaia Gursen izan zirela jakin eta gero. Bideko Mitxingorria elkarteko kide ere bada. Gursen egona da jada Munarriz. "Kontzentrazio esparru izandakoa baso bat da orain". Gerratik ihesi joandakoek ezagutu zuten Gurs hura irudikatzeko, halere, esparrua osatzen zuten barrakoietako baten erreplika zutik da, Oloroeko (Okzitania) Terres de Memoires et de Luttes elkarteko kideen lanari esker. "Hunkitzen zaitu han sartzeak; han izan zirelako gure senideak, baldintza hagitz gogorrak sufritzen. Lokazti batean eraiki zuten esparrua".
Munarrizen amaginarreba da Saturnina Txibite; haren aita Sebastian Txibite ez zen inoiz itzuli Nafarroara. "Alabak behin baino ez zuen ikusi, mugan". Sebastianen anaia Tomas Txibitek, berriz, Txilerako bidea hartu zuen. "Erriberriko zinegotzia zen gerrak eztanda egin zuenean. Winnipeg ontzian egin zuen Valparaisorako bidaia". Bere familiarenaren gisako bertze hamaika "istorio izugarri" utzi zituen erbesteak, Munarrizen hitzetan, eta istorio horiek zabaltzeko lanean jarraitzeko beharra nabarmendu du. "Egia, justizia eta ordaina eskatzen ditugu, baina oraindik ez dakigu zer gertatu zen ere; datu anitz falta zaigu".
Erbesteari buruzkoek, hain zuzen ere, gutxi ikertutako adarra osatzen dutela argi du Fernando Mendiola historialariak. "Zenbait herritar Kataluniara joan ziren, eta, errepublikaren aldeko borroka guztiz amaitu zenean, Gursera eraman zituzten; oraindik ez dakigu, halere, zenbat jendek ihes egin zuen Nafarroatik lehen asteetan". Mendialdetik, batez ere, anitzek kanporako bidea hartu zutela jakina da, baina errealitate horri buruzko datu zehatzik ez dela azaldu du Mendiolak.
"Erbesteko eguneroko hori ez da hartzen herrialdean gertatu zen errepresioa bezain gordintzat; horrek ekarri du, hilketen aurrean, bestelako errepresio motak bigarren mailan gelditzea", erantsi du historialariak. Hainbertze ikertu ez diren errepresio mota horietako bat da indarkeriaren mehatxuaren ondorioz alde egin behar izan zutenen erbestea, baina badira bertze hainbat, Mendiolak nabarmendu duenez: "Bortxaz lanean aritu zirenak, genero indarkeria, errepresio ekonomikoa...".
Adar horietan sakontzeko beharra berretsi du historialariak. Gursi buruz, Nafarroako historiak zor bat baduela argi du Mendiolak. Auzia anitzez ere zabalagoa dela gaineratu du, gainera. Izan ere, euskal herritarrak ez ziren izan Gursen egondako bakarrak. "Alemaniatik ekarri zituzten juduak Gursera. Nazien lehen asmoa izan zen juduak Alemaniatik ateratzea; gerrak aurrera egin ahala, juduen herria akabatzea hartu zuten xede. Gursera ekarritakoak, ondorioz, berriz ere eraman zituzten haiek hiltzeko esparruetara. Gurs hain hurbil izanda, jakin beharko genuke han zer gertatu zen".
Memoria lantzeko eta historiak dituen hutsuneak betetzeko lan horretan aspaldi murgildu zen Mendiola. Bide berean urratsak egin dituzte hainbat elkartek, azken hamarkadetan. Mendiolak txalotu nahi izan du, hala ere, oraingoan ekimena Nafarroako Gobernuarena izatea; erakunde horrek antolatu izana Gursen izan ziren nafarren aldeko omenaldia. Esker ona agertu du, halaber, Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkarteko presidente Jokin de Carlosek. "Guk egin izan ditugu omenaldiak Gursen, baina behar zen gobernuak hartzea zeregin horren ardura", nabarmendu du.
Gursen bezala, bertze hainbat kontzentrazio esparrutan ere nafarrak izan zirela gogoratu du De Carlosek. Mendiolarekin bat egin du, ordea, eta onartu du, oraindik ere, gutxi jakin dela herrialdetik urrun joan zirenei buruz. "Historialariek lanean jarraitu behar dute". Gobernuak ere zer egin baduela argi du fusilatuen senideen elkarteko buruak. Ontzat jo du fusilatuen gorpuzkiak lur azpitik ateratzeko egindako ahalegina, bai eta DNA bankua osatzekoa ere.
Eskoletan landu
"Hamaika gauza badira egiteko, baina denbora kontra dugu, eta hobiak bilatzea eta zabaltzea hartu dugu lehentasuntzat", azaldu du Ana Ollo kontseilariak. Aitortu du iaz Olaben egindako indusketetan egoteak "hunkitu" egin zuela. Ezkabatik ihes egindako hamalau preso fusilatu eta lurperatu zituzten herri horretan. Aranzadiko kideek aurkitu, eta lur azpitik atera zituzten gorpuzkiak. "Hezurrak agertu ziren, baina ez bakarrik; botoiak, arkatz bat... bizitza baten arrastoak ziren. Norbaitek esan zuen 18 urte zituztela. Gaizto izateko denborarik ere ez zutela izan pentsatu nuen. Gogorra izan zen".
Horren berri eman behar dela argi du Ollok. Garrantzitsutzat jo du, ondorioz, memoria historikoa lantzeko institutuetan hasitako lana. Programa horren bidez, hain zuzen, Gursen izan dira, adibidez, Iruñeko Iturrama eta Barañaingo Alaitz zentroetako ikasleak. Bihar, 200 nafar izanen dira Okzitaniako kontzentrazio esparru horretan. Han izan ziren nafarrak gogoratzen. Erbesteko memoria osatzen. Ezagutzen.
Kattalin Barber
Nafarroak espetxe eskumenak osorik hartzeko eskatu du Salhaketak, parlamentuan. Ez da lehen aldia. Elkarteak aspaldikoa du aldarrikapen hori. Orain, beste urrats bat egin du: gobernuak espetxeko eskumenak osorik bereganatzeko txosten bat landu du, eta parlamentuko taldeen aurrean aurkeztu. Bide "luze eta gogorra" dute aurrean, Salhaketako ordezkari Libertad Francesen hitzetan, baina, eskumenak osorik hartu bitartean, uste du Nafarroak ahalegina egin dezakeela kartzelako osasun, hezkuntza edo gizarte zerbitzuetako eskumenak bereganatzeko. Eskumenak osorik lortuta, gainera, Iruñeko kartzelan espetxe politika propioa ezartzea posible litzatekeela erantsi du.
1982. urteko Foru Hobekuntzak berak jasotzen du Nafarroak eskumenak osorik hartzeko eskubidea duela, Francesek azaldu duenez. "Ahalegin gehiago egon dira, baina, azkenean, aldarrikapen horiek indarra galduz joan dira". 2012an kartzela berria ireki zutenean, alderdi guztiek nabarmendu zuten garrantzitsua zela espetxe arloko eskumenak hartzea, baina ezer gutxi egin da geroztik, Francesen arabera.
Kartzelaren eskumenak eskatzeko arrazoi politiko eta legalez gain, arrazoi sozialak nabarmendu ditu Francesek. "Espetxearen funtzionamendua hobetzen lagunduko luke, eta preso direnen baldintzek ere hobera eginen lukete. Aukera, behintzat, bada. Eztabaidatu ahalko genuke zer espetxe mota nahi dugun".
Joan den astean, Nafarroako Parlamentuan egon ziren Salhaketako kideak, beren txostena aurkezten: "Taldeek eskumena hartzearen aldeko jarrera agertu dute, nork bere ñabardurak izan arren. Egia esan, kontrakoa gertatu izan balitz, ez genukeen normaltzat hartuko". Osasunaren aginpidea, gainontzeko biak ez bezala, oraindik ez dago Nafarroaren esku, eta, alde horretatik, eskuratzearen aldeko jarrera azaldu zuten parlamentuko talde guztiek. "Hezkuntzan eta gizarte zerbitzuetan, Nafarroak eskumenak ditu libre diren pertsonentzat. Eskatzen duguna da preso daudenentzat ere izatea".
Salhaketak dituen datuen arabera, Nafarroako 200 pertsona inguru Iruñekoa ez den beste kartzelaren batean daude zigorra betetzen. "Nafarroak eskumenak lortzean, nahi dutenek aukera lukete Iruñeko kartzelara lekualdatzeko".
2012. urtean ireki zuten Iruñeko kartzela berria, protesta artean. Espetxe berriaren aurka azaldu da Salhaketa elkartea ere, hasieratik, "makrokartzela delako, eta foru erkidegoaren beharretarako gehiegizkoa delako". Santa Luzia muinoan dago, eta bi eraikin ditu: batetik, kartzela bera, eta, bestetik, gizarteratzeko gunea. Iruñeko espetxe zaharra 1901ean egin zuten, eta 100 ziega zituen. Euskal Herriko kartzelarik zaharrena zen. Gaur egungoak, berriz, 504 ziega dauzka —bi lagunentzako tokia du bakoitzak—, eta beste zentroak, 51 gela bikoitz. Horrez gain, formakuntzarako, tailerretarako, kirola egiteko eta ikus-entzunetarako guneak ditu. Ehun milioi euroren kostua izan zuen obrak.
Kartzelaren gabeziak
Kartzela berriaren gabeziak asko dira: "Baliabide ekonomikoen eta giza baliabideen falta handia dago. Ondorioz, ikastaro gutxi egiten dira, lanposturik ez da sortzen presoentzat, eta ikasteko aukera zailtzen zaie. Kexa asko daude". Espainiako Espetxe erakundearen azken datuen arabera, 294 preso daude Iruñeko kartzelan: 270 gizonezko eta 24 emakume.
Espetxe zaharrarekin alderatuta, %30 egin du gora presoen kopuruak azken urteotan, Francesek azaldu duenez. "Ez dute langile gehiago kontratatu. Hamar modulu daude, baina hiru bakarrik daude irekita". Francesek salatu du, gainera, lehenago Nafarroak bazuela aukera espetxeko zuzendaria edo barruko beste hainbat profesional izendatzeko. "Hori ere berreskuratu beharko genuke". Gainera, 2014tik, Nafarroako Gobernuak ez du inolako ekarpen ekonomikorik egiten.
"Elikadura, hotza, beroa, megafoniaren soinua.... Kartzela oso hotza da. Kartzela egin zutenean, segurtasuna baino ez zuten buruan". Eskumenak lortuz gero, gobernuak aukera izanen luke espetxe politika propioa ezartzeko: "Eskumenekin Nafarroak kartzela arautuko du. Arau horiek gaur egungoak bezain murriztaileak izan daitezke, baina aukera badago bestelakoak egiteko eta onuragarriagoak izateko. Eztabaidarako aukera sortu daiteke, eta egoera aldatu".
Apirilean, Nafarroako Unibertsitate Publikokoarekin batera, espetxe ikasketei buruzko XII. jardunaldia antolatu zuen Salhaketak, Espetxea, osasuna bermatzen ez duen erakundea izenburupean. "Iruñeko espetxean —eta gainerako espetxeetan— ez da pazienteen legea bermatzen, eta ezin dute haien historia klinikoa ikusi. Mediku espezialistarengana joateko arazoak daude, zaintzeko pertsonak falta direlako. Emakumeen moduluan ez dago erizaindegirik, ez da menu osasuntsu bat ematen, eta ez dituzte errespetatzen barazki jaleak ezta diabetikoak ere, adibidez".
Eztabaidari "bultzada" eman nahi diote Salhaketakoek, eta lanean jarraitzeko asmoa berretsi du elkarteak.
Edurne Elizondo
Mahai gainean jarraitzen du Espainiako eta Nafarroako gobernuen arteko abiadura handiko trenaren inguruko eztabaidak. Nafarroako lehendakariorde Manu Aierdik agerraldia egin du asteon, eta "hagitz haserre" eta "etsita" agertu da Espainiako Sustapen Ministerioaren jokabidearekin. Izan ere, AHTaren nafar korridorea eraikitzeko ituna eten, eta lanen kudeaketa bere gain hartzeko asmoa agertu zuen ministerio horrek, joan den astean.
Gobernuon arteko tirabirak ez ditu batere harritu Sustrai Erakuntza fundazioko kideak. "Iragarritakoa betetzen ari da", nabarmendu du erakunde horretako kide Pablo Lorentek. Nafarroako egungo eta aurreko gobernuek, bai eta Espainiakoak ere, garraio eredu bera defendatzen dutela argi du Lorentek, eta agerian utzi du, abiadura handiko trena egiteko proiektuaz harago, Etxabakoizko geltoki berria egiteko Ugep udalerriz gaindiko eragina duen planari eustea dela AHTaren aldekoen asmo nagusia. "Plan horrek aurrera jarraitzen badu, abiadura handiko trena egin edo ez, azpiegitura horren aldekoek nahi dutena lortu izanen dute: kolpetik aberasteko bertze hirigintza proiektu bat", salatu du Sustrai Erakuntza fundazioko kideak. Gogor kritikatu du Geroa Bairen jarrera, UPNk markatutako bide beretik aurrera egiteagatik, trenbidearen eta bertze hainbat auzitan.
AHTari eta Etxabakoizko udalerriz gaindiko eragina duen planari atea itxi nahi die Sustrai Erakuntza fundazioak, eta, horretarako, tren publiko eta sozialaren aldeko proposamena aurkeztu berri du erakunde horrek jendaurrean. "Gehiengo sozialaren garraio beharrei eman behar zaie lehentasuna", nabarmendu du Lorentek. Proposamen irekia da, eta herriz herri aurkezten hasi dira jada fundazioko kideak. Lorente Tafallan izan zen, atzo, prestatu duten planaren berri ematen; datorren astean, berriz, Altsasun (hilaren 26an), Tuteran (hilaren 27an) eta Iruñean (hilaren 28an eta 29an) izanen dira Sustrai Erakuntzako kideak.
Trenbideari buruzko bere proposamena egiteko ideia duela bi urte hasi zen mamitzen Sustrai Erakuntza fundazioa. Orduan, auzi horri buruzko ponentzia egiteko aukera aipatu zieten erakunde horretako kideek Nafarroako Gobernua babesten duten lau taldeei. "Geroa Baik, ordea, betoa jarri zion aukera horri", gogoratu du Lorentek.
Mugikortasunaren inguruko lantaldea jarri zen martxan horren ordez, trena zehazki aipatu gabe, baina horrek ere ez du bere egin beharrekoa bete, Sustrai Erakuntzaren hitzetan: "Urtebete baino gehiago darama bilerarik egin gabe. Gobernuari eta parlamentuari ikerketak eskatu genizkien, baina ez dute deus egin".
Uda baino lehen, jendaurrean agertu zen Sustrai Erakuntza fundazioa trenaren alde, garraio publiko eta sozialerako eredu egoki gisa. "Administrazioaren erantzunik jaso ez genuenez, gure proposamena prestatzeari ekin genion", azaldu du Pablo Lorentek. Lan horren emaitza da fundazioaren tren publiko eta sozialaren aldeko proposamena.
Gehiengo sozialaren beharrak aipatu ditu Lorentek. Garraioaren esparruan, egungo tren zerbitzua "eskasa" dela agerian utzi du Sustrai Erakuntza fundazioko kideak, hain zuzen ere, eta, beharrei erantzun ahal izateko, egungo azpiegiturak moldatu beharko liratekeela nabarmendu du. Helburua litzateke, betiere, herrialdeko hiri eta herrien arteko oreka bilatzea, eta, ingurumenaren eta ekonomiaren aldetik, "zerbitzu iraunkorra" eskaintzea. Orekari dagokionez, AHTak aurrera eginez gero, egun geltokia duten hainbat herrik lotura galduko lukete, tartean Tafalla.
Tafallan eta eskualde bereko bertze hainbat herritan Erdialdea Trenaren Alde izeneko plataforma jarri zuten martxan, hain zuzen ere, duela lau urte. AHTa egiteko proiektuak kalte eginen ziela ikusita, beren beharrak kontuan hartuko dituen zerbitzu baten alde aritu dira, geroztik, lanean. Espainiako Sustapen Ministerioak lanen kudeaketa bere gain hartzeko asmoa agertu eta gero, prestatutako mobilizazioei eutsi die plataformak. "Proiektuak aurrera egiten badu, erdialdean bizi garen herritarrok trenbiderako lotura zuzenik gabe geldituko gara, bai eta Tafallako geltokia erabiltzeko aukerarik gabe ere", nabarmendu du Mauricio Olite plataformako bozeramaileak.
Urriaren 7rako manifestaziora deitu dute plataformako kideek, hain zuzen ere, egun duten zerbitzuari eusteko eta hobetzeko, Sustrai Erakuntza fundazioak egindako proposamenaren bidetik. Egungo egoera hobetzeko, hain zuzen ere, Europak zehaztutako zabalera izanen lukeen hirugarren errailaren alde egin du plataformak. Ezin dugu trena galdu lelopean prestatu dute urriko protesta. Iaz, adibidez, 50.000 erabiltzaile pasatu ziren Tafallako geltokitik. Erdialdeko 27 herrik bat egin dute plataformarekin.
"AHTarekin Tafallak galdu eginen luke; galduko luke erdialde osoak, galduko luke Sakanak, bai eta Erriberak ere. Eta Iruñeak ere bai. Etxabakoizko kolpez aberasteko hirigintza proiektua egiten badute, denok galduko dugu, denon diruarekin ariko liratekeelako gutxi batzuen interesen alde", berretsi du Lorentek.
"2018tik 2028ra egiteko, tren publiko eta sozialaren aldeko apustua egiten dugu, garraiobide iraunkor, herritar eta demokratikoa delako". Hori da Sustrai Erakuntza Fundazioaren apustua. Estatu mailako datuak jarri ditu mahai gainean, aldatu beharreko errealitatearen adierazgarri: "Bidaiarien %5 eta salgaien %3,8 baino ez dira mugitzen trenez". Gehiago erran du: "Egungo tren sarea mantentzeko eta inbertitzeko erabilitako euro bakoitzeko, 60 xahutu dituzte abiadura handiko trenetan", Sustrai Erakuntzak agerian utzi duenez; hau da: 60.000 milioi euro, azken 30 urteotan.
Sustrai Erakuntzak salatu du erabaki horrek ekarri duela salgaien tren bidezko trafikoaren %60 galtzea, azken hogei urteotan. Txostenak nabarmendu du AHTaren errentagarritasunik eza erakusten dutela datuek, eta Europatik ere eskatu diotela Espainiari, bertzeak bertze, azpiegitura proiektuak ebaluatzeko behatoki independenteak sortzeko.
Gehiengoaren beharrei erantzuteko, lehentasuna distantzia motz eta ertaineko bidaiak direla erran du Lorentek; hau da, aldiriko eta eskualdeko trenek eskaintzen duten zerbitzua. "Asmoa da ondoko herrialdeekin zirkuitu bat osatzea, 05:00etatik 23:00etara etengabeko zerbitzua eskaini ahal izateko".
Aldiriko zerbitzuak bi gune nagusi izanen lituzke: bat Iruñe inguruan, eta bertzea, berriz, Tutera inguruan. Aragoi (Espainia)-Tutera eta Altsasu-Araba eskualdeak lotzeko zerbitzua ere mahai gainean jarri du Sustrai Erakuntzak prestatutako proposamenak. Asmoa da Ebroko arana, Erribera, Erdialdea eta Sakana hobeki egituratzea.
Egungo geltokiak hobetzea eta bertze hainbat berri zabaltzea proposatu du Sustrai Erakuntzak zerbitzu hori eskaini ahal izateko. "Xedea da Nafarroako trenbidean izan diren geltoki eta geraleku guztiak berreskuratzea". Aurten, adibidez, Pitillas, Lakuntza eta Bakaikuko geralekuak bazter gelditu dira. Horiek berriz ere martxan jartzeko asmoa agertu du Sustrai Erakuntzak, bai eta Berriozarren eta Iruñean geraleku berriak zabaltzekoa ere.
Bidaia luzeetan ere aldaketak proposatu ditu Sustrai Erakuntzak: Madril eta Iruñe arteko bidaien maiztasuna handitzea, eta egunean zortzi egitea; bai eta Donostia eta Bartzelona artekoena ere Iruñearekin bat egiten dute, egunean sei egiteko.
Egungo azpiegitura du oinarri Sustrai Erakuntza fundazioak prestatu duen proposamenak. Hori moldatzeko beharra badago, halere, eta erakundeak zehaztu ditu egin beharreko urratsak. Batetik, bidea bitan banatu behar dela agerian utzi du Sustrai Erakuntzak, trenak gurutzatu ahal izateko. Horrek aukera emanen du ibilbide osoan bide bikoitza egiteko. Bi bide horietan hirugarren errailaren teknologia ezartzeko beharra nabarmendu du fundazioak, europar zabalerako trenek ere pasatzeko aukera izan dezaten. Bertzetik, oraingo ibilbidea hesiz inguratzeko aukera jarri du Sustrai Erakuntzak mahai gainean, abiadura handitzeko asmoz. Edonola ere, urrats hori egiteko ingurumenean izanen lukeen eragina "ongi aztertzeko" beharra nabarmendu du, eta animalientzako pasabideen alde egin du, beharra dagoen tokietan.
Abiadura handiko trena egiteko proiektuak ez du salgaiak garraiatzeko aukera jasotzen. Hori "ezinbertzekotzat" jo du Sustrai Erakuntza fundazioak, ordea. Lorentek Volkswagen enpresarekin gertatzen dena jarri du mahai gainean, egungo egoeraren adibide gisa: "Lantegitik egunean 50 kamioi ateratzen dira, eta hiru tren. Gure proposamenaren bidez, lor dezakegu kamioi horiek guztiak ateratzea errepidetik; berdin gertatuko litzateke bertze hainbat enpresaren kasuan", azaldu du.
Proposamenak jasotzen du hainbat tokitan salgaiak trenbide sarera eramateko loturak jartzea, zehazki Tuteran, Castejonen, Tafallan, Noainen, Landabenen eta Altsasun. Noainen, asmoa da trenbide sarea garraioaren hiriarekin lotzea, "hango salgai guztiak trenez garraiatu ahal izateko".
Lorentek gogoratu du AHTaren aldekoek Europak ezartzen dituen arauak betetzeko beharra nabarmendu dutela. Izan ere, Sustrai Erakuntzak 575 metro luze diren trenak erabiltzeko aukera jasotzen du bere proposamenean. "Europak dio 750ekoak behar dutela izan; arazo hori bagoi gehiago jarrita konpon dezakegu, lasai aski", azaldu du Lorentek. Egungo errealitatearen berri ematen duen datu bat aipatu du, salgaiak trenez garraiatzeko beharra nabarmentzeko: "Gaur egun, salgaien %1 baino ez da mugitzen herrialdean garraiobide horren bitartez".
Tren publiko eta sozialaren aldeko proposamenaren bidez, garraioarekin lotutako auzi bat baino gehiago jarri du Sustrai Erakuntzak mahai gainean. Horixe nabarmendu du Lorentek: "Giza harremanak, harreman ekonomikoak eta ingurumenari buruzkoak ulertzeko modua dago jokoan. Hori da benetako aldaketarako oinarria".
Edurne Elizondo
Ahalduntzen jarraitzeko uhinak. Buruko gaitza dutenen aldeko lanean urratsak egiten segitu nahi du Mejorana elkarteak, eta irratia hautatu du, orain, aurrera egiteko bide: Locura Transistoria izeneko saioa jarri dute martxan taldeko kideek, Atica katean. Astelehenean egin zuten lehendabiziko programa, eta, aurrerantzean, hamabost egunean behin ariko dira, 13:00etatik 14:00etara (FMko 106.4).
"Nahi genuen zerbait egin, irrati saio bat prestatu, edo aldizkari bat argitaratu. Ideia hori aztertzen ari ginenean, Atica irratiak programa bat egiteko aukera proposatu zigun, eta, irratiaz deus ez badakigu ere, onartzea erabaki genuen". Sandro Iaboni mikrofonoaren aurrean aritu da Mejorana elkartearen estreinako saioan. Hasi baino lehen urduri zela aitortu du. Urduritasunaren gainetik, halere, beren mezua uhinen bidez zabaltzeko gogoa nagusitu da Mejorana elkarteko kideen artean. Adimeneko osasun arazoak dituztenek osatzen dute taldea. Hamar urte bete ditu elkarteak aurten. Aisialdia lantzeko asmoz sortu zen, baina azken urte eta erdian bertze norabide bat hartu du: ahaldundu nahi dute kideek, estigmaren aurka eta bertze psikiatria eredu baten alde lan egin. Beren prozesuetan parte hartu eta erabaki nahi dute, gainera, hitza hartu, egungo "eredu paternalistatik" urruntzeko.
Maiatzean, gaixoak ohera lotzeko sistemen aurkako elkarretaratzea egin zuten Mejoranako kideek, Iruñean, Osasunbideak Oliveto kondearen etorbidean duen egoitzaren aurrean. Sistema horiek pairatzen dituztenek egindako lehendabiziko protesta izan zen, Euskal Herrian. Asteleheneko saioan ere auzi hori izan zuten mintzagai. "Gure esperientzien berri eman nahi dugu irrati saioaren bidez", nabarmendu du Iabonik.
Esperientzia horien bidez, hain zuzen ere, adimeneko osasun arazoak dituztenak lagundu nahi dituzte Mejoranako kideek, lehenik eta behin. Babesa eman nahi diete, lagundu beren prozesuetan, bakarrik ez daudela erakusteko. Argi utzi dute, halere, beren mezua gizarte osoari helarazi nahi diotela. "Estigmaren indarra handia da, oraindik ere, eta horren aurka lan egin nahi dugu", azaldu du elkarteko kide Garbiñe Santanok.
Hitzak bereganatu
Duela urtebete inguru ailegatu zen Garbiñe Santano Mejoranara. "Hagitz kontent" da elkartean. Iaboni ere bai. "Iazko apirilean, etxetik ateratzen ez zen pertsona bat nintzen ni. Ispilurik ere ez nuen etxean, ez nuelako neure burua ezagutzen", kontatu du. Mejorana elkartean etxetik ateratzeko behar zuen pizgarria aurkitu du, eta bertzeak lagundu nahi ditu.
Irrati saioak horretarako aukera ematen diola argi du. Haren bidez, gainera, ero hitza bere egin nahi dute buruko gaitza dutenek. "Gai garrantzitsu eta serioez ariko gara, baina umorea ere baliatu nahi dugu gure mezua zabaltzeko", zehaztu du Iabonik.
Izenburuaren ideia Extremoduro taldearen abesti batek eman ziela kontatu du. "Locura transitoria izena du. Hura entzun eta gure saioaren izenak zein izan behar zuen argi ikusi genuen. Gure egin nahi ditugu buruko gaitzen inguruko kontzeptu horiek, eta haiekin jolastu".
Bertze edozer gauzaren gainetik, hain zuzen, duten gaitzaz harago "pertsonak" direla nabarmendu nahi dute Mejorana elkarteko kideek beren irratsaioaren bidez. "Anitz dugu egiteko, gizarteak buruko gaitza dutenen inguruan duen irudia aldatzeko. Pertsonak garela erakutsi nahi dugu. Pertsona ikus dezatela guri so egiten digutenean, ez, ordea, gaixoa", erran du Iabonik.
Helburu hori izan du Mejoranak ardatz urte osoan. Urte "bizia" izaten ari dela nabarmendu dute kideek. "Duela urte eta erdi taldeak bertze norabide bat hartu zuenean, lau pertsona baino ez ginen elkarteko motor; aurten, zortzira ailegatzea hartu genuen xede, eta hogei baino gehiago gara jada oinarrizko taldean", azaldu du Iabonik, harro. Bertze anitz ari dira, gainera, elkartea laguntzen.
Mejoranak lortu du, neurri handi batean, ikur bilakatzea. Hainbat osasun etxetan izan dira jada hitzaldiak ematen, eta zentro horietako profesionalentzat ere "erreferente" bihurtu direla nabarmendu du Iabonik. "Zerbitzuko erabiltzaileei ematen diete gure elkartearen berri, guregana jo dezaten. Horrek erran nahi du egiten ari garen lana babesten dutela, ontzat ematen dutela".
Profesionalen aldetik lortu duten babesa garrantzitsutzat jo dute Mejoranako kideek, hain zuzen ere. "Anitz dira gure proposamenekin bat egiten dutenak". Mejoranatik sortu da, hain zuzen ere, giza eskubideen eta adimen osasunaren aldeko plataforma. Elkarteko kideekin batera adimen osasunaren arloko profesionalak eta senideak ere badira plataforma horretan, bertzeak bertze. Maiatzeko elkarretaratzearen harira, gaixoak ohera lotzeko sistemen aurkako manifestua aurkeztu zuten. Manifestu hori politikarien eta sindikatuen artean zabaldu nahi dute orain. Plataformako kideek bilera eginen dute hilaren 29an, hain zuzen ere, bide horretan urratsak egiten jarraitzeko.
Urrian, gainera, 19an eta 20an, Bilbon adimen osasunari buruz antolatu dituzten jardunaldietan izanen dira Mejoranako kideak. "Lan handia egiten ari gara", berretsi dute elkarteko kideek. Udak atseden hartzeko eman dien aukera eskertu dutela aitortu dute, halere. "Finean, elkartearen helburu nagusia geure burua zaintzea da, eta ez da ona egin beharreko lanak gehiegizko estresa eragitea. Atseden hartu behar dugu beharra dugunean", zehaztu du Iabonik.
Lan egiteko gogoa ez dutela galdu argi utzi du Iabonik, dena den. Oraindik ere, egoitza falta dutela azaldu dute elkarteko kideek. Tokiren bat lortzeko zain dira. Beren mezua zabaltzeko, Atica irratiak eskainitako txokoa eskertu dute. Eragiten jarraitu nahi dutelako. Lan egiten. Gizarteari nor diren erakusten. Estigma apurtzen.