Kattalin Barber

Badira arrazoiak Iruñeko II. Zabalgunearen inguruko erakusketa bat eta haren etorkizunaren gaineko mahai inguruak antolatzeko. "Orain betetzen ari dira 100 urte II. Zabalgunea egin zenetik, eta hamar urte, hain justu, Zabalgunearen Barne Berrikuntzarako Plan Berezia egin zenetik. Ez dira soilik zifra borobilak: planak berak zehazten du hamar urtera hausnarketa bat egiteko beharra". Iruñeko Udaleko Hirigintza eta Etxebizitza alorreko zuzendari Vicente Tabernarenak dira hitzak, eta horixe egin dutela adierazi du: hiri erdian dagoen auzo horren inguruan hausnarketa eragin.

Iruñea aspalditik egon da harresiz inguraturik, eta, hiriburu gisa garatzen hasteko, ezinbestekoa izan zen horiek behera botatzea. Zabalgunea, hain zuzen ere, horren emaitza da. 1915ean lehenbiziko harria bota zuten; 1920an, berriz, behin betiko bota zuten gotorlekuaren hegoaldeko zatia. II. Zabalgunerako proiektuak askoz lehenago hasi baziren ere, 1922ko abuztura arte ez ziren hasi auzo berri hori eraikitzen. Orduko hiritarrek poz handiz hartu zuten albistea. Hainbat proiektu aurkeztu zituzten, baina Serapio Esparza udal arkitektoarena gauzatu zuten, azkenean. "Mantso bete zen Zabalgunea, eta 50 urte behar izan zuten eraikitzeko", esan du Tabernak.

Horren lekuko dira Geltokin jarritako II. Zabalgunearen historia eta bilakaerari buruzko planoak eta argazki erakusketa. Bi hitzaldi eta mahai inguru bat ere egin dituzte, eztabaida irekitzeko. Nolako auzoa den eta nolako auzoa nahi den aztertu dute, besteak beste. "Jardunaldi hauek abiapuntua izanen dira Zabalgunearen plana birpentsatzeko. Ez dugu zertan berritu; hausnarketa hauek esanen digute zein den bidea, zertan asmatu den eta zertan ez den asmatu", dio Tabernak. Urratsez urrats egin nahi dute aurrera; auzoaren diagnostiko bat egitea litzateke bigarren pausoa.

Orain dela hamar urte egindako planak lau ildo estrategiko zituen: Zabalgunearen izaerari eustea, ekipamenduen oreka, espazio publikoak eta kaleak, eta etxebizitzen baldintzak. Puntuz puntu azaldu ditu gaur egungo erronkak: "Maristen proiektua, Salestarrak, Erorien Monumentua... Zabalgunean baditugu hainbat proiektu, horietako asko polemikoak, eta horien gainean ariko gara". Horrez gain, Iruñerriko Hiri Mugikortasun Iraunkorreko Plana ahotan izan du Tabernak. Hilabeteak dira lantzen ari direla, eta hor hartutako erabakiek eragina izanen dute Zabalgunean.

Auzoan dauden etxebizitzei buruz ere mintzatu da Taberna. Zaharrak eta handiak dira gehienak. "Orain dela hamar urte, plana egin zutenean, 120 metro koadro erabilgarri baino gehiagoko etxebizitzak %8 ziren Iruñean. Zabalgunea bakarrik aztertuz gero, zifra hori handitu egiten da: auzoko etxebizitzen %30ek 120 metro koadro erabilgarri baino gehiago dituzte".

Etxe handiak dira, baina han bizi direnak, aldiz, gutxi dira. Goyo Urdaniz urte luzez Iruñeko Udaleko soziologoa izan denak eman ditu datuak: 10.200 etxebizitza daude Zabalgunean, eta haietatik 9.017tan bizi da jendea. "Kontua da 2.821 etxebizitzatan pertsona bakarra bizi dela, eta beste 2.315etan, bi pertsona". Tabernak eta Urdanizek uste dute etxebizitzak gaur egungo beharretara egokitu behar direla, handiegiak direlako. "Ikusi beharko da ea zatitu daitezkeen; ez da kontu sinplea", dio Tabernak.

Auzoaren bi "arimak"

Norantz doa auzoa? Galdera horretan jarri dute arreta Urdanizek eta Tabernak. Azken horrek Zabalguneak dituen "bi izaerak" nabarmendu ditu: "Auzoa da, baina, era berean, hiriaren erdigunea. Bi arima horien orekak esan beharko digu nolakoa izan behar duen auzoak". Iruñeko auzo guztien behar eta ezaugarri guztiak dituela dio Tabernak, baina, aldi berean, hiri osoaren errepresentazioa dela. "Hiri osoko hainbat jarduera han egiten dira: adibidez, Nafarroako Gobernuko egoitza gehienak Zabalgunean daude". Ezaugarri horiek izanik, egokitasunera jotzeko beharra aipatu du Tabernak. "Gaur egun bizi garen moduan bizitzeko, egokia izan behar du II. Zabalguneak, ekipamendua, mugikortasuna, etxebizitzen kalitatea eta abar kontuan hartuz. Hiriak dituen beharrak asetzeko ere balio behar du".

Urdanizek, aldiz, Zabalgunearen auzo izaeran jarri du arreta. Haren ustez, Zabalgunea "auzo izaera txikiena duen" Iruñeko auzoa da eta, horregatik, bertako herritarren arteko elkar ezagutza eta harremana sustatu behar direla uste du. "Ez da auzo sentimendurik".

Biek adierazi dute ez dela lan makala auzoaren bi izaera horiek orekatzea eta hobetzea, baina horretan hasteko asmoa du udalak. Hausnarketa horiek guztiak balioko dute etorkizunean eginen diren ekintzen oinarri gisa. "Zabalguneak nolako auzo izan nahi duen jakin nahi dugu, baina, horretarako, zer-nolakoa auzoa den jakin behar dugu".

E. Elizondo

"Betiko nekazaritzak utzitako ondarea dira; baina bizirik dagoen ondare bat da, eta balio du berritzeko, barietate berriak sortzeko". Horixe erran du NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle Bernardo Royok, erakunde horretako landareen material genetikoaren biltegian gordeta dituzten sagarrondoen eta mahatsondoen geneei buruz.

Biltegi horretako arduraduna da Royo. "Lau-bost hektarea ditugu, sagarrondoz eta mahatsondoz beteta; jada erabiltzen ez diren barietate zaharrak dira, desagertzeko zorian zirenak; horrek ez du erran nahi, ordea, interesa ez dutenik", azaldu du unibertsitateko irakasleak.

NUPeko arduradunak aspaldi hasi ziren sagarrondoen genoma gordetzeko proiektua garatzen, Nafarroako Gobernuarekin batera. Lan horren ondorioz, Nafarroako sagarrondoen ia 400 barietate sailkatu ahal izan dituzte. "Zapore zaharrei eutsi diete sagarrondo mota horietako hainbatek; haiek baliatuz, badugu aukera zapore eta usain berri eta ezberdinekin urrats berriak egiteko; bertzalde, nekazaritzaren ikuspuntutik ere badute garrantzia, gaixotasunak jasaten dituztelako hainbat barietatek; mota horiek erabiltzen ahal ditugu, beraz, berriak sortzeko", erantsi du NUPeko irakasleak.

Mahatsondoen arloan duela hamar urte hasi ziren lan egiten biltegiko kideak. "Orduan, 40 urte baino gehiago zituzten mahatsondoak hartu genituen; aspaldi, 45-50 mahatsondo mota erabiltzen ziren gure herrialdean. Garnatxa erabiltzen dela erraten denean ere, kontuan izan behar dugu denak ez direla berdinak; guk aldaera guztiak hartu ditugu". Gordetzeaz gain, mahatsondo horiek ikertzen ari dira orain NUPeko ikerlariak. "Onenak baliatzen ahal ditugulako, etorkizunean, mahasti berriak sortzeko", erran du.

Erabiltzea baita, azken finean, biltegiak duen helburu nagusia. "Geneen biltegia da gurea, baina erabiltzeko gordetzen ditugu", berretsi du Bernardo Royok. Ikertzen duten horren berri eman nahi dute, gainera. Sagarrondoen esparruan, hain zuzen ere, El manzano autóctono de Navarra (Nafarroako bertako sagarrondoa) izenburuko liburua osatu zuten NUPeko kideek, duela hainbat urte; Royorekin batera aritu ziren lan horretan Carlos Miranda eta Maria Jesus Lakidain irakasleak ere.

Edurne Elizondo

Historialariak "ia detektibe" bilakatu behar izan du. Horixe aitortu du Fernando Mikelarenak (Bera, 1962), Muertes oscuras; contrabandistas, redes de evasión y asesinatos políticos en el País del Bidasoa, 1936 (Heriotza ilunak; kontrabandistak, ihes sareak eta hilketa politikoak Bidasoaren lurraldean, 1936) izenburuko bere azken liburuaren aurkezpenean (Pamiela, 2017). Aurrekoan (Sin piedad, Pamiela, 2015) jorratutako auziari eutsi dio Mikelarenak bere lan berrian ere, baina Bidasoaren lurraldean kokatuta. Horrek dena aldatu du, historialariak nabarmendu duenez. "Kontrabandisten lurraldea da Bidasoarena, eta horrek bitxi bilakatzen du hango ekosistema". Mikelarenak ikertutako heriotz ilunen artean da Gazteluko Sagardia Goñi familiako kideena.

Kontrabandoaren eta haren inguruko sareen testuinguruak estali egin zituen, neurri handi batean, 1936ko garbiketa politikoak Bidasoaren lurraldean eragindako heriotzak. "Politikarekin zer ikustekorik ez zuten ohiko krimentzat jo zituzten, anitzetan", azaldu du historialariak. Heriotza ilun bihurtu zituzten, alde batean eta bertzean interesak zituen kontrabandoaren jarduera babesteko, hain zuzen ere. "Animaliekin egiten zuten kontrabandoa, batez ere, 1936a baino lehen: kolpea gertatu baino lehen, armekin ere egin zuten lan; gero, ihes sareak sortu zituzten", azaldu du Mikelarenak.

Zabalak ziren kontrabandoarekin lotutako sare haiek, historialariak nabarmendu duenez. "Errealitateak fikzioak baino harago jo zuen, kasu anitzetan", erantsi du, kontrabandisten jarduerek eta haren ingurukoek eskualdean izan zuten eragina agerian utzi duenean. Jarduera horiek sortutako giro berezi hartan, halere, 1936ko altxamendu militarrarekin hasitako garbiketa politikoak utzi zuen bere arrastoa Bidasoaren lurraldean ere. "Ezkerreko kideen eta nazionalisten aurkako errepresioa gertatu zen; egia da eskualdean gutxi zirela, baina garbiketa politikoa sufritu zuten". Mikelarenak Doneztebeko espetxean zazpi hilabetez egondako zazpi ezkertiarrak ekarri ditu gogora, adibidez; bai eta Bertizaranan UGTko hainbat kidek jasandako errepresioa ere, bertzeak bertze.

Sin piedad liburuan Nafarroa osora zabaldu zen garbiketa politiko horren erantzuleen, laguntzaileen eta gauzatzaileen berri eman zuen Mikelarenak. Liburu horrekin batera hasi zen orain argitaratu duena osatzen. "Oraingo liburuaren hitzaurre gisa hasi nintzen idazten Sin piedad, nire hasierako asmoa gure eskualdean gertatu zenaren berri ematea baitzen".

Sin piedad lana osatu, eta irakurleen esku jarri zuen Mikelarenak, azkenean, liburu berria bukatu baino lehen. Bidasoaren lurraldeari buruzkoak eman ditu orain, Muertes oscuras lanaren bidez. Datuak aurkitzea baino zailagoa izan da haien atzean, aurkitutako testigantzen eta gertaeren kontakizunen atzean ezkutatzen zena agerian jartzea. "Denak gezurretan ari zirela konturatu nintzen", nabarmendu du historialari beratarrak.

Ihes sareak

1936ko gerraren testuinguruan, hiru ihes sarek egiten zuten lan, errepublikanoak hemendik kanpora ateratzeko. EAJk bultzatu zuen haietako bat, baina, bertzeak bezala, Bidasoaren lurraldeko basoetan beti aritutako kontrabandisten sareekin bazuten harremana. Ez zen lan berria, finean, haientzat. "Lehen Mundu Gerran milaka asto bidali zituzten Frantziara", gogoratu du Mikelarenak.

Sareon lana ez zen 1936ko gerraren ondotik bukatu, gainera. "CIA agentziaren 1947. urteko txosten batean jasota dago Elizondoko norbait alemanak pasatzen aritzen zela", azaldu du Mikelarenak.

Bidasoaren lurraldeko testuinguru eta giro berezi horretan gertatutako Sagardia Goñi familiako kideen hilketak badu toki nabarmena historialariaren azken liburuan. Hark egindako ikerketa lanak agerian utzi du Gazteluko krimenak ere 1936ko garbiketa politikoaren ondorio izan zirela. "Hilketa politikoak izan ziren", erran du, argi eta garbi.

1936ko abuztuan gertatu ziren Gazteluko hilketak: Juana Josefa Goñi Sagardia eta haren seme-alabetako sei hil zituzten; herritik atera, eta, hil eta gero, Legarrea izeneko osinera bota zituzten haien gorpuak. Iaz, iraila eta urria bitartean, familiako kideon gorpuzkiak atera zituzten Aranzadiko kideek, Paco Etxeberria auzi medikuaren eta Lourdes Herrasti antropologoaren zuzendaritzapean. Ordura arte zurrumurru bat baino ez zena baieztatu ahal izan zuten, azkenean, hilketak gertatu eta 80 urte geroago, hain zuzen ere.

Mikelarenak bazter utzi ditu Gazteluko krimenari buruz orain arte mahai gainean jarritako hainbat hipotesi, eta nabarmendu du Juana Josefa Goñiren senar Pedro Sagardiak ezkerrarekin zuen harremanak eragin zuela. Hilketari buruz idatzitako bere liburuan, hagitz bertzelako elementuak aipatu zituen Jose Mari Esparza historialariak, hain zuzen ere, krimen horren atzean zegoena azaltzeko: Juana Josefa Goñi ez zela mezara joaten, euskaldunon jainkoak gurtzen zituela, eta sorgintzat zutela, alegia.

Mikelarenak berretsi du garbiketa politikoaren testuinguruan jarri behar dela Gaztelun gertatu zena: Pedro Sagardia ezkerrarekin lotu du; are gehiago, ezkertiar aktibotzat jo du, "espioitzat zutelako".

Ia 500 orriko liburua osatu du Mikelarenak Gazteluko eta Bidasoaren lurraldean gertatutako bertze hainbat krimenari buruz. Eskualdeko testuinguru bereziak "bereziki zail" bilakatu du historialariaren lana, egileak onartu duenez. Bidasoaren lurralde horretako berezitasunak ezinbertzean kontuan hartu behar direla ohartarazi du, ordukoak hobeki ulertzeko. Heriotza ilunak, behingoz, argitzeko.

Edurne Elizondo

Egin dezagun bidea, mundua alda dezagun. Horixe da, hain zuzen ere, Setem gobernuz kanpoko erakundearen lelo nagusia. "Badakigu hitz handiak direla, askotan esan digute nahiko utopikoak garela, baina ziur gaude erabaki oso txikiekin mundua aldatzen ari garela". Iratxe Torresen hitzak dira, Nafarroako erakundeko batzarreko idazkariarenak. Mundua aldatzen ez ezik, haien egoitza aldatzen ere aritu dira azkenaldian, eta Mercaderes kaleko 20. zenbakiak badu funtzio berria: bidezko merkataritzako denda eta informazio gunea da.

Iruñeko Iturrama auzotik Alde Zaharrera egin du salto Setem elkarteak. "Ikusgarriago, hurbilago eta eskuragarriago izateko erronka berri bat hartu dugu", dio Torresek. Aurten, gainera, 25 urte beteko ditu erakundeak Nafarroan, eta bada, behintzat, ospatzeko modu bat. Bidezko merkataritza sustatzea eta giza eskubideak defendatzea dira elkartearen lan ildoak, besteak beste. "Merkataritzako harremanak aldatzen saiatzen gara, eta harreman bidezkoagoak lortu nahi ditugu kontsumitzaileen eta ekoizleen artean".

Horretarako, hainbat kanpaina aurrera eramaten dituzte. Arropa Garbia da abian dutenetako bat. Ehungintzaren sektorean lanean ari diren pertsonen lan baldintza kaskarrak eta jasaten duten tratua salatu nahi dituzte. Bangladesh datorkio gogora askori, 2013an Rana Plaza eraikina eraitsi eta mila pertsona baino gehiago hil zirelako han. Baina ez da kasu bakarra. Produkzioa deslokalizatzeak eta enpresa transnazionalen garrantzia handitzeak are gehiago okertu du ehungintzaren sektoreko langileen egoera. "Soldatak oso txikiak dira oraindik, eta fabriketan bertan lo egiten dute askok; istripu larriak izaten dira", azaldu du Setemeko kideak.

Arroparen atzean zer dagoen ikusi behar dela uste du Setem erakundeak. Etiketan, prezioa, materiala eta garbitzeko moduari buruzko informazioa begiratzeaz gain, garrantzitsuak dira langileen lan baldintzak eta produkzioaren atzean dagoen prozesu osoa ere. "Orain jendeak askoz arropa gehiago erosten du, kontsumoa asko handitu da, baina ekoizpenaren kalitatea, aldiz, trakestu egin da".

Kanpoan eragina

Kanpaina horren barnean, hain justu, iaz Aldatu zure zapatak ekinaldia abian jarri zuten, zapatagintzaren sektorean dauden itzalak salatzeko, eta langileen eskubideak eta ingurumena errespetatzeko neurriak hartzea galdegiteko. "Gure dinamikek eta kontsumo ohiturek munduko beste toki batzuetan duten eraginaren inguruan sentsibilizatu behar dugu". Horregatik, Alde Zaharreko egoitza berrian, elikagaiek ez ezik, ehungintza sektoreak ere bere txokoa izanen du. "Bestelako arropa nahi dutenentzat izanen ditugu jantziak, eta, horrez gain, kosmetika produktuak eta eskulangintza ere bai". Elikagaien artean, kafea, txokolatea, marmeladak eta edariak nabarmendu ditu Torresek.

"Guk bidezko soldatak eta baldintza duinak aldarrikatzen ditugu. Bidezko merkataritzak ziurtatzen dizu ekoizpen prozesu osoan giza eskubideak bermatuta daudela". Gizartea askoz sentsibilizatuagoa dagoela uste du Torresek, eta informazio gehiago dutela bidezko merkataritzaren inguruan. Aldaketa nabari da: "Orain dela urte batzuk, gehiengoak ez zekien ezer bidezko merkataritzaren inguruan; orain, produktuak gehiago ezagutzen ditugu; nondik datozen galdetzen dugu".

Izan ere, gizartearen inplikazioa "beharrezkoa eta funtsezkoa" da mundua eraldatzeko, Torresen ustez. Krisi ekonomikoaren ondoren, gehiago: "Kontziente izan behar dugu hemen ditugun jarrerek eta kontsumo ohiturek ez dutela bakarrik eragina hemen eta gure inguruan, baizik eta ekoizleak dauden tokietan ere bai". Hala, jakinarazi du kontsumitzen diren produktu gehienak atzerrian ekoitzitakoak direla. "Tamalez, gero eta enpresa gehiago joaten dira kanpora, eta lan baldintzak oso txarrak dira".

Norbanakoan jarri du arreta Torresek, bakoitzaren erabakietan dagoelako gakoa haren ustez. "Erabaki sinpleekin gauzak aldatzen lagundu dezakegu. Jakin behar dugu badirela beste kontsumo ohitura batzuk ere". Setemek argi du, eta mundua eraldatzeko urrats txikiak egiten jarraituko du, mundu hobe baten alde, merkataritza duin eta zuzena bultzatuz. Hemendik aurrera, lan hori Iruñeko Alde Zaharretik eginen dute erakundeko kideek.

Edurne Elizondo

Pertsona bat zara sartzen zarenean; baina gaitz bilakatzen zaituzte. Norbait izateari utzi, eta eritasun bihurtzen zaituzte; pertsona jada ez da pertsona, eskizofreniko bat baizik". Manuelenak dira hitzak, eta ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan gertatzen denari buruz aipatu ditu. Nahiago du bere abizena ez erran. "Ez da erraza hitz egitea, baina bada jendaurrean agertzeko eta jarrera bat hartzeko ordua". Mejorana elkarteko kide da Manuel; buruko gaitza dutenek egiten dute bat talde horretan. Duela urte eta erdi adimen osasun arazoak dituztenak ahalduntzeko hasitako bidean urratsak egiten jarraitu nahi dute, eta, horregatik, karrikara atera dira asteon, Iruñean, ohera lotzearen kontra direla ozen oihukatzeko.

Lehendabizikoz egin dute buruko gaitza dutenek elkarretaratze bat, Nafarroan; azken hilabeteotan Galiziako eta Asturiasko (Espainia) ospitale banatan gertatutakoa salatzeko egin dute: otsailean, Galiziako ospitale batean pertsona bat zendu zen, lotuta zegoen bitartean; apirilean, berriz, 26 urteko emakume bat hil zen Asturiasen; ohera lotuta zegoen hura ere, ospitaleratze psikiatrikoko unitate batean. "Ez dugu heriotz bakar bat gehiago gertatzea nahi", erran du Mejoranako Josebak.

Manuelek bezala, nahiago du abizenik ez erran. Ongi daki ohera lotzea zer den. Biek dakite. Joseba bitan lotu dute. "19 urterekin krisi handia izan nuen; ez nuen sentitzen nuen sufrimendua kudeatzeko tresnarik, eta nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen". Ospitaleratze psikiatrikoko unitatera eraman zuen horrek. "Maitasuna eta elkartasuna bilatzen nituen, norbaitek nirekin bat egitea, eta botikak eta tortura bertzerik ez nituen aurkitu", gogoratu du. "Unitatean dena dago profesionalen kontrolpean; jarduera batean parte hartzeari uko egin niolako lotu ninduten. Hainbat pertsona gainera etorri zitzaizkidan, eta lotu ninduten ohera. Sekulako amorrua sentitu nuen, ezintasun handia; esperientzia erabat traumatikoa izan zen niretzat. Terapeutikoa dela diote, baina ez da, inondik inora. Hunkitu egiten naiz, oraindik ere, gogoratzen dudanean".

Konfiantza, zalantzan

Halako esperientziek buruko gaitza dutenen eta artatzen dituzten profesionalen arteko haustura ekartzen dutela nabarmendu du Josebak. "Nola izanen duzu konfiantza lotzen zaituen medikuarengan?". Iritzi horrekin bat egin du Manuelek ere. Osatze psikosozialerako zentro batean bizi da, gaur egun. "Nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen; ernatu nintzenean, ohera lotuta nintzen; egoera horrek benetan hilda egoteko gogoa ematen dizu. Hainbat orduz egon zaitezke, bai eta hainbat egun ere; ezin duzu hazka egin ere", kontatu du.

Mejorana elkarteak eman dien babesa eskertu dute biek. Berdinen arteko espazio bat aurkitu dute taldean. Medikuen eta buruko gaitza dutenen artekoa, ordea, guztiz alderantzizkoa dela salatu du Josebak. "Botere harreman bat da, argi eta garbi; medikuaren erabakien menpe da gaixoa". Mejoranaren bidez, hain zuzen ere, ahalduntzeko lana egin nahi dute elkarteko kideek. "Subjektu aktibo eta politikoak garela aldarrikatu nahi dugu", erran du Josebak. Hitza hartu, eta beren errealitatearen berri eman nahi dute: "Ohera lotzen gaituzte hemen; terapia elektrokonbultsiboak ere erabiltzen dituzte. Gure bizitzari buruz erabakitzeko eskubidea aldarrikatu nahi dugu".

Elkarteak "galdutako gizatasuna" berreskuratzeko aukera ematen duela azaldu du Josebak. "Diagnostikoak buruko gaitzen ostrazismora kondenatzen zaitu; ez zara deus, ez duzu etorkizunik. Elkarteko lanak, ordea, antolatzeko aukera ematen digu; gure autoestimuak gora egiten du, eta ahalduntze pertsonal eta kolektiboa gertatzen da".

Bide horretan egin nahi dituzte urratsak Mejoranako kideek. Eta, horregatik, buruko gaitza dutenak artatzeko moduan aldaketak gertatzea "funtsezkotzat" jo dute. Ohera lotzea eraldatu behar den sistema horren zati bat da; baina ez gogoeta piztu beharko lukeen bakarra, Manuelek eta Josebak nabarmendu dutenez. Botikei buruz ere badute zer erran. "Ez dugu erraten hartu behar ez ditugunik; baina botika gehiegi emateko joera dago, izan ditzaketen ondorioei erreparatu gabe. Batez beste, hogei urte gutxiago bizi gara", azaldu du Manuelek.

Gauzak aldatzeko beharra nabarmendu du, halaber, Jose Antonio Intxauspe psikiatrak; Iruñeko Donibaneko adimen osasun etxeko zuzendaria da. "Profesionalen eta artatzen dituzten pertsonen arteko elkarlana bultzatuko duen eredu baterantz egin beharko genituzke urratsak; Erresuma Batuan eta Eskandinavian, adibidez, ari dira, eta emaitzak onak dira; psikiatriaren etorkizuna hor dago".

Biologiaren ikuspuntutik garatutako egungo psikiatriaren emaitzak zalantzan jarri ditu Intxauspek. "Ez dira onak". Aspaldiko inertzien eragina jarri du psikiatrak mahai gainean, eta profesionalek anitz agintzen dutela eta gutxi entzuten dutela erran du. "Ez da harritzekoa erabiltzaile anitzek esperientzia txartzat jo izana adimen osasun zerbitzuekin izandako harremana".

Mejorana elkarteak egiten duen lana ezagutzen du Intxauspek, eta ontzat eta positibotzat jo du. Euskal Herrian hasi berri den mugimendu bat da beren burua antolatzea eta ahalduntzea erabakitzen duten erabiltzaileena, baina Katalunian nahiz Andaluzian eta Asturiasen (Espainia), adibidez, badute bide bat egina jada. "Zer erranik ez Erresuma Batuan edo bertze hainbat herrialdetan. Halako elkarteek on egiten diete erabiltzaileei".

Mejoranako kideek ohean lotzeari buruz kontatu duten errealitatea ezagutzen du psikiatrak. Argi du ez dela terapeutikoa. "Inondik inora". "Muturreko" prozeduratzat jo du, "estres handia" eragiten duena. "Lotzeak ekartzen du umiliatuta sentitzea, lotsatuta. Kontsultan baditut beren borondatearen aurka ospitaleratu izan dituzten pertsonak; aspaldi gertatu arren, ohera lotu izanak utzitako ondorioei egin behar diete aurre, oraindik ere". Nahi ez duena ospitaleratzeko erabakiei buruz ere gogoeta egin behar dela argi du Intxauspek. "Epailearen baimena behar da, baina, zenbaitetan, mehatxu edo arrisku zuzen bat izan gabe, arrazoi klinikoengatik ospitaleratzen dituzte profesionalek buruko gaitza dutenak, eta hori arriskutsua da".

Ohera lotzeari buruz zalantzarik ez du Intxauspek: "Txarra da; gaitz erdi izan daiteke, hainbat kasutan, baina zalantzak baditut horri buruz ere. Ulertzen dut larrialdi egoera zehatz bati aurre egiteko erabiltzea, baina, luzera, gerta daiteke lotzeak eragindakoa ere txarra izatea".

Administrazioak helburutzat hartu beharko luke ohera inor ez lotzea, Intxausperen hitzetan. "Kasu guztietan, akaso, ezin izanen da saihestu, baina helburu hori izan behar dugu". Hori da Mejoranak eskatzen duena. "Gure kontrako indarkeriak gure giza eskubideak urratzen ditu; jendeak jakin dezala zer gertatzen den", erran du Josebak.

E. Elizondo

Osasunbideak Oliveto kondearen etorbidean duen egoitzako bigarren pisuan du bulegoa Begoña Flamariquek (Iruñea, 1964). Handik entzun zituen astelehenean Nafarroako Giza Eskubideen eta Adimen Osasunaren plataformako kideen eskaerak. Ohera lotzearen kontra egin zuten oihu. Haiekin hitz egiteko prest da Osasunbideko Adimen Osasuneko zuzendaria, baina argi utzi du teknika horiek erabat bazter uztea, gaur-gaurkoz, "ezinezkoa" dela.

Zure zerbitzuko erabiltzaileek elkarretaratzea egin dute, lehen aldiz, ohera lotzearen kontra agertzeko. Zer deritzozu?

Ohera lotzearen auzia eztabaida pizten duen gai bat da; kontuz ibiltzeko moduko gai bat. Jarduera terapeutiko bat da, batez ere ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan erabiltzen dena. Elkarretaratzea egin dute bertze erkidego batzutan gertatutakoen harira. Nik argi erran nahi dut Nafarroako ospitaleetan ez dela horrelakorik gertatu.

Terapeutikoa dela diozu zuk; erabiltzaileek diote, ordea, traumatikoa dela, eta zailtzen duela profesionalengan konfiantza izatea. Hainbat profesionalek ere ukatu dute terapeutikoa denik.

Kasu hagitz zehatzetan erabiltzen den teknika bat da.

Zein kasutan?

Erabiltzen da, batez ere, larrialdi edo krisi egoera batean, gaixoa hagitz urduri dagoenean, eta zaila denean tratamendurako haren laguntza lortzea. Halako egoeretan gerta daiteke gaixoak kontrolik ez izatea bere jokabidearen gainean. Arriskutsua izan daiteke jokabide hori bere buruarentzat, bai eta ingurukoentzat ere. Halakoetan lotzen dira gaixoak.

Protokolo zehatzik ba al dago?

Gaixo bat ohera lotzen duzunean, haren borondatearen aurka ari zara, eta, ondorioz, protokoloak dio epaileari eman behar diozula egoera horren berri. Epaileak batzorde bat bidaltzen du gaixoarengana, baloratu egiten du egoera, eta hartutako erabakia berretsi edo bertan behera uzten du. Horregatik uste dugu jarduera hori terapeutikoa dela, gaixoa ez delako gai krisi hori gainditzeko behar duen laguntzaz jabetzeko.

Mejorana elkarteko kideak kexu agertu dira adimen osasuneko erabiltzaileak ohera lotzen direneko daturik ez dagoelako.

Jarduera hori erabiltzeko protokoloa beti izan dugu; horrek ez du erran nahi hobetzeko tarterik ez dugunik. Orain, adibidez, protokolo hori sartu nahi dugu gaixoen historia kliniko informatizatuan. Horrek aukera emanen digu prozesuari buruzko datu gehiago jasotzeko. Jakin ahal izanen dugu zenbat gaixo lotzen diren, zenbat denbora, zer-nolako jarraipena egiten zaien, eta abar.

Ohera lotu beharrean, bertze mediorik ez da krisi egoera horretan diren pertsonentzat? Europa iparraldeko bertze hainbat herritan utzi diote lotzeari.

Galdera bada ea zenbait kasutan lotzea saihestu daitekeen, erantzuna baiezkoa da; egia da. Eta horretan egin behar dugu lan. Profesionalei tresnak eta prestakuntza eman behar dizkiegu ohera lotzeko urratsa azkena izan dadin. Baina beti existituko dira ohera lotzera behartuko gaituzten egoerak. Hori argi erran behar da. Kontua da norbait ohera lotzen denean gauzak behar bezala egiten ari direla bermatzea, gaixoaren segurtasuna zainduz. Badakit plataformako kideek ere laguntza edo babes emozionalari eman nahi izan diotela garrantzia, eta ni horrekin ados nago. Profesionalok landu beharreko auzi bat da hori. Babes emozionala eman behar dugu norbait lotzeko unean, bai eta gero ere.

Plataformako hainbat kidek aipatu dute Iruñean dauden ospitaleratze psikiatrikoko bi unitateetako batean bertzean baino gehiago lotzen direla erabiltzaileak ohera. Hala da?

Ez dugu daturik unitate bateko eta bertzeko kopuruak alderatu ahal izateko, egia erran. Orain ezarri dugun protokoloari esker aurrerantzean datu gehiago izanen dugu.

Plataformako kideekin bilera egiteko asmoa duzu?

Gaur [asteartean] helarazi didate bilera egiteko eskaera. Elkarretaratzea egin zuten egunean ez ziren niregana etorri.

Joan zinen zu haiengana?

Ez.

Ohera lotzeko prozedurak bazter uzteko bidean urratsak egitea nahi dute. Bat egiten duzu asmo horrekin?

Egia erran, erabat bazter uztea ezinezkoa dela uste dut. Beti egonen da ohera lotzeko beharra izanen dugun egoeraren bat. Argi dut kontu handiz erabili behar dugula prozedura hori, eta, batez ere, behar ez denean ez dugula baliatu behar. Badugu hobera egiteko tartea, eta horretan saiatu behar dugu, hain zuzen; baina, gaur-gaurkoz, ezinezkotzat ikusten dut lotzeko aukera erabat baztertzea.

Kattalin Barber

Txinparta elkartea 1988. urtean hasi zen omentzen Ezkabako ihesaldian parte hartu zuten presoak, eta ordutik hona ez dute behin ere huts egin. Joan den igandean, ehunka lagun elkartu ziren Iruñe ondoko Ezkabako gotorlekuan, urteroko omenaldi beroan. Duela 79 urte gertatu zen. 1938ko maiatzean, 795 presok egin zuten ihes Ezkaba mendiko espetxetik, baina hiruk bakarrik lortu zuten Ipar Euskal Herriraino heltzea. Gainontzekoak atxilotu edo fusilatu egin zituzten.

Hil zituzten presoak ez ezik, espetxe horretan izan ziren preso guztiak ere gogoan izan dituzte Ezkaban. 1934tik 1945era, 7.000 preso inguru egon ziren, hain justu. "Orain arte, 6.000 preso inguru zeudela uste genuen, baina agiri gehiago aurkitu ditugu, eta zifra handitu egin da", azaldu du Koldo Pla Txinparta elkarteko kideak. Argi du oraindik asko dagoela egiteko, baina ontzat jo du orain arte lortutakoa: "Orain lortu dugu halako ikuspegi orokor bat gertatu zenari buruz, eta historia argitzen jarraituko dugu, lanean".

Agiritegietan Ezkabarekin lotutako dokumentu bila ari dira, adibidez. "Heriotza agiriak aurkitu nahi ditugu; senideekin harremanetan jartzea, halaber, oso garrantzitsua da. Ikertzen dugun guztia senideei eskaintzen diegu, historia borobildu nahian". Gutxika-gutxika, datu berriak azaleratzen ari dira, lan horren ondorioz.

Gazteen parte hartzea nabarmendu du Plak. Txinparta elkarteak gazte talde bat osatu du, hain zuzen ere, Txinparta Gaztea izenekoa; gazteen elkarteko hainbat kidek ere parte hartu zuten joan den igandeko omenaldian. Memoriaren transmisioaren gainean lanean ari da talde hori, zehazki. "Memoriari eutsi behar diogu, eta, horretarako, ezinbestekoak dira gazteak", aitortu du Plak. Berriki, adibidez, Botilen hilerritik izenburuko bideoa egin dute gazteok, eta interesa "gero eta nabarmenagoa" dela argi du Plak. Hainbat eskolatako ikasleekin, gainera, txangoa egin dute Ezkabara; belaunaldi berriei han gertatu zenaren berri ematea da asmoa.

Fusilatuen lau senidek ere parte hartu zuten igandeko omenaldian, eta, urtero bezala, botilak ikur bihurtu ziren presoen aldeko ekitaldian. Izan ere, espetxean hildako ehun pertsona baino gehiago hilobiratu zituzten, eta, ondoan, botila batean sartuta, haiei buruzko datuak jarri zituzten. Egindako lore eskaintzan, ondorioz, Nafarroatik eta beste hainbat tokitatik bertaratu ziren gonbidatuek botila bana eraman zuten igandean ere, eta haiek idatzitako mezu edo olerkiren bat gorde zuten ontziotan. Erdigunean kokatu zituzten botila guztiak, eta, amaieran, botila bana hartu zuten; ez nork berea, baizik eta beste norbaitek eramandakoa. "Mezuen trukea momentu berezienetako bat da".

Udan, auzolandegia

Udan, botilen hilerriak gazteen bultzada izanen du. Nafarroako Gobernuak antolatuta, gazteentzako nazioarteko auzolandegi bat izanen da. 1940ko hamarkadan gaixotu eta hil ziren errepublikanoen gorpuak dira hilerri horretan; 131 presoren arrastoak gordetzen ditu kanposantuak. Abuztuan, hormak sendotu, konpondu eta hilerria txukuntzeko kanpaldia eginen dute. Guztira 25 toki ditu, eta horien erdiak nazioartetik etorriko direnentzat izanen dira, hain justu.

Ez da hori izanen Nafarroako Gobernuak antolatutako jarduera bakarra. Ezkabako ihesaldia gogoratzeko eta parte hartu zutenak omentzeko, Ezkaba izenburuko programa zabala aurkeztu berri du. Besteak beste, iheslariek mendiko ibilbide luze baten bidez (GR) askatasuna lortzen saiatzeko egin zuten bidea berreginen dute; liburu bat aterako dute, halaber, eta presoen inguruko emakumeen eginkizuna eta Iruñeko emakumeenganako elkartasun harremana erakusten duen erakusketa ere antolatuko dute.

Egokitzat jo ditu Plak gobernuaren asmoak, baina kexu da ez direlako elkarlanean aritu. "Jendaurrean aurkeztu baino lehen gurekin partekatu izana aberasgarriagoa izaten ahal zela uste dugu".

Horrez gain, Aranzadi elkartearen laguntzaz iaz abiatutako bidean, Ezkabatik ihes egindakoen arrastoak bilatzen jarraituko du gobernuak, gorpuzkiak ateratzeko lanak egiteko asmotan. Apurka-apurka sakabanatuta dauden gorpuzkiak aurkitu eta hobitik ateratzen ari da, identifikazio lanetarako. Joan den apirilean, Ezkabatik ihes egindako sei presoren hilotzak aurkitu zituzten Burutain inguruan. "Oraingoz, 30 hilotz inguru aurkitu ditugu", nabarmendu du Plak. "Gauza asko lortzen ari gara ikerketen bidez; gehiago nahiko genuke, baina egindakoa inportantea da".

Omenaldiak eta ikerketak egin ez ezik, memoria historikoari buruzko liburuak argitaratu ere egiten dituzte Txinparta elkartean. Aurten, urteurrenarekin batera, bi liburu eta poema liburu bat aurkeztu dituzte. La represión y las luchas por la memoria en Argentina y España da horietako bat, preso horietako baten Argentinako senide batek idatzia: Julieta Olasok. Bestalde, Benan Oregik Zutik ozta-ozta nator liburua idatzi du, bere aitonak espetxetik idatzi zituen gutunen inguruan. Hirugarren lana Será grana la lluvia da, Plak berak idatzitakoa; memoriaren inguruan jaso dituen poema guztiekin osatu du.

Nafarroako hiriburua babesteko sortu zuten Ezkabako gotorlekua, baina 1934an kartzela bilakatu zuten. Uste dute 7.000 preso inguru izan zirela han, 1945. urtean itxi zuten arte. 1936ko gerran izan zuen preso gehien, frankistek Nafarroa menderatu ostean. Munduko ihesaldirik handienetakoa izan zen Ezkabakoa, eta, duela 79 urte jazotakoa ez ahazteko, dozenaka lagun ari dira lanean. "Iragana ezagutzeko eta gertatu zenaren berri emateko beharra dugu".