Edurne Elizondo
Behera egin du kopuruak: 2004. urtean, nazioarteko 133 haur adoptatu zituzten Nafarroan; 27 izan ziren, berriz, 2014an. "Berri on bat da hori", azaldu du Gizarte Eskubideen Departamentuko Familiaren eta Adingabeen Zuzendariordetzako Mik...

Edurne Elizondo

Inoiz ez nion erran estimatzen nuela". Lagun handia zuen Beau-Dk Elhadji NDiaye, eta arantza hori gelditu zaio. Estimatzen zuela erran ez izana. Egunero bazkaltzen zuten elkarrekin. "Jeneral erraten nion nik; hil baino hiru egun lehenago hitz egin genuen azkeneko aldiz. Beti nire etxera etortzen zela erran zidan, bere etxera joan behar nuela nik, behingoz". Baina ez zuen aukerarik izan. Lehenago zendu zen laguna, Espainiako Poliziaren esku.

Iruñeko Arrotxapea auzoan atxilotu zuten Elhadji NDiaye, joan den urriaren 25ean; lurrean etzanda, gainean hainbat polizia zituela agertzen da hainbat bizilagunek egindako bideoetan. Ezin mugitu. Konorterik gabe eraman zutela nabarmendu zuten hainbat lekukok. "Hilik". Polizien bertsioaren arabera, ordea, ziegan sartzeko zain zela konturatu ziren arnasa ez zuela hartzen. Hiru hilabete luze pasatu dira ordutik, senegaldarra Poliziaren esku zendu zenetik, eta harentzat justizia eske jarraitzen dute haren herrikideek. Africa United elkarteak bertze urrats bat egin du orain, eta akusazio gisa ariko da, SOS Arrazakeria eta Salhaketa elkarteekin batera. "Auzia ez dezatela itxi da gure helburu nagusia", nabarmendu du Africa Unitedeko presidente Beltxak.

Espainiako Gobernuaren Nafarroako Ordezkaritzak isiltasunaren bidetik egin du aurrera Elhadji NDiayeren heriotzaren auzian. Carmen Alba ordezkariak, adibidez, uko egin dio Nafarroako Parlamentuan azalpenak emateari. Harekin hitz egiten saiatu da Nafarroako Hitza, senegaldarra hil eta hiru hilabete geroago, baina ez du lortu. Elhadji NDiayeren heriotza gertatu ondoko prentsa oharrak igorri baino ez dute egin Albaren komunikazio bulegotik. Hau da, duela hiru hilabete errandakoa errepikatu dute Espainiako Gobernuaren ordezkaritzako arduradunek, idatziz igorritako agiri horien bitartez. Bertzerik ez.

Isiltasun horrek ez ditu Africa United elkarteko kideak batere harritu. Ez zuten bertzerik espero. Horrek ez du erran nahi, hala ere, egoera hori onartzeko prest direnik. Elkarteak Iruñeko Sanduzelai auzoan duen egoitzan "bat egiteko" beharra nabarmendu dute Beltxak eta Beau-Dk. Senegaldarrak dira biak, Elhadji NDiaye bezala. Haren heriotzak hunkitu eta ukitu ditu. Ez dute zain gelditu nahi, deus egin gabe. Argi dute, ordea, bidea ez dela erraza izanen. Poliziaren jazarpena "eguneroko kontu" dela erran dute, eta egoera horren ondorio jo dute NDiayeri gertatutakoa. Justizia nahi dute, baina justizia lortzeko esperantza handirik ez dute, aldi berean. Beren esku dagoena egiteko prest dira, betiere. "Gutako baten aurka egiten badute, denon aurka egiten dute; hori da nire konpromiso soziala, bertzeen aurkako bidegabekeriak nire kontrako bidegabekeriatzat sentitzea, hain zuzen ere", erran du, irmo, Beltxak. "Bada bat egiteko ordua, eta baten kontrako erasoak denon kontrako erasotzat hartzekoa".

"Ez da deus pasatzen"

Duela 11 urte ailegatu zen Beltxa Iruñera. Beau-D, berriz, duela sei. Valentzia izan zuen lehen helmuga Senegaldik atera zenean, eta handik etorri zen Nafarroara. Elhadji NDiayeren heriotzak arrasto sakona utzi diola aitortu du. "Senegaldarrak hiltzen dituzte, eta ez da deus pasatzen. Nire laguna hilik da, eta horrek min handia egiten dit. Bere irudia zikindu nahi izan dute, gainera. Hagitz gogorra izan da dena", azaldu du, serio.

"Ezeroso sentiarazten gaituzten hamaika egoera bizi dugu, egunero". Beltxarenak dira hitzak, eta adibide bat jarri du: "Sarasate pasealekuan kasualitatez bost pertsona beltz elkartzen badira, berehala agertzen da Polizia". Poliziaren jazarpena eta soslai etnikoa duten kontrolak ez dira arazo bakarra, hala ere. "Herritarren arrazakeria ere eguneroko kontu da", azaldu du.

Minduta erran ditu hitz horiek senegaldarrak. "Gauez, besta egiten ari den talde batek beltz bat ikusten badu karrikan, hasten dira txantxak egiten. Nire aurrean gertatu dira halakoak. Gertatu izan da beltz horrek erraten ari zirena ez ulertzea, baina nik bai, nik txantxak eta irainak ulertzen nituen; min handia egiten dute halako egoerek".

Beltxak kontatutako egoerak ongi ezagutzen ditu Beau-Dk ere. Baina bertzelako gogoeta bat jarri nahi izan du mahai gainean. "Nik ez dut arrazakeriagatik negarrik egiten", erran du. "Arrazakeria bada, baina egoera horri aurre egiteko lehen urratsa guk egin beharko genuke. Bat egin beharko genuke, komunitate sendo bat osatu. Nik ez diot inori eskatuko maite nazala; maite banaute, ederki, baina nik, batez ere, errespetua nahi dut. Ezin dugu deus egin gabe jarraitu, hiltzen gaituzten bitartean. Bat egiteko ordua da", nabarmendu du.

Elhadji NDiayeren auzian senegaldarraren familiak egindako urrats guztiak ez ditu ontzat jo Beau-Dk. "Elkarteak ari gara justizia eskatzen; guk aurkeztu dugu salaketa, familiak ez duelako egin, oraindik". Lagunarekin bat egin du Beltxak. "Familiari dagokio, batez ere, borroka egitea. Gure helburu bakarra Elhadjik utzitako seme-alabentzat eta gainerako senideentzat kalte-ordaina lortzea da, jakin baitakigu zigorrik ez dugula lortuko haren heriotzaren erantzuleentzat".

Afrikari buruzko ezjakintasunari aurre egin nahi diote Beltxak eta Beau-Dk, gainera. "Herritarrek gu ezagutzea nahi dugu", azaldu du Africa United elkarteko presidenteak. Afrika hamaika herrik osatzen dutela gogoratu du, eta denak direla ezberdinak. "Hemengoentzat, ordea, afrikar guztiak gara berdinak". Herritar bakoitzaren atzean dauden asmoak, errealitateak eta istorioak jarri nahi dituzte mahai gainean. Zabaltzeko, ezagutzeko. Errespetatzeko. "Ezin gara etxean gelditu. Bat egin behar dugu, elkarrekin lan egiteko", berretsi dute senegaldarrek.

Edurne Elizondo

Zuri ere gertatzen ahal zaizu. Horixe irakur daiteke Iruñeko Alde Zaharreko karrika bateko kartel batean. Karrika bera etxe duen gazte batek idatzi du, kartoi baten gainean. Lurrean jarri du; bere aurrean. Toki batetik bertzera mugitzen diren herritarrek irakur dezaten. Marinek nahiago du Merindadeen plaza. Eserita egiten die so aurretik pasatzen direnei. Gutxi batzuek utzi dizkiote hainbat txanpon. Eskuak tapatzen saiatu da, hotzak hartu baitu. Zigarreta ezpainetik kendu gabe mintzatu da. Errumaniatik etorri zen Iruñera, duela sei urte, eta lau seme-alabaren aita da. Baina emaztea falta du orain. "Duela zazpi hilabete zendu zen". Belztu zaio keinua Marini, kontatu duenean. "Ez dut karrikan lo egiten", zehaztu du.

Hiria bera etxe dutenak ongi ezagutzen dituzte Patxi Martinez eta Esther Villar Iruñeko Udaleko hezitzaileek. Hiria lantoki dute haiek, eta etxerik ez dutenei babesa eta laguntza ematea da haien egitekoa. Errateko dutena entzutea; medikuarengana laguntzea. Karrikan inor ez bizitzea da beren azken helburua. Asmo hori ez da oraindik errealitate bilakatu, ordea. "Karrikan lo egiten dutenak hogei pertsona inguru badira egun Iruñean", azaldu du Martinezek. Zubien azpian eta banketxeetako kutxa automatikoentzako espazioetan bilatzen ohi dute aterpe, hotzak gogorren jotzen duenean. Joan den azarotik, Hotzaldi izeneko programa martxan du udalak. Aurtengo negua bereziki gorria izaten ari da, tenperaturak nabarmen egin baitu behera azken asteotan. "Karrikan diren guztiek badute aukera lo egitera udalaren aterpera joateko", erran du Villarrek.

Hotzari ez ezik, bakardadeari aurre egiteko paretak ere badira egoitza horretakoak. "Hondoa jo duten pertsonak etortzen dira gurera", nabarmendu du udalaren etxerik ez dutenentzako zerbitzuko koordinatzaile Ruben Unanuak. Xilema fundazioko kide da, erakunde horrek kudeatzen baitu zerbitzua, 2010etik. Gora egin du aterpeko erabiltzaileen kopuruak, azken egunotan, hotzaren ondorioz.

Etxerik ez dutenentzako egoitzan bi programa daude martxan. Erabiltzaile ibiltariena da bat; hau da, Iruñean erroldatuta ez daudenena. Horiek aterpean hiru gau pasatzeko eskubidea dute, urtean. Gisa horretako 25 toki ditu aterpeak. Erabiltzaileek gosaria, bazkaria eta afaria hartzen dute; garbiketa zorroa ematen diete, gainera, bai eta arropa garbia ere, behar badute.

Urtean, 1.300 baino gehiago

Unanuak argi du urtean hiru gau ematea ez dela irtenbiderik onena karrikan bizi direnentzat. Aterpe gehienetan horrela jokatzen dute, ordea. Horrek ekartzen du etxerik ez duen jende anitz hiri batetik bertzera mugitzen ibiltzea. "Sistema horrek karrikan bizi direnen deserrotze prozesua areagotu bertzerik ez du egiten", aitortu du Unanuak. Horregatik, erabiltzaileak nor bere hiriko zerbitzuetara bideratzen saiatzen dira aterpeko langileak, eskura dituzten zerbitzu guztiak balia ditzaten.

Zehaztu du, hala ere, hiru gau horiek luzatzeko aukera ere badela. Azken egunotako hotzagatik, adibidez, edo erabiltzaileren bat gaixo dagoenean. "Gizarte langileak baloratzen ditu kasu guztiak, eta, egun gehiago behar badira, hartzen dira".

Urtean, 1.300 pertsona inguru hartzen dituzte Iruñeko aterpean erabiltzaile ibiltarientzat duten programan. Baldintza bakarra bete behar dute egoitzan sartzeko: "Egun horietan ezin dute alkoholik edo bertzelako substantziarik kontsumitu". Aterpearen babesa bilatzen duten erabiltzaile gehienek badituzte kontsumo arazoak, edo buruko gaitzek eragindakoak. "Bi egoera horiek nahasi egiten dira, gainera, kasu anitzetan".

Aterpeko bertze programa hirian erroldatuta daudenentzakoa da. Horretan ere 25 toki daude. Sei hilabetez egon daitezke erabiltzaileak, gehienez. Epea, halere, malgua da, kasu honetan ere. "Esku-hartze programa bat dugu erabiltzaile horiekin. Asmoa da kontsumo arazoak badituzte horiei aurre egitea, bazter utzi ahal izateko. Horretarako prest badira, programaren bigarren fasean etxebizitza, enplegua edo osasuna lantzen ditugu erabiltzaileekin". Helburua, betiere, aterpera joaten direnak sartu baino hobeki ateratzea da.

Iñakik argi du bere kasuan hala izanen dela. Sartu baino anitzez hobeki aterako dela. Oraindik ez daki noiz utziko duen aterpea, halere. Urrats anitz egin ditu, baina argi du oraindik ez dela ateratzeko prest. Duela bi hilabete luze ailegatu zen aterpera. "Inoiz ez zitzaidan burutik pasatu karrikan bizitzen egoten ahal nintzela. Banuen lana, banuen etxea, banuen dirua. Baina, kontsumitzen hasi, eta dena pikutara joan zen". Prozesu horretan familia eta lagunak galdu zituen Iñakik. Bakarrik gelditu zen. Iazko irailean jo zuen hondoa. Karrika bilakatu zen haren etxe. Urrian, kutxa automatiko baten ondoan aurkitu zuten udaltzainek. "Aterpera ekarri ninduten. Existitzen zenik ere ez nekien", azaldu du Iñakik.

Anitz ikasi duela nabarmendu du. Eta orain ongi dagoela. "Hondoa jo, eta gora egin dut, berriz ere". Aterpeko errealitatea zaplazteko baten gisakoa izan zela aitortu du, halere: "Ni gaizki nengoela uste nuen, baina ni baino okerrago dago jende anitz".

Duena baloratzen ikasi duela gaineratu du Iñakik. Aterpeko hainbat lan egiten ditu, soldata txiki baten truke. "Aterpe barruko garbiketa lanak eta gisakoak egiteko aukera eskaintzen diegu erabiltzaileei", azaldu du Unanuak. Helburua da autonomia eta autoestimua lantzea, bertzeak bertze.

Iñakik, gainera, soldatzaile gisa aritutako urteek emandako esperientzia baliatu ahal izan du aterpean. "Hainbat ikastaro eta azterketa eginez, titulu bat lortzeko aukera izan dut". Enplegu bat lortzeko zain da orain.

Aterpetik berriz ere etxe batera ateratzea hartu du helburu Iñakik. Prozesu horretan dago. Bertze hainbat arlo ere ari da lantzen. "Guregana etortzen diren pertsonek harremana galdu izan ohi dute familiarekin edo lagunekin. Aukera badugu, harreman horiek berreskuratzen saiatzen gara; erabiltzaileek lehen zuten sare hori berriz ere osatzen", azaldu du Unanuak. Iñaki ari da horretan. Aitortu du ez dela batere erraza. "Lehendabizikoz bat egin genuenean, hotza izan zen harrera". Ez du amore eman, halere. "Eguberrietan eman nuen gau bat gurasoekin", azaldu du, hasieratik erakutsi duen irribarrea galdu gabe.

Gero eta gazte gehiago

Bertze erabiltzaile batekin partekatzen du Iñakik gela. Goizez, garbiketa lanen erritmoak markatzen du aterpeko giroa. Atarian bat egiten dute anitzek, zigarreta erretzera ateratzen direnean. Bertze zenbaitek eraikineko kanpoko aldean erabiltzaileen lagun diren animalientzat dagoen esparrura egiten dute eguneko lehen bisita. "Badugu toki bat animalientzat; kasu anitzetan, animalia horiek dira erabiltzaileek duten familia bakarra", nabarmendu du koordinatzaileak.

Erabiltzaile horien artean, %90 gizonezkoak dira, eta gehienak, 35-45 adin tartekoak. Gazteen kopuruak, halere, gora egin du azkenaldian. Horixe nabarmendu du Unanuak, kezkaz. "18-24 adin tartekoak erabiltzaileen %3 ziren 2012. urtean; 2016an, berriz, %9,5". Gorakada hori zerk bultzatu duen ez dute argi aterpeko arduradunek. "Aztertu beharra dago zer gertatzen ari den, erantzun ahal izateko". Unanuak errandakoa berretsi dute Martinezek eta Villarrek. Karrikan ere gero eta jende gazte gehiago ikusten dutela nabarmendu dute, kezkaz, haiek ere.

Ez da hezitzaileen kezka bakarra. "Egunotako hotza handia da, baina, halere, zenbaitek nahiago dute karrikan gelditu", azaldu du Martinezek. Aterpera joan eta gero, handik karrikara itzultzea erabaki dute zenbait erabiltzailek ere, Unanuak erantsi duenez. "Hemen egitura bat eskaintzen diegu; gutxieneko zenbait arau. Horrek on egiten die anitzi; bertze zenbait, berriz, erosoago daude karrikan eta bakarrik, nahi dutena egiten".

Karrikako egunerokoa, halere, ez da erraza. Unanuak nabarmendu du kalea etxe duten gehienek sufritu izan dituztela erasoak eta irainak. "Gizartearentzat ikusezin izaten dira; eta, ikusgarri bilakatzen direnean, ez da onerako izaten".

Estigmak eta aurreiritziek duten indarra ongi ezagutzen dute Martinezek eta Villarrek. Osasun arloko errealitatea jarri dute horren adibide. "Karrikan bizi den norbaitek hagitz gaizki egon behar du ospitalera bere kabuz joatea erabakitzeko", azaldu du Villarrek. Egiten dutenean, ez dute beti arretarik egokiena jasotzen. "Lehenbailehen eman nahi izaten diete senda-agiria", erantsi du Martinezek. Karrikan bizi direnak bakarrik egoten ohi direla berretsi du, eta ospitalean nork lagundu ez izateak anitz zailtzen duela gaixo horien egonaldia. "Gauzak bertze modu batera egin beharko lituzkete, pertsona horiek behar bezala artatzeko".

Bada sendatu nahi ez duenik ere. "Halaxe erraten digute. Hil arte zain egon bertzerik ez dutela nahi". Hori gogorra dela aitortu dute hezitzaileek. Baina errespetua zor diotela nork erabakitakoari. "Eskura dituzten baliabideak eskaini bertzerik ezin dugu egin". Lagundu, entzun, babestu. Karrika beti baita hotz.

Kattalin Barber

Festa, Rustica, Stratia eta Antonia II. mendeko Pompaelo hiri baskoi eta erromatarraren hasierako une gorenak ezagutu zituzten lau emakume iruindar izan ziren. Izen horiek ez ditu ahanzturak hartu, eta hilarri batean zizelkatuta gelditu dira, betiko. Hilarria aurkitu, eta haren kopia bat jarri du Iruñeko Udalak Andre Maria Erreginaren plazan. Hiriko historiaren barnean ezagutzen diren lehen emakumeak dira, eta historia hori ezagutzera eman nahi du hiriak, orain, berriz ere kalean den hilarriaren bitartez.

Historialaria eta GITE elkarteko kidea da Ana Diez de Ure. Hiriko historian emakumeek izan duten presentzia ikertu du hainbat lanen bidez. Horietako bat da 1998. urtean argitaratutako Ellas, las mujeres en la historia de Pamplona (Haiek, emakumeak Iruñeko historian) liburua, Sonia Pinillos, Silvia Fernandez eta Paco Rodarekin elkarlanean ondua.

Iruñeko historiako emakumeen berri jasotzen du argitalpen horrek, eta bertan agertzen da aipatua II. mendeko hilarria. Nafarroako Monumentuen Batzordeko buletin batean jakin izan zuten hilarriaren berri liburuaren egileek: "Festa, Rustica eta Stratonice izenak agertzen ziren bertan, eta horrela argitaratu genuen liburuan. Datu gutxi zeuden, orduan".

Buletinean jarraian adierazten zenez, hilarria 1895. urteko urriaren 17an aurkitu zuten Iruñeko Nabarreria kalean, baina baliteke hasiera batean erromatar hiriaren hegoaldeko nekropolian egon izana, Merced, Telleria eta Labrit kaleen artean, hain zuzen ere. "Ibiltaria izan da hilarria. Iruñeko hainbat lekutan egon ostean, hasierako tokira itzuli da, azkenean", azaldu du Diez de Ure historialariak.

Aurrerago bisitatu zuten Iruñeko Artxiboak Cordovillan duen biltegia, eta han aurkitu zuten Iruñean ezagutu diren lehen emakume izenak jasotzen dituen II. mendeko hilarria, hain justu. "Sorpresa ikaragarria izan zen guretzat, eta pentsatu genuen ideia ezin hobea zela hilarria jendaurrean erakustea, eta zegoen tokira itzultzea".

Diez de Urerekin batera, Jesus Sesma arkeologoa, Javier Velaza epigrafista, Paco Roda historialaria, Jose Ignacio Alfonso arkitektoa eta Pilar Mayo Iruñeko Udaleko Berdintasunerako teknikaria aritu dira lanean. "Elkarren eskutik aritu gara proiektu hau garatzeko lanean, eta emaitza oso polita izan da".

Horrez gain, ikerketak beste urrats bat egin zuen: ordura arte pentsatzen zuten hiru emakumeren izenak agertzen zirela harrian, baina Javier Velaza adituak egindako ikerketaren bidez jakin izan zuten lau emakumeren izenak zizelkaturik zeudela: Festa, Rustica, Stratia eta Antonia.

Alde guztietatik begiratuta, historia "bitxia" iruditzen zaio Diez de Ureri: "Bitxia da bigarren mendeko hilarri batean emakumeen izenak agertzea, ez da ohikoena izaten. Gainera, Iruñean bakarrik hiru hilarri agertu dira, eta hau da handiena". Joan den urteko abenduan, ikerketa taldearen ametsa egia bihurtu zen. Abenduaren 15ean inaugurazio eta gorazarre ekitaldia egin zuten Andre Maria Erreginaren plazan. Biola musika eta bertsoak egon ziren antzinako lau emakumeen omenez. "Ekitaldi polita izan zen, eta emakume gazteek parte hartu zuten. Ekintza hauen bidez, emakumeen genealogia osatzen ari gara: gu gara oraingoak; etorkizunean izanen gara, baina lehen ere izanak gara. Hilarri honekin gure genealogia publiko egin nahi dugu".

Ia bi mila urte dituzte izen horiek, eta ezer gutxi jakin daiteke haiei buruz. "Argi dago beste emakume batzuk egon zirela aurretik, baina lau hauek beren izenak utzi zituzten harrian zizelkaturik". Familia dirudun bateko emakumeak zirela uste du historialariak: "Badirudi Festa eta Rustica ahizpak zirela; Stratia ere izan daiteke, eta Antonia neba baten emaztea edo ama izan daiteke". Zalantza da nagusi, baina Diez de Urek dio horrek ez diola interesik kentzen hilarriari. Izenen jatorriei dagokienez, "erromatarrak baina ez-ortodoxoak" direla jakinarazi du.

Festak eta Rusticak ordaindu zuten hilarria, beste bi emakumeak omendu nahian. "Ez dugu oso garbi zergatik, eta, hilarriak mundu oso bat argitu gabe uzten badu ere, kontu oso polita da". II. mendeko emakume gutxik zuten dirua hilarri bat ordaintzeko.

Izenak, kalera

"Iruñea Erromatar garaiko hiria da, baina ezer gutxi dakigu haren sorrerari buruz". Nolako hiria zen irudikatu du Diez de Urek. Azoka txikia zuen Iruñeak, eta Mañuetan eta Gaztelu plazan bainu etxeak zeuden. Giro horretan imajinatu ditu Festa, Rustica, Stratia eta Antonia. Inperioko hiri txiki haren eguneroko bizimoduan egiten ziren ekitaldietan parte hartzen.

Iruñeko Alde Zaharrean jarritako hilarriaren bidez, emakumeon presentzia eta haien ekarpena berreskuratu nahi izan dute. Iruñeko Udalak konpromisoa hartu du hiriaren memoria historikoari eusteko, eta asmo horri erantzuten dio hilarriaren kopia jarri izanak. Historiaren parte diren baina ezkutuan dauden emakumeen izen eta abizenak aurkitzeko lanean ari da udala, gainera. "Emakumeen kale izenak jarri nahi dituzte, emakumeen historia ez baita islatzen kaleetan".

Diez de Urek uste du garrantzia duela kale izenetan emakumeak agertzeak, horrek eragina duelako hiriko memoria sozialean eta heziketan. II. mendeko garai horietan, emakumeek Iruñean presentzia izanen zutela uste du, oraindik ere horietako askok ezkutuan jarraitu arren. "Hilarria abiapuntu izan da. Izanen dira omenaldi gehiago Iruñeko emakumeentzat".

Edurne Elizondo

Haientzat ez dago deus". Horixe nabarmendu du Hiru Hamabi elkarteko presidente Yolanda Fonsecak burmuinean kalte hartutako haurrei buruz. Ospitaletik ateratzen direnean babesgabetasuna baino ez dutela zain; sistemak huts egiten diela. Izan ere, haientzat unitate berezirik ez dago Osasunbidean, eta Ubarmin ospitalean 16 urte baino gehiagokoak bertzerik ez dituzte artatzen. "Haurrak kanpo gelditzen dira". Baliabiderik gabe.

Errealitate hori aldatzeko, Hiru Hamabi elkartea osatu dute burmuinean kalte hartutako haurrak dituzten zenbait gurasok. Izen hori jarri diote abenduaren 3koa delako ezintasunen bat dutenen nazioarteko eguna. Duela hiru urte hasi zuten elkarteko kideek beren bidea. Hemeretzi familiak osatzen dute taldea egun, eta egin dituzte, martxan jarri zirenetik, hainbat urrats: Nafarroako Parlamentuan izan ziren joan den astean, adibidez, gobernuak prestatutako protokoloari buruz mintzatzen. Elkarteko kideek parte hartu dute agiri hori osatzeko prozesuan. Ontzat jo dute, eta bete dezatela eskatu dute, orain, parlamentuko taldeen aurrean. Hitzak ez dituzte nahikotzat jo, eta neurriak eskatu dituzte, behingoz, beren seme-alabentzat eta egoera berean egon daitezkeen gainerakoentzat: haur batek burmuinean kalte hartzen duenean, behar bezala arta dezatela nahi dute; ospitalean, bai eta handik ateratzen denean ere.

Istripu baten edo eroriko baten ondorioz buruan hartutako kolpeek eragiten dituzte burmuineko kalteak, batez ere, haurren artean; iktusek, tumoreek, anoxiak edo meningitisaren eta enzefalitisaren gisako eritasunek ere bai. "Egun batetik bertzera, haurra ospitalean duzu, eta ez dakizu aurrera eginen duen edo ez". Enzefalitisak eragindako kalteak ditu burmuinean Fonsecaren semeak. Ainara Gonzalezenak, berriz, iktus bat izan zuen, lau hilabete eta erdi baino ez zituenean. Gaitz horren ondorioz, ikusmen arazoak ditu, bertzeak bertze. "Gure semea itsutzat jotzen zuten, baina ez da. Burmuinean du interpretazio bisualerako arazoa, eta lantzen ari gara".

Burmuinean hartutako kalteek, hitz gutxitan erranda, haurren garapenari eragiten diote. Helduen kasuarekin ezberdintasun nagusi bat dute: haurren burmuina, oraindik ere, ikasten ari dela, garatzen. Horrek alde on bat du, gaitasun handiagoa duelako osatzeko eta egokitzeko; alde txarra da, haurren burmuinak gauza berriak ikasi behar dituenez, prozesu horri eragiten diola kalteak. Eragin hori hainbat modutakoa izan daiteke: paralisia ekar dezake, hitz egiteko edo komunikatzeko zailtasunak, irensteko zailtasunak, eta abar.

Gaixotasunak eragindako krisi larria ospitalean gainditu zuten Fonsecaren eta Gonzalezen familiek, baina handik atera eta gero, nora jo edo zer egin ez zekiten. "Haurrentzat ez dagoelako deus", berretsi du elkarteko buruak. Iktusak edo enzefalitisak jotako haur gehiago hiltzen zen lehen, zainketa intentsiboetako unitate pediatrikorik ez zegoenean. "Unitate horiek medikuntzaren arrakasta islatzen dute; handik ateratzen direnerako tratamendurik ez jasotzea, berriz, porrot nabarmen bat da".

Gonzalezek berehala bat egin zuen Hiru Hamabi elkartearekin, martxan jarri zenean. Egungo egoerak eragiten dion haserrea ez du ezkutatu nahi izan. Ezin du ulertu egungo osasun zerbitzuak duen hutsune nabarmena. "Nire semeak 16 urte bete arte egon behar dut zain, espezialistek arta dezaten?", galdetu du. Fonsecak gogoratu du Ubarmingo neuro-errehabilitaziorako unitatea martxan jartzeko onartutako foru aginduak ez zuela inolako adin tarterik zehaztu. Ospitalean, ordea, 16 urte baino gutxiago duten haur eta nerabeak ez dituzte hartzen. "Horrek ez du zentzurik, eta ez da bidezkoa", salatu du Gonzalezek.

Hiru Hamabi elkarteko kideen helburu nagusia da, hain zuzen ere, burmuinean kalte hartu duten haurrek behar duten tratamendua jasotzea, sare publikoan. "Diziplina anitzeko ikuspuntu batetik; eta haurrek behar duten jarraipena emanez". Izan ere, haurrena hazten ari den burmuina denez, kalteen inguruko balorazioa urtetik urtera berritu beharra dago, unean uneko tratamendurik egokiena eskaini ahal izateko.

Arlo pribatura

Haur batek duen kalteari buruzko informazioa jasotzea da balorazio horien xedea, haur horrek behar duen arreta jaso dezan, hain zuzen ere. Bere semearen adibidea aipatu du Fonsecak. "Ezkerreko aldean hemiparesia du; bere joera izanen da ezkerreko eskua ez erabiltzea, adibidez. Ondorioz, bi eskuak erabil ditzan lan egin behar dugu". Zailtasunak izan arren, ezkerreko alde hori erabiltzen laguntzea litzateke gakoa, burmuinean dauden kalte horiei aurre egiteko.

Fonsecak eta Gonzalezek, burmuinean kalte hartu duten haur gehienen gurasoen gisan, arlo pribatura jo behar izan dute beren semeentzako laguntza bila. Administrazioak arreta goiztiarrerako zentroa badu, 0 eta 3 urte bitarteko haurrentzat. Hor artatu zuten, adibidez, orain bost urte dituen Guzman Santaferen alaba. "Ez da nahikoa, baina bada zerbait. Kontua da hor eskaintzen dituzten zerbitzuak ez direla zehazki burmuinean hartutako kaltea dutenentzat; jasotzen dugun apur hori, gainera, haurrak 3 urte betetzen dituenean desagertu egiten da".

Kaltea hor dago, ordea. Eta haurrek arreta behar dute. Eta osasun sistema publikoak ez die eskaintzen. Gurasoek ordaindu behar izaten dute. "Lehendabiziko hiru urteetan, mila euro inguru hilean", azaldu du Gonzalezek. Guraso guztiek ezin dietela egoerak eragiten dituen gastu guztiei aurre egin nabarmendu du. "Gurasoentzat hagitz gogorra da hori". Horregatik eskatu dio gobernuari lehenbailehen jar dadila martxan. "Gure baliabideek muga badute. Argi dugu ezin izanen ditugula beti egun ditugun baliabideak ordaindu. Utzi beharko ditugula. Hori egitea, baina, gure semeari jatekoa kentzearen gisakoa da; etorkizuna kentzearen gisakoa. Hori hagitz gogorra da guretzat", erran du Gonzalezek.

Are gogorragoa, Ubarmingo ospitalean burmuinean kalte hartutako haurrak artatzeko baliabideak eskura ikusten dituztenean. "Egokitu dezatela umeak hartzeko; zabaldu dezatela egun itxia duten aretoren bat; gure haurrek neuropsikologoak behar dituzte. Nafarroan badaude, eta gehiago behar badituzte, treba ditzatela", eskatu du Gonzalezek, haserreak hartuta.

Hiru Hamabi elkarteko kideek jaso dute babesa egin duten bidean, eta Nafarroan dauden profesionalek ere bat egin dute haien eskaerekin. Haietako bat da Javier Tirapu neuropsikologoa. Estoy aquí, ¿me ves? (Hemen nago, ikusten nauzu?) izeneko dokumentala egin dute Hiru Hamabi elkarteko kideek, eta lan horretan argi eta garbi mintzatu da Tirapu: "Ez du inolako logikarik 4 eta 16 urte bitarteko haurrentzat unitaterik ez izateak. Adin horretan osatzeko eta hobera egiteko anitzez ere aukera gehiago dute, baina inor ez da haietaz kezkatu; inork ez du arazoa ikusi; gurasoek bakarrik. Egoerak ez du inolako azalpen logikorik", salatu du.

Sistemaren hutsa izan da, neuropsikologoaren ustez, pentsatzea 4 eta 16 urte bitarteko haur eta nerabeak eskolan daudela eta eskolan estimulatzen dutela beren burmuina. "Akats nabarmena da hori", berretsi du. Nafarroako ikastetxeetan, egun, burmuinean kalte hartutako 30 haur daude. "Urtean, hiruzpalau kasu berri daude herrialdean", aipatu du Fonsecak. Hego Euskal Herrian, 150-200 haur dira burmuinean kalte hartutakoak. Herrialde horietako guztietako familiak hartu ditu Hiru Hamabi elkarteak barnean; hemendik kanpoko bertze anitz ere bai. "Gisako elkarte bakarra gara estatuan", erran du Fonsecak.

Eskolan

Gurasoek argi dute eskolak ez duela ematen burmuinean kalte hartu duten haurrek behar duten errehabilitazioa. "Ikastetxean ez daude gure haurrek behar dituzten baliabideak", erran du Gonzalezek. Ekimena, gainera, gurasoen esku egoten da. "Gurasook egin behar dugu, azkenean, gure seme-alabek behar duten koordinazio lana; guk ibili behar dugu informazioa alde batetik bertzera eramaten, txostenak eskatzen... laguntza guk jaso beharrean, guk ibili behar dugu bertzeen urratsak gidatzen. Eskolako kideen borondatearen menpe gaude, anitzetan", erantsi du Santafek.

Ez da hori arazo bakarra. Izan ere, Gonzalezen eta Fonsecaren semeek D ereduan ikasten dute; Sarrigurenen Gonzalezenak, eta Iruñeko Mendillorrin, berriz, Fonsecarenak. "Euskaldunak gara, baina gure haurra eskolara eramateko orduan, semeak burmuinean kaltea duenez, erran ziguten hobe zela euskarazko eredura ez eramatea. Heziketa bereziko zentro batera bideratu nahi gintuzten", azaldu du Gonzalezek.

Hartutako erabakiari eutsi zion, eta kontent da haurrak eskolan egindako bidearekin. Onartu du, halere, zaila izan zela hasieratik zuten asmoari eustea. "D eredura eramatea suizidioa zela erraten zidaten! Horrelakoak entzun eta gero, zaila da aurrera egitea. Baina argi dut ongi egin genuela. Alemanian egindako ikerketek, adibidez, erakutsi dute hizkuntzak lagungarri direla gure haurren egoera berean diren umeentzat".

Maldan gora egin behar duten sentsazioa dute gurasoek, anitzetan; batere laguntzarik ez dutela gaitz batek egun batetik bertzera ekarritako egoera berrira egokitzeko eta egoera horrek sortutako arazoei aurre egiteko. Bakarrik direla. Eta alderantzizkoa eskatu dute Hiru Hamabi elkarteko kideek. Babesa eta laguntza nahi dute. Informazioa beren eskura jarriko duen profesional bat nahi dute ondoan, lehen unetik. "Erantzunak nahi ditugu, ez galdera gehiago". Hemen daude, eta ikus ditzatela nahi dute. Behar duten arreta jaso nahi dute.

Kattalin Barber

Errefuxiatu gehiago hartzeko prest dago Nafarroa. CEAR Iheslariak Laguntzeko Espainiako Batzordeak egoitza zabaldu berri du Nafarroan, eta lan egiteko prest da. Hemendik gutxira, hain zuzen ere, 50 errefuxiaturi etxebizitzak eskaini ahal izanen dizkiete. Joan den astean iritsi ziren lehendabizikoak: Eritreako bost emakume eta bi adingabe daude gurean jada. Bederatzi etxebizitza atondu dituzte, eta 50 lagunentzako tokia izanen da horietan. "Dagoeneko prest ditugu, eta otsailaren erdialderako guztiak etortzea espero dugu", adierazi du Idoia Onekak, Nafarroako CEAReko koordinatzaileak.

CEAR Nafarroan sortu arte, Gurutze Gorriak bakarrik zuen errefuxiatuak hartzeko eskumena. Orain arte, 106 lagun hartu ditu Nafarroak. Siria, Ukraina, Venezuela, Irak eta Palestinatik etorritako herritarrak dira gehienak. Hemendik aurrera, eta ikusirik oraindik ere ezinbestekoa dela laguntza ematea, gehiago etorriko dira. Joan den urteko azaroan sinatu zuen Nafarroako Gobernuak kolaborazio hitzarmena CEAR erakundearekin, datozen hiru urteotarako. "Espainia oso errefuxiatu gutxi ari da hartzen, eta Nafarroak badu horretarako borondatea".

Etortzen ari diren pertsonak CEAR elkarteko hamaika profesionalen babesa dute une oro, integrazioa errazteko asmoz. "Erakundeen eta herritarren babesarekin eginen dugu lan. Gerratik eta jazarpenetik ihesean ari direnei bizitza duin bat izatea eskaini nahi diegu. Gure betebeharra da", aitortu du Onekak. Nafarroak errefuxiatuenganako elkartasuna beti erakutsi duela esan du koordinatzaileak, eta oraingoan ere hala izanen dela uste du.

18 eta 24 hilabete artean irauten du CEARek errefuxiatuentzat eskaintzen duen programak. Hurrenez hurren, harrera, integrazioa eta autonomia bilatzen dira prozesuaren bidez. "Azken helburua autonomia lortzea eta erabakiak beren kabuz hartzea da. Horretarako, poliki-poliki laguntzen diegu egunerokoan". Eritreatik etorritako taldeko kideekin, adibidez, erroldatzen lagunduko diete, bai eta osasun txartela eskatzen ere. Lehendabiziko urratsak dira horiek, eta helburua da "lasai egotea eta atsedena hartzea". "Iritsi berriak dira, eta oraindik egokitu behar dute; zama handia dute bizkarrean", azaldu du Onekak.

Gizarteratzen laguntzeko hizkuntza funtsezkoa dela argi du koordinatzaileak. Horregatik, iritsi bezain pronto, gaztelaniazko eskolak hartzen dituzte iheslariek, eta adingabeak, berriz, eskolatu egiten dituzte.

Hilabete hauetan guztietan laguntza ekonomikoa jasotzen dute errefuxiatuek. Lehenengo sei hilabeteak pasatu eta gero, hala ere, CEARen etxea utzi, eta beste bat alokatu behar dute haiek. Onekaren ustez, arazoak ekarriko ditu horrek. Izan ere, higiezinen agentziek, askotan, ez diete errefuxiatuei etxebizitzarik alokatu nahi, alokairua ordainduko ez duten beldur omen direlako. "Errefuxiatuentzat babesa lortu ahal izatea geroz eta zailagoa da".

24 hilabete pasatu eta gero, laguntza amaitzen da. Hori dela eta, Nafarroako Gobernuarekin, plataformekin eta hainbat udalekin arazo horri irtenbidea emateko bilerak egiten hasiko dira. Hilabete horietan iheslariek autonomia lortzen duten galdetuta, "zaila eta bakoitzaren kasuaren arabera" izaten dela aitortu du Onekak. "Ahultasun mailaren arabera, eta hizkuntzaren arabera, askotan, hilabete hauek eskas gelditzen dira", aitortu du.

Horrez gain, garrantzitsua da batzordearentzat errefuxiatuek poliki-poliki komunitatea sortzea Nafarroan, eta, horretarako, hainbat kolektibo eta elkarterekin harremanetan jarriko dira.

Asilo eskaera egin berri du Eritreako taldeak, baina onartzeko zailtasun ugari daude. Orain dela urte batzuk asilo eskaeren %3 bakarrik onartzen zituen Espainiak; Siriako gerra dela eta, 2015ean eskatzaileen %30ek lortu zuten asilo eskubidea. "Dena den, kopuruak oso baxuak dira oraindik. Eskatzen dutenek jazarpena sufritzen dutela frogatu behar dute, eta hori ez da batere erraza, kasu askotan". CEARek asilo-eskaera prozesuaren legezkotasuna bermatu ahal izateko lan egiten du. Onekaren esanetan, asilo legea orain dela zazpi urtetik "berrikusten" ari dira. "Aldaketak behar ditu", nabarmendu du.

Prozesua, "oso mantso"

Errefuxiatuak hartzeko prozesua "oso mantso" doa, eta, horrela jarraitzen badu, Onekak uste du ez dela posible izanen garaiz betetzea Europako Batzordeak ezarritako kokapen kuotak. "Egungo erritmoan, Europako Batasunak 43 urte beharko ditu errefuxiatu guztiak kokatzeko, hain zuzen. Borondate politiko falta handia dago". Horrez gain, Turkiak eta Europak sinatutako akordioa bertan behera uztea eskatu du iheslariak laguntzeko batzordeak, "Turkia ez baita inolaz ere herrialde segurua".

Errefuxiatuen krisien aurrean, oraindik "erantzun irmoak" emateko beharraz ohartarazi du Idoia Onekak. "Elkartasuna erakusteaz harago, gure betebeharra da pertsona horiek babestea, eta asilo eskubidea funtsezko giza eskubidea da. Baina Europaren jokabideak ez du batere laguntzen, eta herrialde bakoitzak nahi duena egiten du. Balioen krisia da aurrean duguna, eta luzera joko du".

Joan den urtean, 5.000 iheslari hil ziren Mediterraneoan: "Erakundeek jarritako zailtasunen ondorio zuzena da".

Abenduaren amaiaren Grezian Begoña Huarte nafarrak eta Mikel Zuloaga bizkaitarrak egindako desobedientzia zibila baloratu du Onekak, baina ez dator bat bi aktibistek ekintza aurrera eramateko erabilitako "moldeekin": "Ekintza horren bidez ikusi dugu zein den arazoaren larritasuna. Egia da horrelakoak egiten ez badira badirudiela ez dela ezer egiten, baina bidea ez da egokiena, nire ustez".