Urpean urte luzez gordeta egondako altxor baten gisara ireki zuten Kontratazio Mahaiko kideek, iragan astean, Nafarroako ubidearen inguruko erabakia jasotzen zuen kutxa. Izan ere, bertan zegoen jasoa zein enpresa arduratuko den lehenengo fasea hedatzeko lanak egiteaz. Eraikuntza sektorearen krisia dela eta, enpresa askorentzat hil edo bizikoa zen lan horiek egiteko ardura eskuratzea; hala ere, OHL eta Agbar enpresek erdietsi dute lehen postua lehiaketan —Agbarren akzioen %25 Caixabankenak dira—. Proiektuak helburu du, besteak beste, Artaxoa eta Lerin arteko 21,3 kilometroko ubidearen adarra eraikitzea da. Orotara, Itoitzen bildutako urak ia 120 kilometro egingo ditu 2018. urtetik aurrera, behin ubidearen lehen fasearen hedapena amaituta.

Aurreikusitakoa betez gero, azaroan hasiko dira Itoizko urtegiko ura Lerineraino eramango duen ubidea eraikitzeko lanak. Oraingoz, 98 kilometro daude eraikita. Itoizko urtegia eta Pitillas lotzen dituena, alegia. Ubidearen lehenengo fasea deituriko horren bidez, ureztatze eremuan dauden 22.363 hektarea soro eta baratzetara iristen da Pirinioetako ura. Hedapena egiten denean, ubidearen bigarren fasea soilik egongo da egiteke, Pitillas Ablitasekin lotzen duena, hain justu.

Lehenengo fasearen hedapena azken urteetan Nafarroan egin den azpiegiturarik garrantzitsuena izango da. Ubidearen hedapena eraikitzeko proiektuaren aurrekontua 147,5 milioi eurokoa da, baina egiazko kostua nabarmen handiagoa izango da, 30 urteko epean finantzatuko delako. Izan ere, azpiegitura berez itzalpeko bidesari sistemaren bidez finantzatuko da. Horrek esan nahi du ubidea hedatzeko lanak egiteko dirua aurreratuko diotela enpresek Nafarroako Gobernuari. Baina, ondoren, eraikuntzagatik zein ustiapenagatik kanon bat ordaindu beharko dio administrazioak urtero enpresari.

Lehiaketa ebatzi aurretik, Nafarroako Gobernuak kalkulatu zuen 592 milioi eurokoa izango zela azpiegituraren 30 urterako finantzaketa kostu osoa. Dena den, lehiaketa irabazi duten enpresek, OHL eta Agbarrek, eskaintza hobea egin dute, eta euren eskaintzan %33 jaitsi dute kanonaren prezioa. Horregatik murriztu dira finantzaketa gastuak 592 milioi eurotik 394 milioira. Etorkizunean ikusi beharko da aurreikuspen hori betetzen den edo faktura hori handiagoa den.

Izan ere, ubidearen lehen fasean eraikitzeko lanen faktura espero baino handiagoa izan zen. 2011ko martxoan amaitu ziren, eta 467 milioi euroko kostua izan zuten —aurreikusitakoa baino 21,5 milioi euro gehiago—. Horri hurrengo 30 urteetako ustiapen kostuak eta interesak erantsita, 600 milioi eurotik gorako kostua da.

Dena den, administrazioak argi utzi duenez, finantzaketa modu hori da ubidearen lehenengo fasearen hedapena eraikitzeko modu bakarra. Izan ere, itzalpeko bidesariari esker, lanen kostua ez da zenbatzen Nafarroako Gobernuaren defizit eta zor publiko gisa. Modu horretan egin ezean, ezinezkoa litzateke hedapena eraikitzea, Nafarroak Egonkortasunaren eta Hazkundearen Europako Hitzarmena urratuko lukeelako.

Duela bi urte, Charo Brinquis Uraren Kultura Berria plataformako kideak Itoizko urtegiaren eta Nafarroako ubidearen eragin ekonomikoaren inguruko ikerketa egin zuten. Azaldu duenez, proiektuaren kostu osoaren %27 soilik berreskuratuko da azpiegiturak eragindako irabazien bidez. Beraz, datu hori aintzat hartuta, argi du proiektua ez dela inola ere "errentagarria". Zergatia galdetuta, nekazariek ubideko ura erabiltzeko dituzten zalantzak eta arazo ekonomikoak aipatu ditu Brinquisek, hainbat zioren artean. "Ubidearekin lotutako ekonomia jarduera nagusia lurren ureztatzea da. Lehen fasea amaituta dagoen arren, nekazarien hamarretik hiruk bakarrik erabiltzen dute ubideko ura".

Tradizioaren defentsa

Nekazariek ubideko ura euren lurretara eraman ahal izateko egin behar duten ahalegin ekonomiko handiaz ohartarazi du Consuelo Otxoa Ureztatze Tradizionalaren Aldeko Plataformako kideak. Ubidearen lehenengo fasearen hedapena amaitutakoan, Itoizko ura Lerineraino iritsiko da. Bertakoa da Otxoa. "Ubidearen proiektua inposatu nahi digute, eta nekazaritzaren errentagarritasuna ez du urak ematen, hori argi dago", salatu du.

Herriko nekazariek lurrak ureztatzeko sistema propioa dute. Dena den, urteak pasatu ahala sistema hori matxuratzen joan da. Jakinarazi duenez, administrazioak ez du ureztatze tradizionala konpontzeko diru laguntzarik eman, eta horregatik dago sistema horren egoera "txarrean". Gainera, ubideak lursailen antolamendua eraldaraziko duela irizten dio Otxoak: "Inguruko lurrak minifundioak dira, eta ez dugu latifundiorik nahi, nekazari gehienek ekoizpen txikia dutelako".

Antzinakoa da Miranda Argako ureztatze sistema ere. Lehen erreferentzia 1300. urtekoa da. Ordutik apenas aldatu den Arga ibaiaren ibarretan dauden soro eta baratzeak ureztatzeko modua. Azucena Garmendia Miranda Argako nekazaria da. Arga ibaiaren ertzean 1.5 hektarea inguruko lursaila dauka. Baratze txiki bat eta ehun fruta arbola inguru ditu. "Hamabost urte dira hona iritsi ginela, eta argi dut ureztatze sistema berriak nekazari txikiei kalte egingo diela". Gainera, aitortu du ubidea egiteko proiektuari ez diola zentzurik topatzen.

Horrez gain, Itoizko ura garestia izango dela uste du. Gaur egun, Miranda Argako nekazari bakoitzak hamabi euro ordaintzen ditu lurrak Argako urarekin ureztatzeagatik. Itoizko ura askoz ere garestiagoa izango dela salatu du Garmendiak. Izan ere, ubideko ura jasotzeko eskubidea erdiesteko, 954,53 euro ordaindu beharko ditu nekazari bakoitzak hektareako. Horrez gain, beste 4.356 euro ordaindu beharko dute hektarea bakoitzeko, lursailean ureztatzeko sistema jartzeagatik. Ondorioz, kontuan hartuta ureztatzeko lursailek gutxienez bost hektarea izan behar dituztela, nekazariek egin beharreko gutxieneko inbertsioa 26.500 eurokoa izango da.

Hain justu, joan den irailean proiektuaren aurka aurkeztutako helegiteetako batean baratze txikiak desagertzeko arriskuaz ohartarazi zuen herritar batek. Hala ere, Nafarroako Gobernuak errealitate hori ukatu egin du, "lurrak era egokienean batuko direlako". Dena den, ubidearen aurka daudenek tesi hori gezurtatu egin dute, eta datozen asteetan azpiegituraren aurkako bilera, elkarretaratze eta manifestazioak egiteko asmoa azaldu dute.

Baztanen sei mediku daude, eta biri eskatzen zaie elebidunak izatea. Erizainak, berriz, zortzi dira, eta bik baino ez dute bete behar hizkuntza eskakizuna. Bi administrariei dagokienez, batek izan behar du euskalduna. Pediatrak, ordea, ez du euskalduna izan behar. Urtarril bukaeran, Baztango euskalgintzak eta Baztango Udalak martxan jarri zuten Mediku eskualduna nahi dut kanpaina. Horren helburua da herritarrek osasun zerbitzu publikoa euskaraz jasotzeko legez aitorturik duten eskubidea bermatzea. Bailara osoan esku orriak banatzeaz gain, Irurita eta Elizondoko osasun etxeetan mediku euskaldunen aldeko eskariak biltzeko kutxak jarri zituzten lau astez, eta 65 eskaera bildu dituzte.

Martxoaren 21ean, kanpainaren lehen zatiaren balorazioa egin zuten bailarako euskalgintzak eta udalak. Eskaera kopuru handia jaso dutela esan zuten, eta horrek herritarren hizkuntza eta osasun eskubideetan gabezia handia dagoela adierazten duela. "Herritarrak hautatu hizkuntzan komunikatu ezin izatea osasun zerbitzuari zuzen-zuzenean eragiten dion kontua da. Hizkuntza eskubideen urraketak osasun zerbitzu ona jasotzeko eskubidea ere urratzen du", adierazi zuen Maitane Maritorenak, Baztango Udaleko Euskara eta Kultura zinegotziak.

Jasotako eskariei buruz, Maritorenak esan zuen familia medikua eta pediatra ez ezik ginekologia zerbitzua eta osasun zerbitzu oro euskaraz izateko eskariak jaso dituztela. Hori kontuan izanda, Maritorenak Baztango herritarrak eskariak era formalean egitera animatu ditu, "osasun etxean aurkeztuz eta han behar bezala zigilatuz".

Jon Abril Uema Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko Zuzendaritza Batzordeko kideak oroitarazi zuen 18/1986 Euskararen Foru Legearen arabera Baztan "eremu euskaldunean" dagoela. "Herritarrei administrazio publikoekin harremanetan euskara zein gaztelania erabiltzeko eskubidea aitortzen zaie. Legeak herritarrei aitortzen dizkien eskubide horiek, ordea, gobernuak berak ez ditu errespetatzen". Ondorioz, Nafarroako egoera "oso kezkagarritzat" jo zuen; izan ere, Uemako kide diren hamalau udalerrietako bakar batek ere ez du bitartekorik osasun zerbitzua oso-osorik euskaraz emateko. Abrilek bereziki larritzat jo du pediatren egoera; izan ere, Uemako herrietan zazpi pediatrak lan egiten dute, eta lauk ez dakite euskaraz: "Haurren ia %100 euskaldunak diren eremuan, pediatren %71k ez dute ezagutzen haurrek egunero darabilten hizkuntza".

Garbiñe Elizegi Baztango alkateak udalak kanpainarekin duen konpromisoa berretsi zuen. Helburu hori betetzeko, Elizegik hau adierazi zuen: "Baztango Udalak Elizondoko Oinarrizko Osasun arloko zuzendaritzari elkarlanean aritzeko proposamena egin dio, eta erantzunaren zain gaude". Bukatzeko, alkateak jakitera eman zuen Nafarroako Gobernura eta Parlamentura joko duela Mediku eskualduna nahi dut kanpaina egiten ari diren beste udalekin batera. "Herritarrek osasun zerbitzu publikoa euskaraz hartzeko duten eskubidea bermatzeko".