Nafarroa

Andres Salaberri: «Garrantzitsuena da neskek jakitea pilota badela aukera bat»
2015-10-162015-10-15Aisialdia, Albisteak, Gizartea, Kirola, Nafarroa

Andres Salaberri: «Garrantzitsuena da neskek jakitea pilota badela aukera bat»

Maite Ruiz de Larramendi Eulateko pilotaria munduko onena izendatu zuten 2010eko Paueko (Okzitania)munduko txapelketan, baina inor gutxik ezagutzen du Nafarroan. Ez da askoz ezagunagoa Rosa Maria Flores mexikarra, nahiz eta 1992ko Bartzelonako Olinpiar Jokoetan urrezko domina irabazi. Abiapuntu hori hartu du Andres Salaberri zinemagileak (Iruñea, 1979, Daniel Burgirekin batera Las Pelotaris dokumentala zuzentzeko.

Nola hasi zen hau guztia?

2014ko otsailean hasi zen, Daniel Burgi etorri zitzaidanean. Kazetaria izanda, erreportaje bat egina zuen Goizuetan, eta ohartu zen jendea oso harro zegoela pilota eskolako neskekin. Normalena litzateke herri horretan, eskuko txapeldun gizonak izanda, gizonak izatea erreferenteak, baina esaten zioten oso pozik zeudela neskekin. Niri asko interesatu zitzaidan gaia, Diario de Noticias-en ibilia nintzelako pilota kontuetan lanean. Beti izan dut harreman ona frontoiarekin, hor sortzen den giroarekin. Pentsatu genuen oso gai ona zela, eta hasi ginen irakurtzen ea zer zegoen egina. Eta ez zegoen horrenbeste.

Bazenuten, gainera, istorioa kontatzeko marko aproposa. 2014ko Mexikoko munduko pilota txapelketa, hain justu.

Hori da. Hemen Maite Ruiz de Larramendi zegoen, baina jendeak ez zuen ezagutzen. Harekin harremanetan jarri ginen. Daniel [Burgi] oso tipo mugitua da, eta oso ondo ibiltzen da Internetekin: milaka gauza aurkitzen du. Ikusi genuen gauza asko lotuta zeudela: Mexikon, Rosa Maria Flores pilotaria zegoen, gauza asko irabazi dituena, tartean Bartzelonako domina olinpikoa. Hori da Maite Ruiz de Larramendik ez duen bakarra. Hasi ginen ideia hori garatzen. Lehenbizi, Gernikara joan ginen, emakumeen eta euskal pilotaren inguruko erakusketara, eta han, Arantxa Peredarekin hitz eginez, informazio gehiago atera genuen. Hasieran, beraz, bi ginen, dirurik ez, eta ideia bat. Orduan, diru laguntzen deialdira aurkeztu ginen, eta lortu genuen lehenbiziko bultzada. Eta pentsatu genuen: "Mexikora goaz". Gainera, garai bateko raketistak agertzen dira dokumentalean. Zaharrak dira, eta, beraz, testuingurua eta denbora hau zen; bestela, urte batzuk barru istorio hori desagertuko delako.

Lehen "bultzada" bai, baina askoz gehiago ez zenuten Mexikora joandakoan.

Bai, horrekin bidaia baino ezin genuen ordaindu. Jokin Pascualekin hitz egin genuen, eta haren ekoiztetxea, En buen sitio, sartu zen proiektuan. Istorio honekin ohartu gara jendeak interesa duela. Jende guztiak badu alaba, arreba, lehengusina edo izebaren bat pilotaria izan dena. Jokin Pascualekin ere halaxe gertatu zen; gaia interesgarria iruditu zitzaion, eta berak ere apustua egin zuen. Hala joan ginen Mexikora, jakin gabe nola bukatuko genuen, baina jakinda ezin genuela beste lau urte itxaron. Han izanda lortu genuen Nafarroako Gobernuaren laguntza, eta horri esker bukatu genuen proiektua.

Zuk ezagutzen al zenuen Maite Ruiz de Larramendi?

Nik banuen haren berri, baina ez nuen oroitzen.Ez zegoen asko idatzirik. Gogoan dut BERRIAko Imanol Magrok idatzi zuela emakume pilotariei buruzko erreportaje bat. Baneukan Ruiz de Larramendiren izena, baina ez neukan hari buruzko informazio guztia. Beraz, berarekin hitz egin genuen, ideia aurkezteko. Hasieran, ez zuen garbi ikusi serio ari ginen edo ez, baina ikusi zuen gure ikerketa egina genuela, eta bagenekiela zertaz ari ginen. Eta guretzat, horixe zen abiapuntua: guretzat ezezaguna zela. Eta guretzat ezezaguna izanda, Iruñekoak izanda eta ni gainera pilotan lanean ibilita... asko esan nahi du horrek. Eta hortik hasi ginen.

Zer aurkitu zenuten, bidean aurrera egin ahala?

Futbolean, adibidez, haur askok Cristiano Ronaldo dute eredutzat, fama eta dirutza duelako. Hemen, emakume pilotarien kasuan, ez dago ez famarik, ez dirurik, ez deus. Horregatik esaten dugu hau benetakoa dela, egiazkoa, nabari delako egiten duten guztia pasioz egiten dutela. Hori jaso dugu dokumentalean. Hori da ikasi genuen politena. Beraz, errealitatea erakusten dugu. Askotan esan dugu gu ez gara ez pilotariak, ez emakumeak ere. Ez genuen film feminista bat egin nahi, ahalik eta objektiboen izan nahi genuen; errealitatea erakutsi eta kitto. Informazioa hartu eta erakutsi.

Kontua da errealitateak, berez, badakarrela salaketa.

Noski, baina ez gara horretan sartzen. Filma ikusten duenak aterako du bere iritzia, eta, azkenean, iritziak beti doaz alde beretik.

Mezu positiboa helarazten du dokumentalak. Badago, beraz, esperantzarako arrazoirik?

Aurrestreinaldian Miguel Aristorena esan zidan [neskentzako pilota eskola du Etxarri Aranatzen]: "Agian Las Pelotaris 2 egin beharko duzue hamar urte barru, zer gertatu den azaltzeko". Gauza asko aldatu daitezke hamar urtean. Baina garrantzitsuena da neskek jakitea pilotan jokatzea aukera bat dela. Eskoletan beti futbola eta beste kirol batzuek hartzen dute protagonismoa. Jakin dezatela pilota aukera bat dela, eta gero aukeratu dezatela jokatu nahi duten edo ez.

Profesionaltasuna, ordea, urrun dago oraindik ere.

Profesional izatea ez da lehentasuna haientzako. Haiek egiten dute gustuko dutelako. Kontua da neskak aritzea, eta geroz eta gehiago aritzea. Gizonezko pilotarien kasuan ere gehienak ez dira profesionalak. Babes handiagoa behar dute emakumeek; kitto. Nik ez dut daturik jakiteko zenbat diru mugitzen den, baina argi dago: futbolak edo beste kirolek hartzen dute diru gehiena. Maite Ruiz de Larramendik esaten zigun haiek ere pilotan behar dutela dirua, babesa eta interesa. Nahiko bakarrik sentitzen direla, eta ez dutela laguntza handirik jasotzen.

Joan den astean egin zenuten filmaren aurrestreinaldia, Nafarroako Filmategian. Non ikusi ahal izango da hemendik aurrera?

Guk badugu banatzaile bat, eta harekin mugituko dugu han-hemenka. Kontua da film labur bat izanda ez duela lekurik zine aretoetan. Beraz, festibaletara mugitu nahiko genuke, gaur egun hori baita film laburrak ikusteko modu bakarra. Eta aurrerantzean, gustatuko litzaiguke kultur etxe eta horrelakoetan aurkeztea, haiek nahi badute behintzat. Gustatuko litzaiguke jendeak film hau ikustea. Ez dugu gure armairuan utzi nahi, ikus dadila baizik.

Baliteke gure mugetatik harago zabaltzea. Uste duzu gaiak berdin funtziona dezakeela beste toki batzuetan?

Gai unibertsala da, ziur, emakumeek bere lekua aurkitzeko arlo guztietan izan dituztelako trabak. Kasu honetan, pilotarena da testuingurua, baina pilotan ere herrialde askotan jokatzen dute. Guk beti esan dugu pilota exotikoa dela munduan—nahiz eta guk ezagutu—, baina unibertsala ere badela. Eta, aldi berean, neurri batean exotikoa da guretzat ere, emakume pilotarien gaia hemen ere ezezaguna delako.

2015-10-162015-10-15Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Bidea gozatzeko dagoela diotenean

Gaur ortzirala. 48 ordu eta… Txisssspun! Txupinazorik ez, baina ospakizunaren hasieran egonen gara Baztanen, urte eta erdi lanean aritu ta gero behin eguna iritsita. Eta hau poza! Baina zutabe hau idazten ari naizen honetan, ez dakit zerk pozten nauen gehien: Oinez eguna izateak, Baztanen ospatzeak edo preseski egun hau behin iritsita jada gure "lana" bukatuko dela jakiteak.

Eta ez da gutiagorako ere... Ez naiz ni izan lanez lepo egon den hamarnaka horietarikoa, baina antolakuntza barnetik nola doan ikusi ahal izan dut, batzordeetako batean boluntario gisa parte hartu dudalako. Eta hortxe hitz gakoa: boluntarioak. Baztanen jende anitzek eskaini dio azken urte eta erdi hau era boluntarioan Oinez-i, egunero inurrien modura lan eta lan. Eta anitz izan gara lan horrek guztiak merezi ote duen pentsatu dugunak, helburuekin ados gaudenak baina bidea gozatzeko ere badela pentsatzen dugunak.

Badaude dudetan paratzen ez diren aferak, noski: euskararen alde egitea merezi du, Nafarroa Oinez bat ospatzea merezi du. Baina Oinez egunaz gain egiten diren bertze hamaika jarduera, ekitaldi, ateraldi, aldizkari, bideo, kontzertu, publizitate... Eta horiek ekartzen duten lan karga guztiak merezi du? Erantzun positiboa dute, dudarik ez, eta urrian Nafarroa Oinez eguna iritsiko dela gogorarazten digute urte guztian, baina zeren truke? Hori da galdera.

Jakin badakigu Oinez baten antolakuntzan gehien inplikatzen diren pertsonak, haurrez gain, andereño, maisu, ikasle ohi eta gurasoak direla, eta nik ikusi dudanarengatik, gogoz inplikatu ere. Baina ikusi dut baita bere familia bizitzari, egunerokotasunak dakarren lanari, etxetik kanpoko bakoitzaren betebeharrei nola urte eta erdiz Oinez-i eskainitako ordu guztiak ere sartu behar izan dituzten. Egunero-egunero, urte eta erdiz. Harritu nau nola hainbertze jende gai izan den hori dena emateko. Eta horrela daude, erreta. Eguna noiz pasako orduak kontatzen... Ilusioz egon beharko genukeenean, ezta?

Eta ez gaizki ulertu; ilusioa daukagu, nola ez! Duela 33 urte Baztanen ez genuela Nafarroa Oinez bat ospatzen. Urte anitz dira gure ikastola Nafarroan dauden gainontzeko ikastolekin elkarlanean dabilela; urte anitz, bertze herrietako ikastolen besta ospatzen dugula; urte anitz, urria ailegatuta beti harat eta honat ibiltzen daramatzagunak. Eta gaurgero zuek denak gurera etortzeko gogoz ginen!

Baina nik, bertze anitzek bezala, Oinez-en prestaketaren eredu hau ikastola komunitatearentzat onuragarria ote den galdetu diot neure buruari, eta ondokoekin anitzetan solastatu ere bai. Helburuak zeintzuk diren argi dut, ados nago, baina formak? Hausnarketa sakon baten beharra ikusten dut nik; fite iritsiko den hausnarketa, espero.

Baina bueno, penak kanpora! Bidea gozatu ezean, goza dezagun eguna! Erran bezala, lan handia egin dugu, ikastolak behar zaituzte, eta dena prest daukagu! Igandean zuen zain egonen gara! Gora Nafarroa Oinez! Gora Baztan Ikastola! Hamabortz, ama bat!

Protesta oldea, gidabaimenaren etsaminatzaileen egoera salatzeko
2015-10-162015-10-15Albisteak, Ekonomia, Nafarroa

Protesta oldea, gidabaimenaren etsaminatzaileen egoera salatzeko

Nafarroan, 2.000 ikasle baino gehiago dira gidabaimena lortu nahi eta azterketa egiteko egunik ez dutenak. DGT Espainiako Trafiko Zuzendaritzaren menpe dauden etsaminatzaileek greba hasi zuten, iragan irailaren 14an, lan baldintza duinak exijitzeko eta "zuzendaritzaren pribatizazio saialdiak gelditzeko". Azken asteetan, gainera, autoeskoletako langileak ere batu zaizkie mobilizazio eta protestetan, egoerak eragindako "blokeoa" gainditzeko eta baliabide gehiago eskatzeko. Azken astean, autoeskolako autoen ilara handiak ikusi ahal izan dira Iruñeko karriketan, manifestazio horien karira.

CGT, Csif eta Asextra sindikatuek egin dute greba deialdia, eta arazoa "aspaldikoa" dela nabarmendu dute. "Ez dute gure lana behar bezala baloratzen; baliabide gutxirekin lan egin behar dugu eta, gainera, jakin badakigu trafiko zuzendaritzak presioak jasan dituela zerbitzua pribatizatzeko. Egoera iraultzeko egin dugu greba", azaldu du Asextra elkarteko kide den Arantza Percazek.

Zehazki, grebalariek lau ardatzetan banatu dituzte euren aldarrikapenak: azterketa kopurua murriztea, lanpostuaren arriskugarritasunari dagokion soldata osagarriak onartzea, zerbitzuaren pribatizazioa gelditzea, eta etsaminatzaileen segurtasuna bermatzea.

Percazen arabera, lan kargaren murrizketa ezinbesteko neurria da, zerbitzua hobetzeko eta kalitatea bermatzeko: "Irakasle bakoitzak egunean egin behar dituen azterketa kopurua txikitzea eskatzen dugu; 13tik 12ra pasatzea, alegia. Kalitate protokoloetan ezartzen diren gutxiengo baldintzak betetzeko modu bakarra da. Finean, Nafarroan sei etsaminatzaile bakarrik gaude, eta ez gara iristen".

Bestalde, lanpostuaren arriskugarritasuna "erabat frogatua" dagoela uste du Percazek. "Trafiko zuzendaritzak dio gure lanpostua bulego lanaren gisakoa dela, eta hori ez da egia. Goiz osoa errepidean ematea, oraindik gidatzeko gai ez den pertsona batekin, arriskutsua da. Bulego batean lan egiten duenak ez du kamioi batekin talka egiteko arriskurik".

Indarkeria kasuak

Etsaminatzailearen arabera, gainera, 2013. urtetik gaurdaino, gora egin du langileek pairatzen dituzten erasoen kopuruak: "Garai batean, gidabaimeneko azterketaren emaitza ez zuen etsaminatzaileak ematen, irakasleak baizik. Orain, berriz, momentuan esan behar diogu ikasleari azterketa gainditu duen ala ez. Guri ez zaigu inporta ikasleei azalpenak ematea, baina azterketaren emaitza ematen dugunean, ikasle batzuek bortizkeriaz erantzuten dute: irainak, mehatxuak, oihuak... eta noizean behin, baita eraso fisikoak ere. Horri irtenbidea eman beharko lioke DGTk, arauak aldatuta".

Frantzian indarrean den eredua aplikatzea eskatu diote grebalariek Espainiako Gobernuari: "Azterketaren hurrengo egunean, emaitza modu telematikoan jasotzen du ikasleak, Internet bidez".

Eskaera horiek ikusirik, Madrilek entzungor egin duela salatu dute trafikoko etsaminatzaileek, eta negoziatzen has daitezela eskatu diete Trafiko Zuzendaritzako arduradunei. "Orain arte, gure aldarrikapenak gutxietsi eta protestei bizkarra eman besterik ez dute egin zuzendaritzakoek. Grebaren eragina ukatu egin dute hainbat astez, egoerak gainezka egin dien arte", dio Percazek.

Hilabete bakarrean, 2.000 ikasle gelditu dira gidabaimena lortzeko azterketa egin gabe, eta ez diete beste egunik eman. Autoeskolen elkarteen arabera, gainera, itxaron zerrenda bost hilabete ingurukoa da dagoeneko.

Blokeo egoera gainditzea zaila izanen dela ikusita, Madrilen bilera egiteko gonbita luzatu die Espainiako Trafiko Zuzendaritza Nagusiak etsaminatzaileen ordezkari sindikalei, negoziatzen hasteko. Hala ere, Nafarroako autoeskolen elkarteak eta etsaminatzaileen sindikatuek ez dituzte protesta ekintzak bertan behera utziko, DGTrekin hitzarmena lortu arte.

Izate hutsagatik zigortuak
2015-10-092015-10-09Aisialdia, Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Izate hutsagatik zigortuak

Frontean hildakoak ez dira gerraren eta diktaduraren biktima bakarrak. Ezta fusilatuak edo espetxeratutakoak ere. 1936ko estatu kolpeaz geroztik, antolakuntza moral hertsia ezarri zuen frankismoak, eta herritarren eguneroko bizitza goitik behera kontrolatzen saiatu zen. Zapalkuntza fisiko eta psikologiko horren erdian egon ziren beti emakumeak. Gorriak izateagatik. Abertzaleak izateagatik. "Jarrera lotsagabea eta moralaren aurkakoa" edukitzeagatik. Edo, soilik, emakume izateagatik.

Frankismoak emakumeen kontra aplikatutako errepresioa abiapuntu gisa hartuta, Geronimo Uztariz Historia Ekonomiko eta Sozialaren Institutuak hitzaldi eta mahai inguru sorta antolatu du Barañaingo Kultur Etxean, Ostegun, historiaz jardun programaren barruan. Iragan den astean abiatu zen egitasmoa, Gemma Pierola historialari barañaindarraren hitzaldi batekin, eta hilaren 29ra arte iraungo du.

Geronimo Uztariz institutuko kidea eta hitzaldi sortaren arduraduna da Pierola. Frankismo garaiko emakumeen egoera askotan aztertu izan du, eta 2012an, doktore tesia aurkeztu zuen Nafarroako Unibertsitate Publikoan: Emakumea eta ideologia diktadura frankistan. Nafarroa 1936-1960. Bertan, garai hartako "giro moral itogarria" deskribatzen zuen.

Kontrol zorrotz hori diktaduraren iraupena bermatzeko tresna izan zela nabarmendu du historialariak: "Gerra hitza aipatzean, konfrontazio fisikoa datorkigu gogora, baina errepresio hitzak esanahi zabalagoa dauka, eta horretan zentratu nahi izan dut. Ez da hildakoen zenbatze hutsa, eta hildakoekiko errespetu osoarekin diot. Frankismoaren errepresioa askoz harago iritsi zen: beldurraren demokratizazioa, gizartearen eta eguneroko bizimoduaren kontrola, erlijioaren inposatzea... Fisikoki neurtu ezin den zapalketa izan zen".

Pierolaren irudiko, gainera, errepresioa ez zen ausazkoa izan, aurrez planifikatutako estrategia baten fruitua baizik. "Zapalkuntza erabili zuen frankismoak, botere politikoa nahiz ekonomikoa bermatzeko, eta gizartea kontrolatzeko. Eta hori guztia 1936ko estatu kolpearen aurreko faseetan erabaki zuten militarrek".

Estrategia horren barruan, emakumearen irudi jakin bat ezarri zuen frankismoak: andrazkoak familia tradizionalaren epizentro eta sostengu gisa. Eta bide horretan, Elizaren laguntza osoa izan zuen. "Emakumeen kontrako errepresioaren ernamuina ez zen berria: emaztearen inguru naturala etxea dela, etxetik kanpo lan egitea debekatua duela, haren funtzioa ugaltzea eta balioak transmititzea dela... Ideia horiek guztiak ez zituen Francok asmatu. Baina frankismoaren meritua izan zen Eliza katolikoaren mezu zaharkitu hori bairatzea eta horri beste ideia bat eranstea: emakumea aurkeztea usteldutako eta apurtutako Espainia horren berreraikitzaile gisa", dio Pierolak. "Elizak eta estatuak diskurtso oso bat osatu zuten familiaren kontzeptuaren inguruan. Diskurtso moralizatzaile, kontrolatzaile eta zentsuratzailea, noski".

Ideologia horren atzean, baina, herritarren ekintza guztiak menderatu nahi zituen "antolakuntza moral itsu bat" zegoela uste du historialariak. "Guztia kontrolatu nahi zuten: ugalketa, sexualitatea, prostituzioa, etxetik kanpoko lana, non eta noiz bainatu Arga ibaian... guztia. Argi dut orduko Elizaren morala ongi etorri zitzaiola erregimen frankistari". Jakina, emakumeak egon ziren doktrina horren jomugan.

Men egin, onartu gabe

Esan izan da Nafarroako gizarteak diskurtso moral frankista barneratu zuela lau hamarkadetan, baina Pierola ez dator bat iritzi horrekin. "Diktadura batean, bizirik irautea beste aukerarik ez du jendeak; horregatik, nik zalantzak ditut frankismoaren ideologiak benetan izan zuen onarpenaz: mezua benetan onartu zuten herritarrek, ala jasan egin zuten? Nik uste dut emakumeek, gehienetan, men egin zutela, noizbehinka aginduak bete zituztela, eta oso gutxitan soilik onartu zutela diskurtsoa. Egoerara moldatzea eta egoera hori onartzea ez baitira gauza bera. Hortan datza emakume horien askatasuna".

Ondorio horietara iristeko, hainbat pertsonaren testigantzak jaso ditu ikerlari barañaindarrak, eta horietan oinarrituta, frankismoaren doktrinaren barneratze maila, egiazki, "oso txikia" izan zela uste du. "Onarpen eskas horren ondorioz, 1960ko hamarkadatik aurrera, konfrontazio sozial gogorragoak piztu ziren sistemaren kontra. Emakumeari lotutako estereotipo asko ere orduantxe hasi ziren zalantzan jartzen".

Hain zuzen, frankismo garaiko emakumeen jarrera aktiboa hizpide izanen dute datozen asteetako hitzaldietan ere. Hilaren 15ean, adibidez, Ezkabako emakumeak: laguntza sareak eta elkartasuna izenburuko hitzaldia eskainiko du Amaia Kowasch antropologo eta gizarte langile iruindarrak.

Ezkaba mendian dagoen Alfontso XII.a espetxe zaharra abiapuntu gisa hartuta, presoen emazte, ama, arreba edota lagunek diseinatutako elkartasun bide klandestinoak ikertu ditu Kowaschek, orain arte isildua izan den errealitate bat azaleratzeko: frankismoaren kontra borrokatzen ziren emakumeen militantzia. "Oso bizimodu gogorra izan zuten emakume horiek. Gizonak espetxean egon ziren, eta garrantzi handia eman zitzaien, baina emakumeen militantzia bigarren mailan gelditu da beti. Gainera, askotan modu biktimistan agertu dira. Badaude ikerketak emakumeen aurkako errepresiorik gogorrena aztertu dutenak, baina ez da inon agertzen emakume horiek egin zuten borroka senarra edo semea espetxetik ateratzeko eta, aldi berean, familia aurrera ateratzeko".

Ezkabako odisea

Ezkabako Alfontso XII.a gotorlekua 1934an bihurtu zen espetxe militar, eta orduantxe hasi ziren hainbat emakume laguntza sareak ontzen. Kowaschek bi multzotan sailkatzen ditu sare horiek: Iruñeko andreek osatutakoak eta Espainiako presoen emazte eta senideek sorturikoak.

"Iruñeko emakumeek beren ideologiagatik eta militantziagatik hamaika gauza egiten zituzten Ezkabako presoak laguntzeko; besteak beste, janaria eta arropa eraman, eskutitzak atera, albisteak kontatu eta bisitan joan", azaldu du antropologoak. Ezkaban preso zeuden gehienak, baina, ez ziren nafarrak, espainiarrak baizik. Hala, Segovian, Valladoliden eta beste zenbait hiritan emakumeen laguntza taldeak antolatu zituzten bisitak egiteko: "Guztien artean dirua eta janaria biltzen zuten, eta txandaka etortzen ziren Nafarroara".

Emakume haientzat, ez zen lan samurra Iruñera trenez edo autobusez etortzea eta bidaian hiru egun galtzea. "Lana baldin bazuten, lanegunak galtzen zituzten. Kanpotik zetorren jendeak harremana zuen bertako laguntza sareko emakumeekin. Tren geltokira joaten ziren bila; etxean hartu, eta jateko pixka bat ematen zieten", azaldu du Kowaschek.

Jarduera horiek, noski, isilpekoak ziren, eta frankismoko agintariek zigor gogorrak ezarri zizkieten laguntza sareetako emakume askori: "Hainbat kasutan, argia, ura eta etxea kentzen zieten, edo lanik gabe uzten zituzten. Horrez gainera, atxilotu, polizia etxera eraman, eta torturatu egin zituzten emakume asko eta asko. Ezkabako presoak laguntzeagatik edo haiekin hitz egiteagatik salatzen zituzten. Asko arriskatzen zuten".

Garai hartako errepresioak orbain sakonak utzi zizkien andrazko askori. Orbain fisikoak, baina baita psikologikoak ere. Oraindik erabat desagertu ez den beldurra da horietako bat. Horretan bat egiten dute historialari gehienek. "Garai hartako ikara zantzuak antzeman daitezke oraindik. Izan ere, hain izan zen handia kontrolatzeko ahalegina, gizarte osoa beldurtzea lortu zuten", dio Pierolak.

Mugimendu sozialak

Barañaingo jardunaldien antolatzailearen arabera, frankismoaren errepresioak ez zuen etenaldirik izan diktadoreak bizirik iraun zuen bitartean —"fusilatze aginduak sinatzen zituen bitartean hil zen"—, baina emakumeen emantzipazio borrokak adierazpide berriak hartu zituen 1960ko hamarkadan.

Pixkanaka, langile batzordeetan, sindikatuetan eta bestelako elkarteetan antolatzen hasi ziren andrazkoak, baina orduan ere estatuaren egitura zurrunekin egiten zuten topo. Horri buruz hitz eginen du Nerea Perez Ibarrola historialari eta NUPeko irakasleak hilaren 29ko hitzaldian. "1960 eta 1970eko hamarkadetako mugimendu sozialak aztertu ditut, batez ere, eta askok uste dutenaren kontrara, emakumeen mugimendu soziopolitikoak askotarikoak izan ziren", azaldu du Perezek.

Garai hartan, Nafarroako langileen mugimendua "maskulinoa" zela dio NUPeko irakasleak: "Finean, nafar industrializazioa metalgintzaren sektorearen inguruan egituratu zen, eta Potasas edo Imenasaren gisako lantegi handietan, behargin gehienak gizonezkoak ziren. Halere, emakumezkoek ere presentzia izan zuten sindikatuetan, ehungintza fabriketan, bulegoetan eta beste toki askotan pisu handia zutelako".

Frankismoak eta Elizak ezarritako familia eredu hertsia eta emazteei buruzko estereotipoak indarrean ziren oraindik, baina errealitateak hankaz gora jarri zituen hainbat kontzeptu. "Oztopoak oztopo, aldarrikapen ugari egin zituzten emakume langileek urte horietan. Adibidez, andreek ikastun-epe luzeagoak zituzten gizonek baino; eta horrek esan nahi du denbora horretan gizonek baino gutxiago kobratzen zutela". Ezkondu ostean ere lanean segitzeko eta amatasun baimena hartzeko eskubideak izan ziren emakumeen beste aldarrikapen batzuk.

Borrokaz borroka, bidea urratu zuten frankismo garaiko andreek, eta garesti ordainduta ere, askatasun esparruak lortu zituzten. Frankismoak ezarritako zigorrei, baina, bigarren kondena gehitu zaie azken hamarkadetan: ahanztura. Kostako da hesi hori erabat birrintzea.

Anjel Mariezkurrena: «Hau ez da isilik ikusteko kantaldia»
2015-10-092015-10-09Aisialdia, Albisteak, Euskara, Nafarroa

Anjel Mariezkurrena: «Hau ez da isilik ikusteko kantaldia»

Kantu zaharrak berreskuratzeko saialdi xume baten gisara sortu zen, baina aurreikuspen guztiak gaindituak ditu. Folklorearen mugez harago, askotariko estiloak uztartuko dituzte larunbat honetan, Iruñea Kantuan ikuskizunaren hirugarren aldian. Kantaldiaren sortzaile Anjel Mariezkurrena (Eratsun, 1968) "harriturik" dago, euskal tradizioan oinarritutako emanaldiaren arrakasta itzela ikusita.

Zer da, zehazki, Iruñea Kantuan ikuskizuna?

Bada, hirugarrenez eginen dugun ekitaldia da, beti bezala, Euskal Herriko kantu zaharrak ardatz hartuta. 2013. urtean hasi ginen, eta espero ez genuen arrakasta lortu genuen. Horri segida eman genion iaz, eta beste pauso bat eman nahi dugu orain.

Zu zara egitasmoaren sortzailea. Zerk eraman zintuen halako kontzertu handiak antolatzera?

Berez, hamabost urte daramatzat ohiko kantagintzaren berreskuratze lanetan, 2000. urte inguruan hasi bainintzen Kantu Zaharren Eguna antolatzen, Dantxarinean. Gure herriko ohiturak eta historia bizirik mantentzeko modu bat zen hori. Amarengandik eta aitarengandik jaso nuen nik zaletasuna, eta etxean ikusitakoa berreskuratzeko modua zen. Eratsunen, adibidez, bazen tradizio handia, mahai inguruan kantatzekoa. Bederatzi hilabetez mendian edo basoan lanean ibilitakoak herrira itzultzen zirenean, hiru astez egoten ziren han, kantuan, goizez eta arratsaldez. Ohitura horiek galduko ziren beldur, kantu zaharren eguna antolatzen hasi nintzen. Hori guztia Euskal Herriko historia ere badelako.

Bai Kantu Zaharren Eguna baita Iruñea Kantuan ere egitasmo arrakastatsuak dira. Zein da sekretua?

Zaila da gauza bakar bat esatea. Ni saiatzen naiz estilo eta diziplina ezberdinak eskaintzen. Ez da soilik kantua, dantzariak ere badira, joaldunak, musikariak... Eta, horrez gainera, urtero-urtero sorpresak ere gehitzen dizkiot egitarauari.

Ez da gauza bera kantu zaharrak lagun artean abestea edo pieza horiek Baluarteren gisako auditorium batean entzutea...

Ez, ez... Horregatik, Iruñea Kantuan egitasmoa antolatzen hasi nintzenean, nire helburua ez zen Baluarte betetzea. 600-800 pertsona elkartu izan bagenitu, gu pozik. Baina dena bete zen, eta jende asko kanpoan gelditu zen! Oso polita izan zen. Eta, hala eta guztiz ere, nik faltan sumatu nuen gauza bat: jendearen parte hartzea. Zuk diozun bezala, ez da gauza bera kantu zaharrez gozatzea bazkalostean, mahai baten inguruan; edo horiek antzoki batean entzutea. Agertokiko abeslariak kantuan hasten diren unean, ikusleak isil-isilik gelditzen dira. Iruñea Kantuan kantaldia estreinakoz egin genuenean, emakume batek zera esan zidan: "Aizu, ederra izan da. Bai polita! Arazo bakarra nire senarra izan da... ez da behin ere isildu". Eta horixe da, hain zuzen, behar duguna! Ez dadila inor isilik egon. Hau ez da isilik ikusteko moduko kantaldia.

Kantatzera animatuko dituzue ikusleak, beraz?

Bai. Helburu horrekin egin dugu kantuen aukeraketa. Boga boga, Lau teilatu, Nafarroako jota, habanera bat, Haika mutil, Aita-semeak...

Taula gainean, ordea, ez dira soilik tradizio zaharreko kantariak izanen: Maite Itoitz, John Kelly, Zuriñe Hidalgo...

Horixe da ideia! Hemengo ohitura zaharrak berreskuratzea, eta horietara ahalik eta jende gehien erakartzea. John Kellyk eta Maite Itoitzek, adibidez, kutsu propioa emanen diete abestiei, baina, horiekin batera, a cappella abesten duen artzain talde bat ere izanen dugu agertokian: Menditarrak.

Egitaraua ikusita, argi dago berebiziko pisua izanen dutela hemengo abeslariek.

Bai, ahalegin berezia egiten dugu Nafarroako kantariak egitarauan sartzeko: Paz de Zigandako helduen abesbatza, Mendigoiti eta Sarrigurengo eskoletako ikasle taldeak, Doneztebeko dantzariak... Iruñeko Orfeoia ekartzeko saioa ere egin genuen, eta Igor Ijurra zuzendariarekin hitz egin nuen horretarako, baina azkenean, agenda arazoengatik, ezin izan zuten.

Artisten agenda arazoez gainera, halako kontzertu erraldoi bat antolatzeak buruhauste handiak eraginen zizkizuen. Nolakoak izan dira prestaketa lanak?

Lan itzela da, bai, baina oztopo gehienak gainditu ditzakegu urte hauetako esperientziari esker. Zortzi edo bederatzi hilabete behar izaten ditugu Iruñea Kantuz-en gisako ikuskizun bat prestatzeko: abestiak aukeratu behar dira; Txema Gartzes eta Iñaki Diegezek moldaketak egin behar dituzte; abeslarien, dantzarien eta bestelakoen agendak bateratu behar dira; haurren parte hartzea antolatu behar da; argiztapena, agertokia, auditoriumaren erreserba... Kontuak atera, zenbateko lana den hori guztia.

Hirugarren aldia duzue Iruñean, baina Bilbon eta Donostian ere antolatu dituzu halako kantaldiak. Etorkizunean egitasmoa beste hiriburu batzuetara eramateko asmorik ba al duzu?

Bada, egia esan, bai. Aukera bat da hori. Kantuan formatua Iruñean sortu zen. Oso bertokoa da, oso gurea. Baina Bilbon eta Donostian ere arrakasta handia lortu du ikuskizun mota honek. Hurrengo urrats naturala Gasteiz eta Baionara zabaltzea izanen litzateke. Ikusiko dugu.

2015-10-092015-10-09Albisteak, Nafarroa

Iritzia: Sarraski sinesgaitza

Ezin sinetsita. Nafarroako gizartea halaxe dagoela adierazi zuen atzo Uxue Barkos lehendakariak, behin eta berriz, NUPeko sarraskiaren inguruko xehetasunak aipatzeko prentsaurrekoan. Agerraldia Nafarroako Unibertsitate Publikoaren ate nagusiaren ondoan egin zuen, dozenaka kazetariren aitzinean, atzoko hilketa masiboa bukatu eta bi ordura.

Oraindik ere odol arrastoak ikus zitezkeen Barkosek mintzatzeko erabili zuen atriletik gertu. Foruzaingoko buru Torcuato Muñozekin batera mintzatu zen lehendakaria eta hainbat alditan bere mintzaldia eten behar izan zuen, negar malkoak idortzeko. "Ezin sinetsita gaude", adierazi zuen. "Nork pentsatuko zuen halako zerbait gurean ere gerta zitekeela".

NUPeko sarraskiaren ustezko egilea, Christian Huarte Mendoza, duela egun batzuetako Roseburg hiriko (Oregon, AEB) sarraskia imitatu nahi izan duela uste du Foruzaingoak. "Arrosadia izeneko campusa izateko zorte txarra izan dugu", azaldu zuen Muñoz foruzainak. "Hala, gaur goizean, 09:17ak aldera, ustezko hiltzailea unibertsitateko gelategiko ate nagusitik sartu da, soinean bortz pistola eta errifle bat zituela. Sartu eta berehala atezain batek ikusi du eta garrasika hasi da, eta hark jaso ditu lehen tiroak. Gero, ustezko hiltzailea ikasgela batean sartu da eta irakasle bat eta hamahiru ikasle hil ditu. Hori eginda, ondoko komunean sartu da, juramentu militarren bat oihukatu du, komun-ontzi batean eseri da, eta bere buruaz bertze egin du erriflearekin buruan tiro emanda".

Armen kontrolaz

"Nahi izanen banu ere, ez nuke jakinen zer egin behar den armen kontrola zorrotzagoa izan dadin", desenkusatu zen Barkos lehendakaria, Javier Esparza UPNkoak hainbat minutu lehenago eginiko adierazpenei erantzunez. Izan ere, oraindik gorpu guztiak altxatuta ez zituztelarik, Esparzak gogor kritikatu zuen Gobernua, sarraskia "agintari berrien inakzioari" egotzi zion eta Barne departamentuko buru Maria Jose Beaumonten dimisioa eskatu zuen.

"Susmagarriak 6 arma erabili ditu gaur, eta etxean bertze zazpi aurkitu dizkiogu", esplikatu zuen Muñozek. "Arma guztiak legearen barruan erosi zituen, eta horiek erabiltzeko beharrezko baimenak zituen. Munduko bertze zenbait herritan ez bezala, nik uste hemen ongi kontrolatzen ditugula armak eta haien jabeak. Baina, jakina, edozein tokitan atera daiteke ero bat eta halako zerbait egin. Hori saihetsezina da".

Atzo eguerdian bidalitako prentsa ohar batean, Adecana Nafarroako ehiztarien elkarteak eskatu zuen NUPeko sarraskia "ez erabiltzea armen kontrol zorrotzagoa onartzeko". Ehiztarien aburuz, "mundu osoko kontrolik zorrotzenak" jasaten dituzte arma jabeek "Espainian". Kontrako bidean, EH Bilduk iragarri zuen laster lege proposamena aurkeztuko duela Parlamentuan, etxean suzko arma duen edozeinek azterketa psikologiko bat gaindi dezan ezarriko duena.

"Ohituta gaude halakoak telebistan ikusten", bukatu zuen Barkosek. "AEBetan-eta, badakizue, eguneroko kontua da. Baina sinesgaitza da hemen, gure Nafarroa maite honetan, halako sarraski bat gertatu izana".

2015-10-092015-10-09Aisialdia, Albisteak, Euskara, Nafarroa

Literaturaz solasean, lagun artean

Ikasturte berriarekin batera, irakurle taldeak abian jarri dituzte Katakrak gunean, literatur genero eta estilo ezberdinez lagun artean solastatzeko. Lau talde dira, orotara; horietatik hiru, euskaraz: nazioarteko literaturaren Irakurle Taldea, La Cas...

Bidador, hurbileko eruditu hori
2015-10-022015-10-02Albisteak, Euskara, Nafarroa

Bidador, hurbileko eruditu hori

Hil eta berehala Artikako Kultur Etxean egin zioten omenaldia da Bidadorrekiko miresmenaren eta maitasunaren erakusgarri argiena. Orduan batu zirenek azaldu zuten haren izaera poliedrikoa: euskara beti ardatz, dantzan, filologian, historian, literaturan eta kazetaritzan aritu zen, ikerketa eta dibulgazioa txanpon beraren bi aldeak bihurtuta. Baina haren ofizioek bezainbeste, edo are gehiago, haren pertsonak utzi zuen aztarna gertutik ezagutu zutenen artean. Horietako batzuen iritzia jaso du Nafarroako Hitza-k, Bidador eta haren pertsona hobeto ezagutzeko asmoz.

BIDADOR DANTZARIA
Kobratzen ez zuen mertzenarioa

Zalantzarik gabe, dantza izan zen Joxemiel Bidadorren pasio handienetako bat. Modu bikoitzean bizi izan zuen, gainera. Dantzari gisara, batetik, baina baita euskal dantzen historia eta bilakaeren ikertzaile gisara ere. Oparoa da arlo horretan eginiko lana.

1990eko hamarkadaren hastapenetan hasi zen dantzan, Iruñeko udal taldean. Han ezagutu zuen Patxi Laborda, dantzaria, eta egun Bilbon dantza irakaslea dena. "Gazteen artean sartu zen Bidador", Labordak dioenez. "Eta, printzipioz, dantzatzera zetorren, besterik ez", gerora garatuko baitzuen dantzen ikerlari eta sustatzaile rola.

1988an desegin zen udal dantza taldea, Iruñeko Udalak dantzariei ekitaldi ofizialetan dantzatzen zituzten koreografietan ikurrina eramatea debekatu zienean. Ondorioz, Duguna dantza taldea eratu zuten aurrez udal taldean ibilitako batzuek, eta, ordutik, bertan ibili zen dantzan Bidador ere. Taldearekin batera sortutako fanfarrean ere aritu zen tarteka, bonboa jotzen.

Baina Dugunakoa izateaz gain, beste hainbat taldetan ere parte hartu zuen Bidadorrek. Eta hori, garai horretan, ez zen batere ohikoa, Labordak dioenez: "Garai hartan gehienok ginen abizena genuen dantzariak. Ez dakit zer dantzari, ez dakit zer taldetakoa. Bidadorrek horrekin apurtu zuen. Hainbat talderekin dantzatu zen, eta taldeek eskaera bat egiten zutenean hara joaten zen bera dantzatzera. Nolabait, kobratu gabeko mertzenarioa zen. Eta garai hartan hori ez zen batere normala, eta ez zen ongi ulertzen. Nolabaiteko traizioa zen".

1997an, bestalde, San Lorentzoko Danzanteen sortzaileetako bat ere izan zen. Jesus Pomarez izeneko baten ideia izan zen dantzari taldea sortzea, Labordak gogoratu duenez. Batez ere, Corpus egunaren prozesioa —nahiko "zoldatsua zena"— alaitu nahian. Aspaldiko eskuizkribuak aztertuta izan zuten XVIII. mendera arte Iruñean aritutako dantzarien berri, eta horietan oinarrituta sortu zuten taldea. Sorrera prozesu horretan parte hartu zuen Bidadorrek, eta taldean dantzari aritu zen, azken egunetaraino.

BIDADOR IKERLARIA
Dantzan, euskaran eta literaturan arakatuz

Dantzaren inguruko zaletasuna, edonola, ikerketa lerro bilakatu zuen Bidadorrek. Gaztetatik zetorkion interesa, Labordaren hitzetan: "Asko mintzatzen ginen dantzaz. Interes franko genuen, eta ahal genuen guztia irakurtzen genuen. Baina ulertu beharra dago garai hartan formazio handirik ere ez zegoela, eta ikerkuntzan apenas zegoela ezer".

Bidadorrek bete zuen hutsune hori: moralitateak euskal dantzen bilakaera historikoan izandako eragina aztertu zuen. Literaturako, dokumentazioko eta legegintzako testigantzak eta erreferentziak bilduz osatu zuen bilakaera horren inguruko doktoretza tesia, 90eko hamarkadaren azkeneko txanpan aurkeztua. Urte batzuetara, testu hura berraztertu eta berridatzi zuen, eta Dantzen erreforma Euskal Herrian izenburuarekin gorpuztu. 2005. urtean, Bilboko Udalak antolatutako Unamuno saiakera saria irabazi zuen lan horrek. "Azken lau mendeetan Euskal Herrian gertatutakoa jakiteko testu ezinbestekoa" da hori, Labordaren ustez, "jomuga bat", nonbait. "Izan ere, ordura arte idatzitako gehienak intuizioak, espekulazioak eta norberaren usteak ziren, baina Bidadorrena izan zen nik esku artean izan nuen lehen testu zientifikoa", dio Labordak. Horregatik uste du hori izan zela Bidadorren "benetako ekarpena". Eta gaineratu du: "Seguru nago urte batzuk barru jendeak Bidador ezagutuko duela lan hori idatzi zuelako".

Dantzaz gain, euskal filologia ere izan zen Joxemiel Bidadorren ikerketa esparru nagusienetako bat. Oso gazte zelarik, 22 urterekin, Noticias y restos del euskara de Val de Ollo lana idatzi zuen, eta gurasoen jatorriko haraneko euskararen aztarnak jaso. Aurrerago ere ikertu zuen Nafarroako euskararen historia, eta hainbat testu eta argitalpenetan jaso zituen ondorioak.

Baina Bidadorren ikertzaile rola euskal literaturarekin da lotua, batez ere. Nafarroako euskarazko idazleen ikerlari eta historialari oparoa izan zen. Urteetan pilatutako materialak, datuak eta jakinduriak Materiales para una historia de la literatura vasca en Navarra liburuan batu zituen 2004. urtean, Pamiela argitaletxearen eskutik. Gazteleraz idatzi zuen testua, eta ez da kasualitatea. Patxi Larrion Bidadorren lagun minak ditu orduko xehetasunak: "Nafarroako Gobernuak diru parrastada handia eman zion urteetan OPUSeko unibertsitateari, Nafarroako literatura ikertzeko". Pentsa zitekeen ikerketa horretan ez zirela euskal idazleak sartzen. "Ni horretaz jabetu nintzen, eta horrek Bidadorren liburuaren argitaratzea azkartu zuen. Orduan erabaki zuen gazteleraz egitea", unibertsitatearen ikerketari erantzunez.

Lan horrek, euskal idazleek historian zehar Nafarroan izandako presentzia ezkutatua mahai gainean jartzearekin batera, aldarrikapenari ateak ireki zizkion. 2004ko abenduan, liburua argitaratu eta gutxira, Baziren, Bagara manifestua sinatu eta aurkeztu zuten Nafarroako dozenaka euskal idazlek, euskarazko literatur sorkuntzak herrialdean izan zuen eta duen balioaren aitorpena exijitzeko. Bultzatzaileen artean, nola ez, Bidador zegoen.

Oro har, arloz arlo egindako ikerketa lanen zorroztasun eta seriotasuna goraipatu ohi zaio Bidadorri. Labordak dioenez, "sistematikoki, gaiak ongi landuz" ikertu zuen dantza mundua. Larrionek dioenez, bestalde, "Bidadorren lan egiteko modua, intuizioa, gauza asko maisuki ekartzeko modua" igartzen da Materiales... lanean. "Oso aditua den jendeak irakurri du, eta txunditurik geratu izan da".

BIDADOR DIBULGATZAILEA
"Ez zuen berarentzat ezer gordetzen, beste ikerlari batzuek egiten duten moduan"

Nafarroako hedabide asko izan ziren Bidadorren ikerketen lekuko. Euskaldunon Egunkaria-ko Nafarkaria gehigarrian nabarmendu zen batez ere, 1995etik aurrera, Klasiko bitxi, arront klasiko sailean. Atal horretan aurkeztu zituen Nafarroako euskarazko idazleen inguruko aurkikuntza bitxi eta ordura arte ezezagunenak. Hain zuzen ere, zutabe horretan bildutako materialarekin osatu zuen geroago lehen aipatutako liburu sonatua.

Garai hartan, Alberto Barandiaran zen Nafarkaria-ko arduraduna. Eta gogoan du Bidadorrek gehigarriari egindako ekarpena: "Oso testu bereziak ziren, oso bitxiak. Hasi eta konturatu ginenerako ehun bat kolaborazio zituen eginak, beti zintzo-zintzo". Dioenez, paperean ekartzen zizkien artikuluak idatzita, "orduan ohikoa zen bezala". Bidadorren jarrera goraipatu du Barandiaranek: "Sekula trukean deus eskatu gabe egiten zuen lana, beti oso fin. Nik beti lotu izan dut Bidador eskuzabaltasunarekin. Berari gustatzen zitzaizkion gauzak baldin baziren, dena emateko prest zegoen".

Lan horretan, historiaren lanbro artean ahaztutako Nafarroako euskal idazleak berreskuratu zituen. Guztien artean, sona handia izan zuen Alexander Tapia Perurena 1936ko gerra aurreko idazle iruindarraren azaleratzea. "Berak atera zuen argitara", Barandiaranek dioenez. "Eta bere lana ez zen inondik kopiatutako gauza. Ikerketa lan txukuna zegoen atzean, iturriak aurkitzeko sekulako lana".

Euskalerria Irratian ere ibili zen Bidador, kolaboratzaile lanetan. Ongi gogoan du hori Reyes Ilintxeta irratiko esatariak: "Oso gustura etortzen zen irratira, oso hiztun ona zen, oso solaskide ona, eta oso ongi prestatzen zituen gaiak. Bere ikerketetan aurkitutako perla bitxiak ekartzen zizkigun. Adibidez, XVII. mendeko sukaldaritza liburu bat, euskaraz idatzia. Beti ziren halako perlak".

Ilintxetak dioenez, "oso gizon okupatua zen Bidador, baina hala ere ez zuen inoiz inolako trabarik jartzen irratira etortzeko. Eta kontatzen zituenak gai zailak edo zientifikoak baziren ere, oso modu dibertigarrian kontatzen zituen". Finean, bere jakinduria zabaldu nahi izaten zuen Bidadorrek —"beste mundu bateko burua zuen, hainbesteko informazioa buru batean sartzeko"—, gainerakoen eskuetan jartzeko: "Ez zuen ezer berarentzat gordetzen, beste ikerlari askok egiten duten moduan. Berak ikertutakoa konpartitzen zuen, uste zuelako garrantzitsua zela hemengo euskaldunok gu baino lehenago izandako euskaldunak ezagutzea".

BIDADOR POETA
Poesiarekiko "kezka berezia"

Literatur zaletasunak berehala hurbildu zuen Joxemiel Bidador Pamiela argitaletxera. Jose Angel Irigarai etxe horretako editoreak, hain justu, "euskal letretako ekitaldiren batean" ezagutu zuen Bidador, orain hamabost edo hogei urte. Eta berehala piztu zion mirespena: "Segituan konturatu nintzen, beste asko bezalaxe, zer-nolako pertsona zen, irekia, ironikoa, letretan oso barneratua". Harremana sendotu zen heinean, eta konfiantza irabazita, argitaletxearentzako kolaboratzea proposatu zion Irigaraik Bidadorri, haiengana iristen ziren liburuak irakurri eta haien argitalpena baloratzeko. "Oso zintzo eta iritzi interesgarriz" parte hartu zuen Bidadorrek, Irigaraik dioenez. "Bazuen neurria hartzeko gaitasun handia, eta esaten zuen ezin zela edozer argitaratu, baina gauza bitxiak iristen zirenean segituan esaten zien baietz". Oro har, "elkarlan polita" izan zela gogoratzen du poeta iruindarrak.

Harremanaren ondorioz, Bidadorren poesiarekiko sentsibilitateaz eta "kezka bereziaz" konturatu zen Irigarai, eta zerbait idatzi eta argitaratzeko proposamena egin zion. "Bai, ari nauk", erantzun omen zion Bidadorrek. Eta 2009ko abenduan, posta elektronikoz, zirriborroa bidali zion Bidadorrek editoreari. Handik gutxira hil zen, ordea, 2010eko martxoan, eta lehenago bidalitako zirriborroari itxura eman eta argitaratu zuen orduan Pamielak, Hutseaniko hazkurria izenarekin. "Oso luma onekoa zen", dio Irigaraik. Eta bat dator Ilintxeta ere, haren euskararen maila goraipatzerakoan: "Euskaldun berria zen, eta ikaragarria zen zer-nolako maila zuen lagunarteko euskaran zein literarioan. Beti harritzen gintuen esamolde edo hitzen batekin. Izugarri maite zituen hitz arraroak, sonoritate polita zutenak".

BIDADOR LAGUNA
Gizon baten bi aldeak

Pamielan egindako harremanen ondorioz, argitaletxearen Zelaia sariko epaimahaikide gisara ere ibili zen Bidador, hasieratik. Eginkizun horretan bat egin zuen Pili Yoldi kazetariarekin ere. Beste hainbat esparru eta testuingurutan ere elkarrekin ibiliak ziren, eta oroimen ona gorde du Yoldik Bidadorrengandik. "Geniala zen", dio. "Gogoratzen naiz mahai baten bueltan kontatzen zituen pasadizoez. Oso hizlari ona zen, oso dibertigarria. Jakinduria handia zuen, eta, gainera, oso ongi zekien gauzak hornitzen, anekdotekin. Asko ikasi genuen berarekin, baina ez bakarrik ikasi, baita dibertitu eta maitatu ere. Oso maitagarria zen".

Hain zuzen ere, antzekoa da erreportaje honetarako elkarrizketatutako guztiek Bidadorrengandik gorde duten irudia. Dantzari, ikertzaile, dibulgatzaile eta poetarena bai, baina lagunarena bereziki. "Ezin duk imajinatu zeinen ongi pasatu dugun elkarrekin", dio Larrionek. Bidadorrekin bizitako pasadizo irrigarriz gordea du oroimena Larrionek, Castejonera liburu bat aurkeztera joan eta haien burua zentral termikoaren aurkako koordinakundearen bileran nahasita ikusi zutenekoa, kasurako. Edota Larrionek Mendigatxa sindromea deitzen duen hura, Resurreccion Maria Azkueren berriemailea izandako Mariano Mendigatxaren harira piztutako solasaldia gogoan: "Marka da gero; umorea behar da duela ia bi mende jaiotako morroi baten inguruan ordu txikietan aritzeko mahai baten bueltan. Gure izatearen funtsa Erronkariko laborari baten eta apaiz garbizale baten arteko gutun trukean topatu nahian. Nori kontatuko diozu XXI. mendean hori dela izan dezakezun elkarrizketa, solasaldirik kilikagarriena?".

Ilintxetak ere gogoan ditu Bidadorrekin igarotako uneak. "Beti zebilen hitz eta pitz, irriz, eta oso giro polita sortzen zuen. Bera egoten zen toki guztietan beti sortzen ziren halako solasaldi dibertigarriak". Irigaraik, bestalde, "bere talantea eta talentua" gogoratzen ditu, eta nola horrek egiten zuen "inguruan jendea biltzeko gai".

Horra hor, bada, gizon baten bi aldeak. Ikerlari akademiko jakintsua, batetik; kaleko lagun eta solaskide gertukoa, bestetik. Finean "eruditu" bat baitzen Bidador, Barandiaranek dioenez. Eta bere "kontrastea" zen "erudizioa" zuela testuetan, "baina gero oso pertsona xehea, umila eta atsegina zen. Oso Alde Zaharrekoa, oso Iruñekoa eta oso euskaltzalea, noski". Bidador, beraz, hurbileko eruditu hori.

Hartzak haien bakardadean
2015-10-022015-10-02Albisteak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Hartzak haien bakardadean

Udan basoak emandako fruituak ongi aprobetxatu dituzte. Marrubi, mugurdi eta ahabia anitz izan da aurten, eta izan dute, ondorioz, zer jan. Udazkeneko uzta jaso beharko dute orain: ezkurrak, pagatxak eta gaiztainak bilatzeko ordua dute, negurako prest...

UPN: Ez dira betiko garai onenak
2015-09-252015-09-25Albisteak, Asteko Gaiak, Nafarroa

UPN: Ez dira betiko garai onenak

UPN, funtsean, ez da aldatu, besteak erakartzea lortu du". Harro mintzo zen Javier Gomara 2004ko martxoan, BERRIAk argitaratutako elkarrizketan. "Oro har, alderdia sortzean planteatu genituen helburu guztiak erdietsi ditugula uste dut: alde batetik, Nafarroaren nortasunari eustea, eta, bestetik, zentro-eskuinaren eremua bateratzea". UPNren sortzaileetako bat da Gomara, eta garai hartan bazuen pozik egoteko arrazoirik. Bere gorenean zegoen alderdia: 2003ko bozetan 23 eserleku eta botoen %42 lortu zituen, eta CDNrekin sinatutako gobernu itunari esker, lasaitasun osoa zuen nahieran gobernatzeko. Urrezko aroa izan zen hura, erregionalistentzat.

Ordutik hamaika urte eskasera, ordea, nekez aurkituko luke Gomarak pozik egoteko arrazoirik: barne pitzadurak handitu egin dira eta bitan zatitu dute alderdia; botere politiko osoa galdu du UPNk; eta botere ekonomikoan eragiteko gaitasuna ere izugarri murriztu zaio. Ikaroren mitoan bezalaxe, altuegi egin du hegan nafar erregionalismoak, eguzkia ukitzeraino. Eta hegalak kiskalita, lurra jo du orain.

Adituen arabera, garaietara eta unean uneko egoeretara egokitzeko gaitasuna izan da UPNren arrakastaren oinarrietako bat, baina gaitasun hori ere galdu dute erregionalistek azken urteetan. "Juan Cruz Alli eta Miguel Sanzen agintaldietan, nafar gizartean erabat errotuta zegoen UPN. Goizero ogia eta Diario de Navarra erostea, eta UPNri botoa ematea, dena zen gauza bera nafar askorentzat. Hori zen naturala, eta besteak ginen arraroak, azalpenak emateko beharra genuenak", dio Ivan Gimenez kazetari eta ELA sindikatuko kideak.

Nabarrismoaren sustrai ilunak ikertu zituen Gimenezek El corralito foral liburuan (Pamiela, 2015), eta gizartearen ikuspegiaz harago, UPNk esparru politikoa ere nahieran maneiatu zuela uste du: "Historikoki, UPNren inguruan mugitu da dena. Euritako handi bat izan dute eskuan, eta horrekin estaltzen zituzten euren ingurukoak; aterkitik kanpo gelditzen ginen, ordea, oposizioko alderdiak, eragile sozialak eta, oro har, eredu horren kontra egiten zuten guztiak".

Azken hamarkadetan, botere politikoaz gainera, botere mediatikoa eta ekonomikoa ere eskuratu dute erregionalistek. Baina nola lortu zuten halako kontrola? Gimenezen arabera, bezero-sare zurruna eratuta. "Nafar gizartea, beste guztiak bezala, piramide baten antzera egituratuta dago: erpinean, oso jende gutxi dago, eta elite horren ongizatea mantentzeko, piramideak oso oinarri zabala behar du. Horretarako, bezero sareak ehundu behar dira, hurbilekoei diru laguntzak eman, lanpostu eta enpresa publikoak nahieran sortu... Sistema ustel horri esker iraun du piramideak orain arte, pitzadurarik gabe".

Faboreen gurpila

Iaz, 35. urteurrena ospatu zuen UPNk, eta urte horietatik gehienak agintean eman ditu. Denbora izan du, beraz, sektore gehienekin negozioak edo tratuak egiteko. 2000ko hamarkadaren hasieran, adibidez, asko ziren Miguel Sanzi faboreak zor zizkiotenak.

"Nafarroako Gobernuaren aurrekontua izugarri hazi da azken 40 urteotan, eta horren itzalean, askotxo izan dira aberastu diren enpresaburuak", azaldu du kazetariak. "Garai bateko diputazioak eskuduntzak eskuratzen zituen heinean, biderkatu egiten zen aurrekontua ere. Enpresari batzuek pentsatu zuten: 'Zergatik arriskatuko dut nire dirua besteena eskura baldin badut?'. Hortaz, diru publikoetatik bizitzen hasi ziren boterearen orbitan zeuden enpresa asko: kontzesioak, azpikontratatutako lanak, adjudikazioak…".

Zenbait sindikatu ere sartu izan dira joko horretan, eta Gimenezek behin baino gehiagotan salatu du auzia: "Etengabeko prestakuntzarako funtsak Madrildik heltzen hasi zirenean, gobernuak erabaki zuen horiek baliatzea erregimena sendotzeko. UGT eta CCOO sindikatuak bairatu eta konplize bihurtu zituen, ustezko prestakuntza programen bidez milioiak ordainduta".

Faboreen gurpil horrek, baina, oreka politiko minimo bat mantentzea exijitzen du, eta Yolanda Barcina agintera iristean, lehertu egin zen UPNren aita pontekoek diseinatutako sistema.

Ricardo Feliu Soziologiako doktore eta NUPeko irakaslearen irudiko, Barcina izan da, hain zuzen, UPNren krisia eragin duten faktoreen artean nagusietako bat. "Barcinaren lidergoa eta aginte eredua ez datoz bat UPNk 80ko hamarkadan ezarritako lan ildoarekin. Kontsentsua bilatu eta harremanak estutu beharrean, alderdi barruko ezinikusiak areagotu ditu, eta are gehiago sakondu du erregionalismoa osatzen duten familien arteko arrakala".

Gimenezek ere bat egiten du ikuspuntu horrekin: "Barcinaren garaian, UPNren zuzendaritzak mespretxatu egin zuen aurreko urteetan lortutako zentraltasuna eta hegemonia. PSNrekin zuten gobernu ituna hautsi zuten, eskuinerago lerratzeko. Beraz, esan dezakegu UPNren gainbeheraren erantzuleetako bat Barcinaren handiustekeria izan dela, horren ondorioz egokitzeko gaitasuna galdu duelako alderdiak".

2008an sare sozialen bidez zabaldutako bideo batean, Miguel Sanzek berak azaltzen zuen hegemonia horren sekretua, gaztatxoaren teoria famatua erabilita. Horren arabera, PSNren beharra dauka UPNk, Nafarroan statu quo-a bermatzeko.

Zubiak birrintzen

"PSNrekin akordioak lotu eta esparru politiko osoa kontrolatzeko praxis politikoa ez zuen Miguel Sanzek asmatu. Zaharragoa da kontua. Hor ditugu, adibidez, Jesus Aizpun eta Gabriel Urralbururen arteko itunak, 'Nafarroan gobernagarritasuna ziurtatzeko'", gogoratu du Feliuk.

UPNren barruan, askok ez zuten begi onez ikusi Barcinak PSNrekin sinatutako ituna apurtu izana. "Azken finean, Barcinak PPren eta Madrilgo eskuin muturrekoaren besoetara egin zuen jauzi, eta horrek zenbait alarma piztu zituen alderdiaren barruan; jarrera horrekin, PSNrekiko zubi guztiak eraitsi zituelako".

Nafar erregionalismoaren egungo egoera ulertzeko, baina, beste faktore batzuk ere hartu behar dira kontuan: besteak beste, krisi ekonomikoa eta 2015eko foru eta udal hauteskundeen emaitzak.

"Krisi ekonomiko batek eztanda egiten duenean, nortzuk dira lehen biktimak? Beharginak, menpekotasunak dituztenak, gizarte zerbitzuak, Osasunbidea… Baina krisia luze jotzen ari da, eta beste hainbat sektore ukitzen ditu. Enpresa publiko askok, adibidez, porrot egin dute azken urteetan. Maila ertaineko kargudun ugari gelditu dira kale gorrian; hilean 3.000 edo 4.000 euro irabazten zuen jendea. Horiek ziren, finean, sistema zutik mantentzen zutenak, agian konturatu gabe", dio Gimenezek.

Nafar eskuinaren bezero sarean katebegi bakar bat apurtuz gero, mekanismoak ez du behar bezala funtzionatuko, eta ondorioz, piramidea kolokan gelditu da azken urteetan. "Krisi honek alde onik izan badu, eskuin kapitalistaren miseriak agerian uztea izan da". Negozioaren musika etenda, festa bukatu zaie UPNko buruei.

Feliuren ustez, bestalde, maiatzeko hauteskundeek orbain sakonak eragin dizkiote erregionalismoari: "UPNrentzat, galera bereziki mingarria izan da udaletan, alderdiaren arrakastaren faktoreetako bat eskualdeetan eta herrietan duen ezarpen zabala baita. Oinarri sendo hori galtzeak ondorio larriak izan ditu eskuindarrentzat. Politikoki, noski, baina baita sinbolikoki ere. UPNren boto galerarik handienetako bat Tuteran izateak, adibidez, min handia eman die".

UPN krisian, sistema ez

UPNren krisia, baina, ez da hauteskunde emaitzetara mugatzen. Identitate krisia ere bada. Agintetik atera zenetik, alderdia zatituta dago, botere ekonomikoan eragiteko gaitasuna galdu du eta aukerarik ere ez zaio igartzen etorkizunean alternatiba sendo bat eraikitzeko. "Orain arte, nafar eliteen eta sistema politiko-ekonomikoaren tresna izan da, boterearen zirrikitu guztiak kontrolatzeko. Aurrerantzean, baina, erabilgarria izan al daiteke UPNren gisako alderdi bat elite horientzat?", galdetu du Gimenezek.

Galdera horrentzako, baina, ez dago erantzun garbirik, oraingoz. "Sistemak tresna politiko bat behar du beti. UPN Nafarroa Garaian, EAJ Euskal Autonomia Erkidegoan, PP eta PSOE Espainian… Sistemak ez badu tresna politiko hegemoniko bat, arazo bat dauka. Horregatik, UPN desagertuko balitz, zeinek hartuko luke zentraltasuna berreskuratzeko ardura hori? Ciudadanos-ek? PPk? Pisu politiko urriko alderdiak dira horiek Nafarroan".

Feliuren ustez, berriz, UPNk hainbat arazori aurre egin beharko die datozen hilabete zein urtetan, baina horrek ez dio aginteko elite politiko-ekonomikoari asko eraginen: "Nafarroako eliteak ez daude larrituta. Aklimatatze prozesu bat besterik ez da haientzat. CEN Nafarroako Enpresarien Elkarteak Manu Aierdi kontseilariarekin izandako bilera oso argigarria izan zen alde horretatik, enpresaburuek konfiantza osoa adierazi baitzioten gobernu berriari. Eta Opuseko Unibertsitateak ere tonua aldatu zuen hauteskundeen ostean, garai bateko mezu erasokorrak alboratuta. Beraz, esan dezakegu egokitzapen prozesu bat dela hau eliteentzat. UPN krisian egon daiteke. Sistema, berriz, ez".

Igande honetan batzarra eginen du UPNk, behin-behineko presidentea aukeratzeko, eta Barcinak sortutako nahasmendutik ateratzen hasteko. Orduan ikusiko da erregionalismoak erronkari eutsiko dion ala nora ezean segituko duen.