Uxue Rey Gorraiz
Bizirik diren emakumeen artean berrehun milioik baino gehiagok jasan dute ablazioa munduan, Osasunaren Munduko Erakundearen arabera. Urteek aurrera egin ahala, indartzen ari da horren kontrako jarrera, baina, adituen esanetan, ez dago ...
Lohizune Amatria
Goizeko seietan esnatu da gaur Aiur. Eguraldi ona iragarri dute eta larunbata da. Baldintzarik onenak eman zaizkio azken hilabeteetan hainbestetan desiratu duen ibilaldia egiteko. Bart prest utzi zuen dena: maskara, arropa, motxila, ur...
Edurne Elizondo
Herritarrak eta bisitariak harritzen; horretan ahalegindu da Nafarroako Gobernuaren Kultur programa, 1996. urtetik. 25 urteko bidea egin du, eta, harriz harri, pareta sendo bilakatu da kultura eta turismoa uztartzen dituen zikloa. Bihar hasi, eta irailaren 8an amaituko da.
Iaz, 13.100 ikus-entzule baino gehiago izan zituen Kultur zikloak; koronabirusak eragindako osasun krisiak baldintzatu du aurtengo aldia, baina antolatzaileek ez diete uko egin hasieratik izan dituzten helburuei: "Herrietako ondarea erakutsi, kalitatezko kultur jardueren bidez", azaldu du Roberto Rebolek, Kultura Departamentuko teknikari eta Kultur-eko arduradunak.
Rebole duela ia hogei urtetik ari da Kultur zikloko egitaraua prestatzen. "Garatzen joan da, noski, baina programak herri musika izan du beti ardatz; aurten ere bada, baina hasi gara bertze bide batzuk zabaltzen", erran du. Zehazki, musika klasikoari eman dio bidea aurtengo Kultur-ek, eta hori egiteko aukera pandemiak sortu du, hain zuzen ere: "Leireko monasterioan abestu behar zuen abesbatzak huts egin du; horrelako toki batera ezin dugu edozein jarduera eraman, eta musika klasikoaren aldeko apustua egitea erabaki dugu, datozen urteotan ere urratsak egiten segitzeko asmoz". Francesca Croccolino piano jotzaileak eta Alberto Itoiz Nicuesa flauta jotzaileak emanen dute aurtengo zikloko azken kontzertua, Leiren, irailaren 8an.
Ordurako, eta bihar hasita, bertze 35 herritan izanen da Kultur programa. Data egokitu behar izan dute Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuko arduradunek, ekainean hastekoa baitzen zikloa, ohi bezala. "Alarma egoera ezarri zutenean, programa itxia genuen jada. Osasun krisiaren ondorioz, hasiera atzeratzea erabaki genuen. Hainbat taldek huts egin zuten, gainera, eta egitaraua egokitu behar izan dugu", kontatu du Roberto Rebolek.
250.000 euro
"Programa sendo bat lortu dugu; herritarrak eta udaletako agintariak kontent dira Kultur zikloarekin, eta bisitariak eta parte hartzen duten artistak ere bai", erran du Kultura Departamentuko teknikariak. Urtez urte egindako urratsak nabarmendu ditu, programa hartu duten herrien eta parte hartzaileen kopuruak gora egin baitu, Kultur martxan jarri zenetik.
Uztailean egin zuten lehendabiziko urteetan; uztailean eta abuztuan, gero. "Azken urteotan, berriz, ekainean hasi izan dugu zikloa, eta irailera arte iraun du", gogoratu du Rebolek. Aurtengo programak 250.000 euroren aurrekontua duela erantsi du, eta kopuru horren bueltan ibili izan direla azken urteotan. "2008ko krisi ekonomikoaren ondorioz, aurrekontua murriztu zuten. Egoerara moldatu behar izan genuen".
Egoerara moldatu, hasierako asmoak bazter utzi gabe. Hori izan da Kultur zikloaren lelo nagusia, hasieratik: "Turismoa eta kultura uztartzea, herriek duten ondarea erakusteko eta sustatzeko". Horregatik, hain zuzen, harriak bilakatu ziren Klutur zikloaren lehendabiziko aldietako irudi eta ikur, eta horregatik harriak jarri nahi izan ditu Kultura Departamentuak 2020ko programarako egindako kartelean ere: "Gure programa herrietako ondarearekin eta naturarekin lotzeko".
Natura oholtza bilakatu du Kultur programak anitzetan, hain zuzen ere. Zailtasun teknikoen ondorioz, baina, aukera hori bazter utziz joan dira, eta, egun, Lizasoko Orgiko basoa da erabiltzen duten gisako toki bakarra. "Halere, lehentasuna dute beti espazio irekiek; Kultur programaren berezko tokia dira herrietako plazak", erran du Rebolek.
Herrialdeko taldeen lanak ere pisu nabarmena izaten du urte oro Kultur programaren egitarauan. Aurten asmo hori inoiz baino garrantzitsuago bilakatu dela azaldu du Rebolek, pandemiak eragindako osasun krisiak min handia egin diolako kulturaren esparruari. Orain, berriz ere, martxan da, baina aste luzez artisten agendak hutsik izan ziren. "Guk ere badugu ardura bat arlo hori bultzatzeko; sumatu dugu herrietako kultur arduradunak ere guri so izan direla, gure bidetik segitzeko", kontatu du kultura teknikariak.
Aurtengo zikloak, beraz, jende anitz izanen du so, egungo egoeraren adierazgarri. Hilaren 3an egindako aurkezpenean ere agerian gelditu zen berezia izanen dela Kultur-en 2020ko aldia: Nafarroako Gobernuko Osasun kontseilari Santos Indurainek parte hartu zuen, Kultura kontseilari Rebeca Esnaolarekin eta Nafarroako Udalerrien eta Kontzejuen Federazioko buru Juan Carlos Castillorekin batera. Kultura sustatzeko beharrarekin bat egin du Indurainek, baina segurtasun neurriak ahaztu gabe: "Horregatik da garrantzitsua Kultur-en gisako ziklo bat, aukera ematen digulako zaintzeko formatua eta jende kopurua".
Pedro Salaberri margolariak ere hartu zuen parte Kultur aurkezteko ekinaldian, haren obren erakusketa antolatu baitu Nafarroako Gobernuak, Bertizko jaurerrian. Bihar zabalduko dute, eta abuztuaren 30era bitarte ikusi ahal izanen da. "Lehen, lau erakusketa antolatzen genituen, urte oro, Kultur zikloaren eskutik. Duela bi legegintzaldi, baina, jarduera hori hutsean utzi zuen orduko gobernuak, eta aurreko legegintzaldikoak, berriz, berreskuratu zuen. Azken urteotan, baina, erakusketa bakarra egin izan dugu", azaldu du Roberto Rebolek.
Salaberriren erakusketa
Pedro Salaberriren Caminos (Bideak) izenburuko erakusketa antolatu du aurtengo Kultur programak, zehazki. "Baztango eta inguruko paisaiak anitzetan margotu izan ditu Pedro Salaberrik, baina lehendabiziko aldiz eginen du erakusketa bat Bertizen. Hagitz kontent dago".
Salaberri kontent dago, eta Kultur-eko antolatzaileen helburua da programa hartzen duten herriak ere kontent izatea. Onartu du, halere, ezin dituztela eskaera guztiak kontuan hartu. "Gero eta gehiago dira parte hartu nahi duten herriak; mugatuta gaude, eta denei ezin diegu baietz erran". Roberto Rebolek nabarmendu du lehentasuntzat hartu dutela beti eskualde guztiak ordezkatzea; eta hori lortzeko, hain zuzen, azken urteotan zikloarekin bat egin duten herri anitz txandaka aritzen dira: "Leitzan egiten dugu urte batean, eta Lesakan hurrengoan". Etxarri Aranatz eta Olatzagutia; Arguedas eta Valtierra; eta Azagra eta San Adrian herrietan ere txandaka aritzen dira.
Herriz herri hartzen du Kultur programak bere zentzu osoa, hain zuzen ere. Horixe nabarmendu nahi izan du Roberto Rebole kultura teknikariak. "Iruñean pilatzen ohi dira kultur jarduera nagusiak, eta garrantzitsua da kultura hiriburutik kanpo ere zabaltzea". Kultura zabaltzea, eta herriz herriko espazioetara egokitzea. Pareta sendo bat osatzen duten harriak bezala.
Nafarroako 36 herritara iritsiko dira Kultur programaren emanaldiak, bihar hasi eta irailaren 8ra arte.
Uztaila
18. Tubala Uxoa abesbatza, Irantzuko monasterioan, 19:00etan.
23. Feten Feten, Donamarian, 21:00etan.
24. Lazy Daisy Band, Lodosan, 22:00etan.
25. Edith Piaf Trio, Martzillan, 21:00etan.
30. Brodas Bros Hipstory, Elizondon, 20:00etan.
31. Melenas, Artaxoan, 21:00etan.
Abuztua
1. Estitxu, Garraldan, 20:30ean.
6. Con X The Banjo, Lekunberrin, 20:00etan.
7. Suakai On The Rocks, Otsagabian, 22:00etan.
8. Udasoinu del Fauno, Leireko monasterioan, 19:45ean.
13. Joan Garriga i El Mariatxi Galactic taldea, Izaban, 20:30ean.
14. Javier Ruibal, Vianan, 20:30ean.
15. Trio Palatino, Lizason, 12:00etan.
20. Nuvolution, Corellan, 22:00etan.
21. Tahures Zurdos, Zangozan, 20:30ean.
22. Tipitako, Zugarramurdin, 18:00etan; eta Elkhos, Olivako monasterioan, 19:00etan.
27. Flor de Canela, Fiteron, 21:00etan; eta Miss Octubre, Lizarran, 21:00etan.
28. Todos Secretos, Altsasun, 22:00etan; eta Bruno, Lorena y amigos, Uxuen, 20:00etan.
29. In Tempore abesbatza, Orreagan, 20:00etan; eta Maruja Limon, Mendigorrian, 20:30ean.
30. Iparfolk, Los Arcosen, 21:00etan.
Iraila
3. Los Stompers eta Nuala Irish Dancers, Tuteran, 20:30ean.
4. Tenpora, Etxarri Aranatzen, 20:30ean; eta De 2 en Blues Band, Arguedasen, 21:00etan.
5. Eluntze Dantza Taldea, Agoitzen, 19:00etan; eta Jokb, Erronkarin, 20:00etan.
6. Jo and Swiss Knife, San Adrianen, 20:30ean.
11. Koers, Tafallan, 20:30ean; eta The Black List Soul Band, Ribaforadan, 22:00etan.
12. Roland & Loop, Leitzan, 20:00etan; eta Iruña Jazz Big Band Meets, Beran, 20:30ean.
13. Korrontzi, Garesen, 19:30ean.
Uxue Rey Gorraiz
Hala nahi duenak euskaraz egin dezan aisialdian ere. Hori dute xede era.eus plataformako kideek. Horretarako, udarako proposamen "berritzaile eta freskagarria" aurkeztu dute berriki: Jolasean Blai mahai joko digitala. Sarean eskuragarri dauden hainbat eskaintza kultural bildu dituzte sortzaileek egitasmo berrian, eta helburu nagusi bat erdietsi nahi dute, batik bat: eskolatik kanpo, eta Nafarroako edozein txokotan egonik ere, gomendioak eta baliabideak ematea haurrek euskaraz goza dezaten uda.
Hilabetetako prozesu baten ondotik ailegatu da Jolasean Blai. Izan ere, ez da bestela bezala sortu, konfinamenduan baitu jatorria ekimenak. Martxoaren 18tik maiatzaren 31ra bitartean, egunero, era.eus plataformak proposamen bana egin zien, bere webgunearen bidez, koronabirusak eragindako larrialdiaren ondorioz etxean itxita egon behar zuten familiei. Askotarikoak proposatu zituzten, hala nola ipuinak, kantuak, ikus-entzunezkoak eta aplikazioak. Hain justu, bilketa oparo horretatik abiatuta egindako hautaketaren emaitza da mahai joko berria.
"Sekulako altxorrak aurkitu genituen, eta ez genuen aste horietan egindako lanaren emaitza kaxoi batean gorde nahi. Iruditu zitzaigun aukera oso polita izan zitekeela udako oporrei begira". Marta Chamorro Iruñeko euskara teknikari eta era.eus plataformako kidearenak dira hitzak. Jokoaren sorkuntza prozesuan parte hartu dutenetako bat da Chamorro, eta, orain, pozik ageri da emaitza familia askorentzat erabilgarri dagoela ikusirik. Zehazki, http://eranafarroa.eus/ webgunean dago jokoa eskuragarri.
Jolasean blaitzeko eta altxorraren uhartean murgiltzeko gonbidapena egiten du jokoak. Izan ere, sortzaileek azaldu dutenez, altxorrera iristea da jotzen duten erronka, baina bideaz gozatzea da inportanteena. Egunero, edo bi egunean behin, bakoitzak nahiago duen erritmoan, laukitxo bat egin behar da taulan aurrera, eta, lauki horietako bakoitzean klik eginez sorpresa ugarirekin eginen dute topo haur zein helduek.
Gainera, Chamorroren esanetan, taulan kokatutako hogeita hamaika laukitxoak betetzen dituzten proposamenak ez dira ausaz aukeratuak izan. Dioenez, "zorroztasun handiz" jardun dute azken emaitzan aurkeztu dituztenak hautatzeko. "Euskara onean erabiltzea ezinbestekoa da, eta baita, esaterako, genero ikuspegitik egokiak izatea ere". Finean, taulan bildutakoak kalitatezko proposamenak izan daitezen lehenetsi dute sortzaileek.
Bizialdi aski laburreko plataforma da oraindik ere era.eus, 2017ko azaroan sortua. Hala eta guztiz ere, emanak ditu bere lehenbiziko fruituak. Euskara zerbitzua duten Nafarroako toki entitateek sortu zuten, elkarlanean, euskaraz ikasten duten haurren gurasoei laguntza eta baliabideak eskaintzeko. Izan ere, Chamorrok argitu du ez dela aski familiei gomendioak ematea, sinetsia dago azaldu egin behar zaiela "hori lortzeko tresnak eta materialak non aurkitu ditzaketen", eta hori "modu ordenatu batean" egin behar dela.
Chamorrok azaldu duenez, "esparru akademikotik harago joateko premiak" bultzatu zituen era.eus plataformako kideak halako ekimen bat sortzera: "Estrategia aldatu behar genuela ohartu ginen, gure helburua ez baita soilik haurrek euskaraz ikastea, baizik eta bizitzako arlo guztietan euskaraz egin ahal izatea, hala nahi badute".
Haurrek eskolaz kanpo euskaraz egin dezaten nahi dute jokoaren sortzaileek, haren ustez, gazteenen euskalduntzea ez baita soilik eskolan landu beharreko afera. "Askotan esan izan da eskolak ezin duela dena egin, ez duela lortzen, eta hala da, jakina, eskolari ez dagokiolako dena bere gain hartu beharra", argitu du Chamorrok.
Kalean, etxean, gurasoekin eta, oro har, eskolaz kanpoko aisialdian eragin beharra azpimarratu du euskara teknikariak, eta gaineratu du, euskarazko eskaintzari dagokionez Nafarroako toki batetik bestera alde handiak egon badauden arren, leku guztietara iritsi nahi dutela.
Gurasoen inplikazioa
"Ematen du premia euskaldun-dentsitate txikiko inguruetan dagoela bakarrik, baina guztietan behar dituzte horrelako proposamenak". Halere, nabarmendu du euskararen erabilera ahulagoa den inguruetan bereziki lagungarria izan daitekeela "hizkera informala lantzeko".
Bakarrik edo heldu batek lagunduta jostatu daitezke haurrak Jolasean Blai mahai-jokoarekin. Hala ere, Marta Chamorrok aitortu du ariketa "askoz erakargarriagoa" izan daitekeela gurasoekin arituta. "Gurasoen inplikazioa garrantzitsua da. Azken finean, gurasoak beren seme-alaben eredu dira askotan, eta hizkuntza ohituretan eragin handia du gurasoengan ikusten dutenak".
Euskaraz zein gaztelaniaz daude idatzirik jokoaren jarraibideak taula gainean, edonor josta dadin haurrekin. Izan ere, sortzaileen esanetan, "ezinbestekoa" da burutan edukitzea gurasoek euskaraz ez jakiteak ez duela zertan traba izan haurrekin aritzeko. "Gurasoek berek uste duten baino askoz gehiago egin dezakete, euskaraz jakin ala ez. Behintzat, egunean behin euskara etxean sartzeko balio dezake honek". Udako opor garaian bereziki, haurrak eskolara joaten ez direnean, hizkuntzarekin harremanetan segitzeko bidea izan nahi du jolasak. Itxialdian izan zen gisan.
Euskaraz blaitzeko, euskaraz zipriztintzeko eta euskaraz uda freskatzeko proposamen sorta oparoa aurki dezakete haurrek 31 laukiz osatutako taula digitalean. Ongi pasatzea helburua izanik, gutxi inporta du bidea egiteko bakoitzak zenbat denbora behar duen. "Haurrek disfrutatzea nahi dugu. Ongi pasatzeak asko laguntzen du atxikimenduan. Oharkabean gertatzen da, baina nabarmen pizten du gogoa euskaraz aritzeko".
Edurne Elizondo
Bertze urrats bat egin dute Palacio de Arozteguia SL enpresako arduradunek, Lekarozko izen bereko proiektua garatzeko bidean: bederatzi zuloko golf zelaia egiteko obra baimena jaso dute, ekainean, eta, ondorioz, makinak lanean hasten ahal dira nahi dutenean. Proiektuaren kontrako herritarrek ere segitzen dute beren bidean urratsak egiten, eta, bihar, Elizondon emanen dute hurrengo pausoa: bizikleta martxa eginen dute, Aroztegikoaren gisako egitasmoak baimentzen dituen sistema osoa salatzeko.
Izterpeko Matxinada izeneko kolektiboak antolatu du biharko protesta, eta Aroztegia eta gero zer? plataformako kideek babestu dute. "Energia Ona izeneko batzorde bat sortu dute Baztanen, eta hilean behin egiten dituzte klima aldaketaren aurkako bizikleta martxak. Uztailekoa Aroztegiko proiektuaren aurka egitea proposatu ziguten, eta elkarlanean ari gara", azaldu du Aroztegia eta gero zer? plataformako kide Jon Elizetxek. Elizondoko plazan hasiko da biharko protesta, 12:00etan.
Elizetxek argi utzi nahi izan du Palacio de Arozteguia enpresak jasotako obra baimenak ez duela erran nahi proiektu horren aurka egiteko bidea amaitu denik. Izan ere, Baztango Udalak baimena eman bertze aukerarik ez zuen. "Proiektua udalez gaindiko eragina duen plan gisa kudeatu dutenez, udalak ezin zuen ukatu", azaldu du Elizetxek.
EH Bilduren esku da Baztango alkatetza, eta koalizioak proiektuaren aurka egin du, hasieratik. Udalak golf zelaia egiteko obra baimena eman eta gero, ohar batean zehaztu du Baztango EH Bilduk lanak baimentzea "araututako ekintza administratibo bat" dela: "Proiektuak hirigintzako arauak betetzen baditu, obra baimena ezin zaio ukatu. Hori da oraingoan gertatu dena", azaldu du koalizioak.
Golf zelaia egiteko baimena eman izanak ez dio proiektu osoari eragiten. Elizetxek nabarmendu du, hain zuzen ere, Aroztegiko egitasmoarekin lotutako hainbat auzi epaileen esku direla, oraindik ere. "Aroztegiko baselizaren jabetza da argitzeko dauden aferetako bat", erran du plataformako kideak. Enpresak proiektuaren barruan sartu zuen baseliza, baina Baztango Udalak helegitea aurkeztu zuen horren aurka, Lekarozko herritarren izenean. Lehen sententzia batean, epaileek erran dute ez dagoela argi baseliza norena den.
Bada gehiago: urbanizazio plana auzitan jarri du LAB sindikatuak, kontratuen legea betetzen ez duelakoan. Vianako Printzea erakundeak, berriz, proiektuko hotelaren aurkako txostena egin du. "Hori guztia ezin dugu ahaztu; proiektuaren aurka lanean jarraitu behar dugu", nabarmendu du Jon Elizetxek.
Golf zelaia egiteko lanak "berehala" hasten ahal dituztela argi du, dena den, eta horrek kezkatzen duela erran du: "Ekintza burutuen politika baliatuko ote duten beldur gara". Aroztegiko proiektuan 228 etxebizitza, spa bainuetxe bat eta luxuzko jatetxe bat egiteko asmo ere bada, hotelaz eta golf zelaiaz gain.
Elizegiren epaiketa
Lekarozko Aroztegiko proiektuaren inguruan piztu da bertze polemikarik, egunotan. Izan ere, Baztango Geroa Baik salatu du udalak ordaindu izana Garbiñe Elizegi alkate ohiaren aurkako epaiketako gastuak.
Enpresak bere proiektua aurkeztu eta gero, "kolpez aberasteko egitasmotzat" jo zuen orduko alkate Garbiñe Elizegik. Palacio de Arozteguia SL enpresak, ondorioz, salatu egin zuen. Espainiako Auzitegi Gorenak Elizegiren alde egin du —Nafarroako Auzitegiaren ebazpena berretsiz—, eta ekainaren 25eko osoko bilkuran, prozesuak eragindako gastuak ordaintzea onartu zuen Baztango Udalak. Geroa Baiko kideen ustez, baina, adierazpen horiek herritar gisa egin zituen Elizaldek, eta ez alkate gisa.
Baztango EH Bilduk berretsi egin du, berriki, Aroztegikoa "enpresa kolpez aberasteko" proiektu bat dela, eta salatu du udalez gaindiko eragina duen plan gisa kudeatu izana, horrek aukera eman duelako "Baztango Udalaren eskumenen gainetik" aritzeko. Bihar, herritarrek eginen dute protesta.
Naiara Elola
Igandean hilabete beteko da inoiz ezagutu den ikasturterik laburrena amaitu zela. Bat-batean eta modu inprobisatuan egin behar izan zitzaion aurre birus malapartatu batek eragindako anabasari. Ahal zen moduan, eskola komunitate osoaren borondate onari esker, ikasturtea amaitu ahal izan da. Baina irailean zer? Nolakoa izango da haurren eskoletarako itzulera? Ia ziur naiz ez dela inondik inora beraiek espero bezalakoa izango.
Denbora luzea eman dute osasun agintariek irailean hasiko den ikasturtean COVID-19 birusarekin ez kutsatzeko neurriak diseinatzen. Izan ere, hor dago mehatxua, ez da desagertu. Hasierako zirriborroari aldaketa batzuk egin ondotik, goitik behera zehaztu dituzte bete beharreko jarraibideak.
Planaren helburu nagusiak "haurren eskolatzea bermatzea, eta familia kontziliazioa eta ekonomia sustatzea" direla diote hura idatzi dutenek. Birusak eskolan izan ditzakeen kutsatzeen arabera, lau agertoki zehazten dira, eta horietako bakarrak soilik ahalbidetzen du kontziliazioa. Lehenengo agertoki deiturikoan, normaltasun berrian kokatzen dute eskola agertoki horretan. Segurtasun neurriak hartuta, haurrek sasi-normaltasun batean ikasi ahal izango dute eskolan.
25 ikasle arteko sektoreak eratu daitezke. Horrek esan nahi du Iruñean ohiko diren eskola handietan haurrek ia ez dutela izango harremanik beste geletako ikasleekin. Gizakia animalia soziala da, eta jolastokian, maiz, ikasgelakoak ez diren ikasleekin jolasten dira haurrak. Irailetik aurrera ezinezkoa izango da, eskoletan ikasleen kutsatzea eragotzi nahi baita.
Kontingentzia planak jolastea deitzen diona, dena den, ez da txikiek orain arte eskolan egin dutena. Izan ere, ahalegin fisikoa eskatzen duten kirolak debekatuta egongo dira; futbola edo saskibaloia, kasurako. Jostailurik ere ez da izango. Izan ere, beldur dira jostailuen bitartez kutsatuko ote diren. Beraz, orain arte ezagutu duten eskolaren antz handirik ez du datorren ikasturteak.
Kontziliazioaren afera birusak zaildu du lehenago ere, baina aurrerantzean ez da errazagoa izango, lehenengo egoeran soilik eskainiko baita jangela zerbitzua. Hortaz, egoera apur bat zailduz gero, gurasook bi aukera izango ditugu: lana utzi gure haurrei jaten emateko edota aitatxi-amatxiei laguntza eskatu, horien bizitza arriskuan jarriz.
Planak zaku berean sartzen ditu Nafarroan dauden eskola guztiak. Hau da, trataera bera dute mila ikasle dituen Iruñeko eskola itunpekoak, edota 70 ikasle dituen Baztango herri bateko eskola txikiak. Jakina da, kasu horretan behintzat, abantailaren bat eduki behar zuela eskola txikia izateak. Batez ere, ikasle kopurua apala denez, aukerak badirelako bestelako kontingentzia plan bat ezartzeko. Baina denak zaku berean sartu dituzte, ahula zena ahulago bilakatuz.
Hala ere, ez dezagun esperantza gal: iraila bitarte, haur eta nerabeen salbazio bide modura aurkeztu den plan zoragarriak tokian tokiko errealitatea aintzat hartzeko aldaketak izan ditzake. Bitartean, uda ona pasa denek!
Edurne Elizondo
Gogorrena? Familia atzean uztea; hamasei urtez zurekin egon diren senideengandik urrundu eta bakarrik bizi behar izatea, zurea ez den bertze herri batean". Rida Ait Bouzid gaztearenak dira hitzak. 19 urte ditu orain, eta Sei Kulturarteko Zerbitzu Sozioedukatiboa elkartean ari da lanean. Marokon jaioa da, eta handik bakarrik etorri zen Nafarroara, familiarentzat etorkizun hobe baten bila. Egun, bakarrik diren 254 migratzaile adingabeko dira Nafarroako Gobernuaren babespean. Osasun krisiak eragin dio adin txikiko horiek artatzeko programari, eta Eskubide Sozialen Departamentuak itxi egin du, ondorioz, iaz Iturmendin zabaldutako harrera zentroa.
Pertsonen Autonomiarako eta Garapenerako Nafarroako Agentziako zuzendari kudeatzaile Ines Francesek azaldu nahi izan ditu erabaki horren atzekoak, argitzeko testuinguru zehatz batean hartu dutela: "Zentroa ixteak ez du ekarri gazteok babesgabe uztea, eta aukera eman digu behar ziren bertze baliabide batzuk garatzeko".
Aukera hori sortu da, koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiaren ondorioz migratzaile adingabeen etorrera eten egin delako. "Ondorioz, lehen uneko arreta bermatu eta gero, gazteen autonomia sustatzeko bertzelako neurriak bultzatu ahal izan ditugu", azaldu du Francesek.
Nafarroako Gobernuak lau faseko programa bat onartu zuen iazko ekainean bakarrik ziren migratzaile adingabeak artatzeko. 2019 hasieran, hain zuzen ere, nabarmen egin zuen gora herrialdera ailegatu ziren adingabeen kopuruak, eta egoera horretara moldatu behar izan zuten Eskubide Sozialen Departamentuko arduradunek. "50 gazte genituen lehen, eta 2019ko apirilean, ia hirurehun", gogoratu du Francesek.
Adingabeak hartzen dituen lehen zentroa Iruñean dago; hor egiten dute gazteon egoerari buruzko aurreneko balorazioa, eta, hortik, Martzillara edo Iturmendira joan izan dira, programaren bigarren fasean. Bi zentro horiek iazko ekainean zabaldu zituen Nafarroako Gobernuak: 25 pertsonarentzako tokia zuen Iturmendikoak, orain itxi dutenak; Martzillan, berriz, 40 gazterentzako tokia bada, eta beteta dago egun.
Iturmendiko egoitza itxi eta gero, hirugarren eta laugarren faseak sustatzeko ahalegina egin du Eskubide Sozialen Departamentuak, Francesek nabarmendu duenez. "Hirugarren fasean, gobernuaren babespeko etxebizitzatan bizi dira gazteak; laugarrenari, berriz, autonomiarako fasea erraten diogu, eta helburua da gazteok laguntzea, beren kabuz etxebizitzaren arloko beharrei aurre egin diezaieten".
Programa ez da berez migratzaileek 18 urte betetzen dituztenean bukatzen. "Adin nagusiko bilakatu arren, babesa ematea da gure helburua, beharra badute", erran du Ines Francesek. Programako laugarren fasean, hain zuzen, 21 urte bete arte laguntzen dituzte gazteak.
Egokitzeko malgutasuna
Beharretara egokitzea da gako nagusietako bat, Ines Francesen hitzetan. Horretarako, sistemak behar adinako malgutasuna izan behar du, baina hori ez da beti gertatzen. Sei elkarteko koordinatzaile Maite Zigandak 16 urte baino gehiagoko adingabeen egoera jarri du adibide. "Oraingo programarekin, gobernuak berak onartu du sistemak ezin duela bakarrik utzi 17 urte eta erdirekin ailegatzen den gazte migratzaile bat, 18 betetzen dituenean. 16 edo 17 urteko gazteentzat, baina, zaila izaten da hezkuntzaren edo formakuntzaren arloko baliabideak erabiltzeko aukera izatea, eta horrek zaildu egiten du lan merkatura sartzeko prozesua".
Sei elkartearen helburu nagusia da migratzaileak beren dolu prozesuan laguntzea. "Sorterritik alde egiteak beti eragiten du dolu prozesu bat", nabarmendu du Zigandak. Nerabe eta gazteekin egiten dute lan: bakarrik etorri direnak, familiaren babesa dutenak eta hemen jaio direnak elkartzen dituzte, elkarri lagun diezaioten, eta babes sare propioak sor ditzaten. Asmo horrek ekarri du elkarteko kideen laguntza jaso duten gazteok beren talde propioa sortu izana, erakundearen barruan, egoera berean direnak laguntzeko asmoz.
"Zure toki berean egon denak ulertzen du bertze inork baino hobeki zer sentitzen duzun", erran du Rida Ait Bouzidek. Abuztuan hiru urte beteko ditu Nafarroan. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako ikasketak burutu eta gero, elektromekanikakoak hasi zituen. Orain, Sei elkartean ari da lanean, baina lan egiteko baimena ez du jaso oraindik ere. "Hagitz zaila da baimena lortzea; gazteok lan egiteko irrikan dira, baina oztopoak baino ez dituzte aurkitzen", salatu du Zigandak. Ait Bouziden kasuan, Sei erakundeak urtebeterako lanaldi osoko kontratua egin behar izan dio; bertzela, ezin zuten kontratatu. "Etorri zenetik hiru urte pasatu direnez, bide horretatik saiatuko gara paperak lortzen".
Ines Francesek ere onartu du gazte migratzaileek "sistemaren paretaren kontra" jotzen dutela lanean hasi nahi dutenean. "Beharrezkoa da gazteon egoera erregulatzeko prozesuak arintzea", erran du Pertsonen Autonomiarako eta Garapenerako Nafarroako Agentziako zuzendari kudeatzaileak.
Nabarmendu du, halaber, gazte bakoitzak egindako bidea eta atzean utzitako egoera ezagutzea "funtsezkoa" dela. "Gazte anitz etortzen dira, familia laguntzeko modu bakarra delako. Familia osoaren proiektua da kideetako bat migratzaile bilakatzea gainerakoak laguntzeko. Bertze kasu anitzetan, baina, sorterritik alde egiteko arrazoia harago doa, eta gazte horiek migrazio prozesuak eragindakoa baino anitzez ere zama handiagoa dute gainean; hori jakin behar dugu, gazteok behar bezala artatzeko", erran du Francesek. Behar den arreta hori ematea da migratzaileak hartzen dituen gizartearen betebeharra, Eskubide Sozialen Departamentuko arduradunaren hitzetan.
Gazteak arduradun
Sei elkarteko gazte taldea asteon jarri da martxan. Rida Ait Bouziden lanetako bat da talde horretako kideak laguntzea, hain zuzen ere. "Bitartekari lana egiten dut, finean". Gazte taldeko arduradunek hainbat atal sortu dituzte, gazteek beren interesen araberako jarduerak egin ditzaten. "Kirol talde bat dago, jarduera artistikoak garatzeko bertze bat, mendi talde bat ere badugu, bai eta bizikletak konpontzeko tailer bat ere", azaldu du Maite Zigandak.
Sei elkarteko koordinatzaileak nabarmendu nahi izan du, halere, gazte taldean haiek direla beren jardueren arduradun. "Gazteak dira egin nahi duten bidea markatzen ari direnak".
Gazte taldeko begirale eta arduradunetako bat da Abdeslam Sadiki. 17 urte ditu, eta 2018an ailegatu zen Nafarroara. 15 urte bertzerik ez zituen Maroko eta familia atzean utzi eta Iruñera ekarri duen bidea hasi zuenean. "Andaluziara [Espainia] ailegatu nintzenean, lasaitua hartu nuen, bidaia, behintzat, ongi amaitu zelako; beldur nintzen", gogoratu du. Bilbora eraman zuten lehendabizi, baina hango zentroan tokirik ez zegoenez, Iruñera ekarri zuten. "Zentro batera eraman ninduten, hasieran, eta, gero, Txantreako etxebizitza batera, bertze gazte batzuekin. Han jarraitzen dut". Uharten, Lanbide Heziketan ari da, mekanikako ikasketak egiten.
"Nik lan egin nahi dut; ikasi, lan egin ahal izateko. Marokon dut familia, eta haiek laguntzeko nago ni hemen", erran du Sadikik. Gazte adingabe bat da oraindik ere, baina hagitz argi du zer egin nahi duen.
Sei elkarteko taldean bertze gazte anitzekin egoteko aukera du. Eta, batez ere, bertze gazte anitz laguntzekoa. "Bertzeen babesa jaso nuen nik; bertzeak laguntzeko moduan nago orain, eta egin nahi dut".
Ait Bouzid eta Sadiki bezala, Marokotik ailegatu dira Iruñera azken urtean bakarrik etorri diren migratzaile adingabeko gehienak. "Guztien artean bi emakume baino ez ditugu izan", azaldu du Ines Francesek.
Soka moztu gabe
"Kulturen eta ohituren arteko talka, zenbaitetan, handia izaten da. Arlo hori ere landu beharra dugu", azaldu du Pertsonen Autonomiarako eta Garapenerako Nafarroako Agentziako buruak. Lan horrek aldebikoa izan behar duela erantsi du: "Gazteon errealitatea ulertzeko gaitasuna izan behar dugu guk, eta, haiek, hemen aurkitzen duten errealitatera egokitzekoa".
Gazteok sorterrira lotzen dituen sokari eusteko beharra nabarmendu du Sei elkarteko Maite Zigandak, hain zuzen ere. "Funtsezkoa da hemen ongi egoteko baliabideak ematea, eta egokitzen laguntzea; baina atzean utzi dutena ahaztu gabe, atzean utzi duten hori izaten delako mugitzeko arrazoi nagusia".
Nafarroako Gobernuak iazko ekainean onartutako plana ontzat eman du Sei elkarteko koordinatzaileak. "Gobernuz kanpoko hainbat erakundek ere ontzat jo dute, eta hori nabarmentzekoa da. Beti bada zer hobetu, baina oinarri sendo bat da", azaldu du Zigandak.
Onartu du, dena den, egungo osasun krisiaren jokalekuan, etor daitekeenarekin kezkatuta dagoela. "Planak ongi funtzionatzeko baliabideak behar ditu, eta ez dakigu oraingo krisiak murrizketak ekarriko ote dituen edo ez", erran du Maite Zigandak.
Sei elkarteko kideen egoitzan ohikoa da gazteen joan-etorria. Are gehiago orain, gazte taldea martxan dela. Ilusioz ekin diote Sadikik eta Ait Bouzidek oraingo etapari, eta beharra dutenak laguntzeko irrikan dira. "Garrantzitsua da gazteon inguruan babes sareak osatzea", berretsi du Zigandak.
Ines Francesek bat egin du, eta gazteok prozesu ororen erdigunean kokatzeko beharra nabarmendu du. Horretarako, hasteko, funtsezkotzat jo du bakarrik diren adingabeko migratzaileok norbanako gisa hartzea. Adin txikikoen egoera erregularizatzeko urratsak erraztea ere ezinbertzekotzat jo du. "Sorterritik paperak ekartzen ez badituzte, edo adin nagusikoak izanda adingabeak direla erraten badute, prozesu guztia mantsotzen da". Azkar edo mantso, prozesu horretan gazteak bakarrik ez uztea da gako nagusia.
Uxue Rey Gorraiz
Argaren pasealekuan kokatu du bere azken lana Alicia Otaegi artista iruindarrak, ibaiaren ertzetan dauden baratzeetako batean. Orikaindik Soraurenerako bidea egin, eta aise bereiz daitezke pieza berriaren kolore biziak, inguruan duen n...
Edurne Elizondo
Nafarroako Memoriaren Institutuak Leoncio de la Fuente Ramosen gorpuzkia identifikatu du, DNA probak baliatuz. 2018an, Larrasoañako hilerriko hilobi batean aurkitu zuten gorpua, eta izenik gabe egon da, orain arte. Toki berean bertze hiru fusilaturen aztarnak aurkitu zituzten Aranzadiko kideek. Laurak ziren Ezkabako gotorlekuko espetxeko iheslariak.
Teilagina zen De la Fuente Ramos, Valladolideko Fresno el Viejo herrikoa (Espainia). 1937. urteko abuztuaren 22an itxi zuten Ezkabako gotorlekuko kartzelan. 36 urte zituen, eta sei seme-alaba; bederatzi hilabete eman zituen Ezkabako espetxean: 1938ko maiatzaren 22an, bertze 794 presorekin batera, ihes egitea lortu zuen. Ihesaldiak, baina, ez zuen hagitz urrun eraman: Larrasoañan harrapatu eta fusilatu zuten, eta hango hilerrian lurperatu, bertze hiru kiderekin batera.
DNA bankua, 2016tik
Nafarroako Gobernuak 2016. urtean sortu zuen bere DNA bankua. Geroztik, 1936ko gerran fusilatutakoen 230 senidek baino gehiagok utzi dituzte beren laginak banku horretan, desagertutako beren senitartekoen gorpuzkiak bilatzeko eta aurkitzeko asmoz. Tartean dira De la Fuente Ramosen familiako kideek utzitakoak, eta haiei esker lortu dute orain iheslariaren gorpua identifikatzea.
2018an atera zuten gorpua Larrasoañako hilerriko hobi batetik. Herriko Paulina Lizoainen lekukotza baliatu zuten Aranzadiko kideek hobi hori aurkitzeko, orain 89 urte dituen emakume horrek ikusi baitzuen iheslariak nola fusilatzen zituzten.
Larrasoañan aurkitutako gorpuak norenak ziren ez zekiten Aranzadiko kideek. Inolako susmorik ez zuten, gainera. Nafarroako Memoriaren Institutuko kideek DNA bankura jo dute, ondorioz, eta hobitik ateratako aztarnek Leoncio de la Fuente Ramosen alaba batek utzitako laginarekin egin dute bat. Familiak, azkenean, senide desagertua aurkitu du.