Edurne Elizondo
Ehiztariek pozoia erabili zuten beren ehiza barrutietako espezie harrapariak hiltzeko. Barrutietako arduradun nagusiek eman zuten agindua, eta zaintzaileek bete zuten: Demetron S-motil izeneko pozoia baliatu zuten, eta, ondorioz, 2012ko...
E. Elizondo
Mende laurdena bete zuenean egin zuen Gorosti zientzia elkarteak bere lehendabiziko ornitologia kongresua, Iruñean. Hamar urte joan dira geroztik, eta bigarrena antolatzea erabaki du taldeak. "Orain egin behar genuen, edo inoiz ez!", erran du Gorostiko ornitologia saileko arduradun Juan Ignacio Deanek. Hilaren 19tik 21era eginen dute, Iruñerriko Mankomunitateak Iruñeko Mendillorri auzoan duen ur biltegian. Herritarrek egindako zientziaz ariko dira, bertzeak bertze.
Gai horrek ederki islatzen du Gorostik azken hamarkadan egindako bidea, helburu hartu baitu, hegaztien inguruko informazioa jasotzeaz gain, informazio hori zabaltzea, partekatzea, eta erabilgarri bilakatzea ere. Zeregin horretan ezinbertzeko tresna bat izan dute lagun Gorostiko kideek azken urteotan: eBird plataforma. Haren bidez, hegaztiei behatzen dien herritar orok badu aukera jasotako datuak plataformako erabiltzaile guztiekin partekatzeko. "Informazio horren bidez, ezagutza dugu gure esku; garai ezberdinetako datuak alderatzeko aukera dugu, bai eta populazioen joera ezagutzekoa ere. Gisa horretako informazioa funtsezkoa da hegaztiak ezagutzeko eta zaindu ahal izateko erabakiak hartzeko".
Deanek gogoratu du Gorosti zientzia elkarteko kideek, hasieran, paperean argitaratzen zutela ornitologia urtekari bat. "Hamar urtez, ikusitako hegaztien inguruko 20.000 ohar jaso genituen argitalpen horietan; eBird plataformaren bidez, berriz, azken bi urte eta erdian 200.000 jaso ditugu; aldea nabarmena da", erran du Gorostiko kideak.
Argitu du paperean jasotako datu horiek guztiak plataforma digitalean daudela orain, denen eskura. "Gure datuekin eta gurekin bat egin duten ornitologoek jasotakoekin batera, ari gara plataforma hornitzen; ahalegin handirik egin gabe, aukera dugu informazio hagitz baliagarria jasotzeko", berretsi du Deanek. Jose Ardaiz biologoa ariko da kongresuan, zehazki, eBird plataformaren erabilerari buruz eta euskarri horren bidez lortutako informazioari buruz.
Zaletasunak, gora
Juan Ignacio Deanek argi du ornitologiarako zaletasunak gora egin duela Nafarroan azken urteotan. Gorostik egindako lanak ere badu errealitate horrekin zer ikustekorik, hamabost urtez egin baitu elkarteak ornitologia ikastaroa, zaletasun hori sustatzeko. "Talde txikiak osatzen dira, baina, pixkanaka-pixkanaka, urrats sendoak egiten ari gara".
Hegaztiei behatzeaz gain, ornitologia beren zaletasun bilakatu duten anitzek argazkigintzarekin uztartzen dute jarduera hori. "Ornitologiarekin lotutako argazkigintzak gora egin du, nabarmen", berretsi du Deanek. Nafarroan hegaztiei so egiteko eta argazkiak egiteko "hamaika toki aparta" badirela erantsi du. "Autokritika egin behar dugu, ez baitugu joerarik gurean dugunari duen balioa emateko. Nafarroan paisaia ezberdinak ditugu: kostaldetik gertuko eskualdeetan itsas hegaztiak sartzen dira; Pirinioak ditugu, haitzez eta arroilez betetako inguruak; hegoaldean, berriz, Bardea, han bizi diren estepako hegaztiekin. Paisaia horietan guztietan bizi diren hegazti guztiak bilakatu nahi ditugu protagonista, bai urriak direnak, bai eta erraz ikus ditzakegunak ere". Kongresuari buruzko informazioa Gorostiren webgunean dago, gorosti.org helbidean.
Edurne Elizondo
Ezin dugu onartu. Ezin dugu egoera hau normaltzat jo". LAB sindikatuko idazkari nagusiaren ondoko Igor Arroyok erran ditu hitzok, lan istripuei buruz. Urtea hasi zenetik, hamabost pertsona hil dira Nafarroan, sindikatuek salatu dutenez; haietako 11, gainera, udako hilabeteotan gertatutako ezbeharretan zendu dira. Egoera hori salatzeko, manifestaziora deitu dute, biharko, Iruñean.
Datu hotzen atzean, hamabost pertsonaren istorioak daude; hamabost langileren bizitzak, etxetik lanera atera, eta sekula itzuli ez direnak. Ataungo (Gipuzkoa) 26 urteko irakasle bat zen, adibidez, hilaren 13an Beran gertatutako lan istripuan hildako emakumea. Autoarekin izan zuen ezbeharra, lanera bidean. Donezteben ari zen irakasle, Mendaur institutuan. Herrian pisua hartzeko aukera aztertzen ari zen, bidaia luzea zuelako, egunero, etxetik lantokira. Berandu jakin zuen lana non egokitu zitzaion. Egun batetik bertzera mugitu behar izan zuen, behin-behineko ordezko kontratua duten irakasle anitzek bezala.
Abuztuaren 27ko istripuan, berriz, 58 urteko gizon bat hil zen, Atondon, etxe baten eraikuntza lanetan. "400 euroko subsidioa jasotzen zuen; egun baterako deitu zuten lanera; onartzeko premia zuen, bere diru sarrera urriak behartuta. Lanera joan, eta ez zen etxera itzuli, ordea", kontatu du Arroyok.
ELA, LAB, ESK, Steilas, EHNE, Hiru eta CGT sindikatuak dira biharko manifestaziora deitu dutenak. Iruñeko autobus geltoki zaharretik abiatuko da protesta, 18:30ean. Sindikatuok alarma piztu nahi dute, argi dutelako egungo lan baldintzek lotura zuzena dutela gertatzen ari diren lan istripuekin.
Lan baldintzak gero eta kaskarragoak direla nabarmendu dute, eta agerian uzten dituztela enpleguaren arloko prekaritatea, behin-behinekotasuna, azpikontratak, eta prebentziorik eta kontrolik eza. Lan baldintza kaskar horien atzean "patronalaren ardura" dagoela erantsi dute, bai eta administrazioarena ere. "Lan istripuek eta istripu horietan hildako pertsonen kopuruak jarduera ekonomikoak baino nabarmen gehiago egin dute gora", salatu dute.
2011tik izan diren lan erreformek erraztu dute prekaritateak gora egitea. Horixe salatu dute Arroyok, bai eta ELAko lan osasunerako ordezkari Andoni Larraldek ere. "Estatistika ofizialek islatzen dute orain lan merkatuan sartzen diren gehienek lan baldintza kaskarretan egiten dutela, aldi baterako kontratuekin", erran du Larraldek. "Istripuen erdiak baino gehiago kontratuaren lehen bi hilabeteetan gertatzen dira, eta heren bat, berriz, azpikontratetan", erantsi du Arroyok. Biek nabarmendu dute formakuntzak egiten duela huts, anitzetan, baldintza horietan, eta segurtasunerako eta arriskuen prebentziorako bideratutako baliabideak urriak izaten ohi direla. "Argi dago istripu guztiak ezin direla saihestu, baina prekaritatearen eragina nabarmena da, eta arlo horretan har daitezke neurriak", erran du Arroyok.
Lan Osasunaren Institutuko datuen arabera, 2017. urtean 11 pertsona hil ziren herrialdean, lan istriputan. 2016n, bederatzi izan ziren, eta 2015ean, 11; 2014. urtean, berriz, hamabi hil ziren. Datu ofizialek, halere, ez dute beti sindikatuek esku artean dituztenekin bat egiten. 2016an, adibidez, hamahiru hildako zenbatu zituen Steilasek. "Estatistika ofizialetan, askotan, datuak falta dira; autonomoei buruzkoak, adibidez; zenbaitetan ez dira ez datu ofizialetan ez prentsan ez inon agertzen", erran du Steilas sindikatuko lan osasunerako arduradun Lourdes Cuestak.
Lan istripu eta gaixotasunen ingurukoak "ezkutatzen" direla gaineratu du Larraldek. "Lan istripuen ardura enpresena da. Askotan, enpresek mutualitateen laguntza jasotzen dute gertatutako istripuen berri ez emateko, edo izan dezaketen larritasuna arintzeko".
Enpresen jardueraren inguruko kontrolik ezak du egoera horrekin lotura zuzena, sindikatuek salatu dutenez. Enpresen gaineko ikuskaritzaren ardura Madrilek du; Nafarroak ez du arlo horretan eskumenik. Datuek agerian uzten dute ez dela behar adina baliabiderik. "Europako batez bestekotik urrun gaude Nafarroan; Europan, 7.300 langileko lan ikuskari bat dago; Nafarroan, berriz, 12.000 langileko ikuskari bat dugu. Egungo egoerak agerian uzten du ez dela nahikoa", azaldu du Larraldek.
Administrazioaren ardura
"Enpresariek araudia betetzen ez badute, administrazioari dagokio betearaztea; baina administrazioak ez du hori egiten; ez, behintzat, behar adina", gaineratu du Andoni Larraldek. Bat egin du Lourdes Cuestak: "Sindikatuok behin eta berriz erraten dugu lan osasunari duen garrantzia eman behar zaiola, baina gure hitzak airean gelditzen dira inork ez baditu jasotzen. Irakaskuntzaren esparruan, adibidez, segurtasunari eta osasunari buruz egiten diren batzarretan gertatzen dena ikusi bertzerik ez dago, egon behar duten administrazioko kide anitz ez baitira agertzen ere; administrazioak beste alde batera begiratzen du auzi honetan", erran du Steilaseko ordezkariak.
Larraldek ere salatu du administrazioaren jarrera. Onartu du Lan Osasunaren Institutuak egin duela ahalegin bat, azken urteotan, teknikariak kontratatzeko, eta enpresetara bisitak egiteko plangintza prestatzeko. Agerian utzi du, halere, teknikari horiek isunak jartzeko eskumenik ez dutela, eta, horren ondorioz, beren eragin ahalmena mugatua da. Nafarroako Gobernuak gehiago egin dezakeela uste du, halere, ELAko ordezkariak. Nabarmendu nahi izan du, batetik, politika publikoetara bideratutako aurrekontua "oso murritza" dela: "Nafarroako aurrekontuen %0,03; kopuru horren erdia diru laguntzetarako da, eta diru laguntzen erdia patronalaren esku gelditzen dira". Bertzetik, Larraldek salatu du lan istripuen auzia ez dela lehentasuna gobernuarentzat. Horren adibide aipatu du Lan Osasunaren Kontseiluaren azken bileran gertatu zena: hilaren 20an egin zuten bilera hori, eta ELAko eta LABeko ordezkariak mahaitik altxatu ziren, Lan Osasunaren Institutuak gai zerrenda aldatzeari uko egin ziolako eta ez zuelako aztertu nahi izan istripuen arazoa.
Nafarroako Hitza saiatu da erakunde horretako arduradunekin hitz egiten. Zehaztu dute, ordea, sindikatuekin lan istripuei buruzko bilera egin arte nahiago dutela adierazpenik ez egin. Urriaren 10ean egitekoa zuten bilera hori, baina 3ra aurreratu dutela ezagutarazi dute Lan Osasunaren Institutukoek.
"Patronalaren aliatua"
Lan Osasunaren Institutuak duen arduraz gain, Nafarroako Gobernuko Garapen Ekonomikoko lehendakariorde Manu Aierdiren erantzukizuna ere nabarmendu nahi izan du LABeko Igor Arroyok. "Batetik, Aierdi da Lan Osasunaren Institutuko azken arduraduna, eta uste dut lehendakariordeak ez duela sinisten tresna horrek izan dezakeen erabilgarritasunean; bertzetik, Aierdi izan da patronalaren aliatu nagusia, aldaketa instituzionala gertatu zenetik. Patronala oso eroso dago Aierdirekin, eta, oro har, gobernuarekin".
Joan den asteko Lan Osasunaren Kontseiluaren bilera aipatu du Arroyok ere, gobernuaren "ardurarik ezaren" adibide. Lan istripuen auziari eusteko gai zerrenda aldatu nahi ez izana salatu du, Larraldek bezala. "Gai bakarra zen estatuko prebentziorako funtsen ziurtapena; tramite huts bat UGT eta CCOO sindikatuek eta patronalak estatuan dituzten proiektuak finantzatzeko. Hori da lehentasuna", salatu du LABeko kideak.
Sindikatuek gizartea mobilizatu nahi dute lan istripuen aurka, herritarrek ere erakunde publikoei exijitzeko lehentasuna eman diezaiotela lan istripuen auziari. Datuek errealitate latz baten berri ematen dute. 2017an, adibidez, langileak gaixo-agiria hartzera behartu zituzten 8.904 lan istripu gertatu ziren herrialdean. 2016ko datuekin alderatuta, iaz %5,3 igo zen. Gaixo agiria hartzea ekarri ez zuten bertze 13.806 istripu gertatu ziren, gainera.
Lan gaixotasunen esparruan ere benetako datuak jakiteko eta egungo errealitatearen berri eman ahal izateko lan anitz egiteko badela erran du ELAko Andoni Larraldek. "Hainbat iturriren arabera, Europan lan istripuan hiltzen den langile bakoitzeko 35 hiltzen dira lan gaixotasun baten ondorioz", nabarmendu du. Erantsi du Nafarroan, azken bost urteotan, minbiziak jota hil diren zazpi langileren heriotza jasotzen dutela estatistika ofizialek. "Nabarmena da, hor ere, mutualitateek zer rol betet duten arazoari duen garrantzia kentzeko", gaineratu du Larraldek.
Lan gaixotasunak onartzeko eta estatistiketan jasotzeko dauden zailtasunak nabarmendu ditu Steilas sindikatuko Lourdes Cuestak ere, eta zailtasun horiek bereziki handiak direla gaixotasunak fisikoak ez direnean. "Urrats asko dago egiteko, oraindik ere", berretsi du.
Hori guztia jarri nahi dute sindikatuek mahai gainean biharko manifestazioaren bidez, eta gaur lantokietan eginen dituzten protesten bitartez. Argi dute urrats garrantzitsua litzatekeela Nafarroak eskumenak bere esku izatea. Lan baldintza duinak eskatu dituzte, kalitatezko enplegua sustatzeko. Prekaritatearen eta kontrolik ezaren aurka lan egiteko beharra berretsi dute, langileen bizitza dagoelako jokoan. "Merezi du baliabideak jartzea, gaia serio hartzea, eta neurriak hartzea". Lanaldia amaitu eta gero, etxera itzuli ahal izateko.
Edurne Elizondo
Historialaria, ekintzaile feminista, emakumeen liburutegiko arduraduna; familiako kide, laguna, lankidea. Bat, eta anitz, aldi berean. Ekainean zendu zen GITE Gizarte Ikerketarako Talde Eragileko kide Silvia Fernandez Viguera, eta asteon senideen eta lagunen azken agurra jaso du. Omenaldia egin zioten, astelehenean, Iruñeko Golem Baiona zinema aretoan; omenaldi bero eta sentitua historialari eta ekintzaileari; omenaldia familiako kide eta lagunari.
Lepo bete zuten gela agurtu nahi izan zuten herritarrek. Historialari, feminista eta GITEko emakumeen dokumentazio zentro eta liburutegiko sortzaile eta arduradun gisa egindako lana gogoratu eta nabarmendu zuten parte hartzaileek, batetik; familiako kide, lagun eta lankide gisa utzitako arrasto sakona, bertzetik. Arlo guztietan erakutsitako grina utzi zuten agerian, batez ere, eta, horregatik, bere bizitza ospatuz oroitu nahi izan zuten.
Ekainaren 27an hil zen Fernandez Viguera, gaixotasun batek eragindako ustekabeko arazoen ondorioz. 60 urte zituen. 1958. urtean sortu zen, Iruñean. "Hagitz Alde Zaharrekoa naiz. Bertan jaioa naiz. Badakizu non? Euskal Jain. Aitona pilotaria zen", kontatu zuen Fernandez Viguerak, 2011. urtean, BERRIA-n. "Frontoia bezala, erreferente bilakatu zen Silvia", erran zuen Ana Diez de Urek, asteleheneko omenaldiaren hasieran.
Aurkezle lanak egin zituen Diez de Urek. Ellas. Las mujeres en la Historia de Pamplona liburuko koordinatzaile izan zen, Fernandez Viguera, Paco Roda eta Sonia Pinillosekin batera. Lan horren hogeigarren urteurrena ospatu ahal izan zuen GITEko kideak, hil aurretik.
"Liburu hori da Silviak irakasle eta ikertzaile gisa egindako lanik garrantzitsuena". Horixe nabarmendu zuen Blanca Fernandez Viguera haren ahizpak, asteleheneko ekinaldian. Irati Berazak dantzatutako aurreskuarekin hasi zen omenaldia; Blanca Fernandez Viguera izan zen hitza hartzen lehendabizikoa. "Ahizpak utzi digun ondarea nabarmendu nahi dut; uste dut hori dela egiten ahal diogun omenaldirik onena", erran zuen. Solasaldiaren amaieran kosta egin zitzaion malkoei eustea. Ahizpari eskerrak eman zizkion, bizitzako bidean lagun izateagatik.
Silvia Fernandez Viguerak biologia ikasi nahi zuen, baina Historiaren aldeko apustua egin zuen, azkenean, "ikasketa politikoagoak" iruditu zitzaizkiolako. Mundua azaltzeko aukera emanen ziotela uste zuen. GITEren bitartez, hain zuzen ere, horixe egin zuen historialariak. Isilarazitako eta ezkutatutako emakumeen historia azalduz, mundua aldatzeko lan egin zuen. "Errebeldea eta apurtzailea" izan zela nabarmendu zuen Blanca Fernandez Viguerak.
GITE 1976. urtean sortu zen Iruñean. Silvia Fernandez Viguerak 1982. urtean egin zuen bat elkartearekin, Langaiak izeneko aldizkaria koordinatzeko. Teoria feministaren arloan urratsak egiteko sortu zuten argitalpen hori. Historialariak bere tokia aurkitu zuen GITEn, eta ez zuen taldea utzi. 35 urtez aritu zen han lanean. "Administrazio lanetan saiatu zen, tarte batez, gobernuan eta NUPen, baina GITEtik kanpoko saio horiek etxea elkartean zuela erakutsi zioten, argi eta garbi", gogoratu zuen Fernandez Vigueraren ahizpak.
Dokumentazio zentroa
Silvia Fernandez Viguerak GITEn egindako lanak fruitu anitz eman zituen, baina garrantzitsuenetako bat da, zalantzarik gabe, herritar guztien esku dagoen emakumeen dokumentazio zentro eta liburutegia. "Bitxi bat da", erran zuen Blanca Fernandez Viguerak, hunkituta. Silvia Fernandez Viguerak halaxe azaldu zuen zentroaren asmoa, 2011n: "Dokumentazio zentroa da gurea, emakumeon inguruan. Munduko hamaika txokotan badira emakumeak gurearen gisako zentroak osatzen eta kudeatzen. Feminismoaren historia jasotzea da kontua, pentsaera feminista herritarren eskura jartzea".
Silvia Fernandez Viguera erabat murgildu zen emakumeen dokumentazio zentroen arloan, eta gogo eta lan horrek Erdialdeko Amerikara eraman zuen. "Silviak ikerketa bat egin zuen, eta bere lana Erdialdeko Amerikako Emakumeen Dokumentazio Zentroen Sareko oinarri bilakatu zen", gogoratu zuen haren ahizpak.
Euskal Herriko eta inguruko emakumeen dokumentazio zentroekin ere harreman estua izan zuen Silvia Fernandez Viguerak. Sarea osatzen lagundu zuen. Bide horretan lagun izandako anitzek bideo baten bidez parte hartu nahi izan zuten asteleheneko omenaldian. Emakumeen hitzen zaindari izan zela nabarmendu zuten, eta, aldi berean, hitz horiek zabaltzen lagundu zuela.
Irudien bidez emakumeek kontatu dituzten istorioei ere bozgorailua eskaini zien Silvia Fernandez Viguerak, GITEk antolatutako Emakumea eta Zinema zikloaren bidez. "Hementxe, zinema areto honetan, hamaika emakumerekin egoteko eta ikasteko aukera izan dugu", erran zuen Blanca Fernandez Viguerak, omenaldian.
Gogoratu nahi izan zituen, gainera, ahizparekin batera egindako lanak eta bidaiak. 1995. urtean, adibidez, Pekinen izan ziren biak, bertze hainbat ekintzaile feministarekin batera, Emakumeen IV. Munduko Biltzarrean.
Nafarroako emakumeen egoerari buruz egindako ikerketak ere aipatu zituen Blanca Fernandez Viguerak. 1975etik 2003ra bitarteko epea jorratu zuten, zehazki. "Hiru liburu argitaratu genituen. Silviak emakumeen parte hartze sozial eta politikoa landu zuen, batez ere".
Nafarroako Unibertsitate Publikoan ere izan zuten bi ahizpek elkarrekin aritzeko aukera: NUPek martxan jarritako genero programako bultzatzaile izan ziren. Programa hori Gizarte Laneko masterreko modulu bilakatu zuten gero. "Silvia funtsezko pieza izan da unibertsitateak genero ikasketei eutsi ahal izateko. Elkarrekin egin genuen bide hori, eta biontzat izan zen opari bat genero ikasketa horiek unibertsitateko maila gorenera eraman izana", erran zuen.
GITEko feminismoen eskola, hamaika hitzaldi eta ikastaro, manifestazioak eta jardunaldiak... Silvia Fernandez Viguerak denetarik egin zuen. GITEn, Elena San Julian izan zuen lagun eta lankide, urte luzez. Emozioak hartuta, lankidearen "grina" nabarmendu zuen San Julianek, omenaldian. "Maistra izan zen. Anitz disfrutatu ditut elkarrekin egindako lanak eta denbora, eta anitz irakatsi dit. Silviarekin ikasi nuen dokumentazioak garrantzi handia duela emakumeen eskubideen alde lan egiteko".
Maistra izan zen Fernadez Viguera, bai eta konturatu gabe ere. Horixe nabarmendu zuen Alicia Pano Rodriguez ekintzaile feministak. "Duela hamabost urte inguru ezagutu nuen Silvia. Taberna batean ikusi nuen, lehendabiziko aldiz. Nik hogei eta gutxi nituen. Silvia tabernaren erdian ikusi nuen dantzan. Eta ni harritu egin nintzen, bitxia iruditu zitzaidan irudia. Silviak, jakin gabe, feminismoari buruzko sekulako lezioa eman zidan egun hartan".
Julia Munarriz Gomarak ere lagunaren irudirik alaiena ekarri nahi izan zuen gogora. "Halakoa zen; bizitzari zukua ateratzen zion. Besta eta bizitza gustuko zituen; dena egiten zuen pasioz".
Julia Munarriz Gomarak eta Silvia Fernandez Viguerak elkarrekin egin zituzten bidaia anitz. Bidaia horietako batean egindako irudia aukeratu zuten, astelehenean, zinema aretoko pantailan erakusteko. Itsasoa zuen historialariak atzean argazki horretan, eta itsasoaz aritu zen Fernandez Vigueraren iloba Haizea Garcia Fernandez ere, izebari kantatu zion bertsoan: "Itsasoari begiratzean, olatu bakoitzarekin, hemen gaudenon bihotz zati bat eraman duzu zurekin".
Malkoak eta irribarreak
Silvia Fernandez Viguera Nafarroako mugimendu feministako kide ezaguna izan da, eta asteleheneko omenaldian agerian gelditu zen haren heriotzak utzitako arrastoa. Emozioak hartu zituen hizlariak eta herritarrak, behin baino gehiagotan. Irri egiteko tarterik ere izan zen, halere. Irribarre egitekoa, behintzat, parte hartzaileek Silvia Fernandez Viguerarekin partekatutako esperientziak kontatu zituztenean. Fernandez Vigueraren bizitza gogoratu nahi izan baitzuten denek, haren heriotzaren orduan.
Nora Otxoa de Olza Garateak, Elena Santosek eta Sheila Tiradok dantza eginez gogoratu nahi izan zuten galdutako laguna, eta gelan bat egindakoen txaloak eragin zituzten, beren erritmoak baliatuz.
Ana Diez de Urerenak izan ziren ekinaldiko azken hitzak. Paco Rodak eta Patricia Oloriz Espinalek aurretik hartu zuten parte. Inork ez zuen lankide, lagun edo erreferente izandako historialaria gogoratzeko aukera galdu nahi izan. Diez de Ureri, halere, zaila egin zitzaion azken agurraren ordua: "Omenaldi osoan eutsi diot, eta orain...".
Omenaldiaren azken unean hitzak bazter gelditu ziren, eta topa eginez agurtu zuten parte hartzaile guztiek Silvia Fernandez Viguera. 2011n BERRIAn egindako elkarrizketan, "dena aldatu" nahi zutela erranez gogoratu zituen unibertsitateko garaiak. Asmo hori inoiz ez zuen bazter utzi historialariak, eta bere lanaren eta bizitzaren lelo bilakatu zuen. Batez ere, isilarazitako emakumeen egoera aldatzeko egin zuen lan, eta, egun, agerikoak dira lan horren emaitzak. Omenaldiaren bidez, dena aldatzeko lanean jarraituko dutela erran zioten lagunek.
Edurne Elizondo
Aniztasuna bermatu beharrean, ezberdintasuna nabarmentzen dute, ezberdintasuna markatu egiten dute". Ginekologoaren kontsultan izandako esperientziez ari da Patricia. Gizartean nagusi den hetero-arauak osasun sistemaren esparruan ere ba...
Uxue Rey Gorraiz
Gerrak aztarnak utzi zituen. Aztarnak askoren oroimen eta bihotzetan, eta baita lurretan ere. Gatazkek bereziki markatuta utzi dituzte Euskal Herriko txoko batzuk, eta xehetasun ugari argitara ateratzeke daude oraindik. Horietako hainb...
Olatz Azpirotz Larzabal
Juan Carlos Garcia-Funesek frankismoko gatibu "ikusezinak" aztertu ditu, garai hartako lan behartuei buruzko informazioa emateko, datuak ikertzeko eta gatibuen bizipenak ezagutzera emateko. Garcia-Funesen tesiak frankismo garaik...
Edurne Elizondo
Francisco Perez Lusarretak 96 urte bete zituen asteazkenean. "Erran iezadazu Paco, mesedez!", eskatu du, irribarre eginez. Atzo jaso zuen Berako Udalaren oparia: omenaldia egin zioten, Gernika batailoiko kide izan zela gogoratzeko. Nazien aurka borrokatu zen, II. Mundu Gerran. "Batailoiko azkena naiz, bizirik gelditzen den bakarra. Etxekoen artean ere, azkena". Duela sei hilabete hil zen Maria Luisa Agirre, Perez Lusarretaren emaztea, eta, geroztik, Berako zahar etxean bizi da gudari ohia. Jaurrietan jaio zen, 1922. urtean.
Jada ez du gazte garaiko gorputza, eta makilaren laguntza behar du mugitzeko; burua, ordea, beti bezain argia du, eta 1940ko hamarkadako usteaz eta indarraz mintzatzen da, oraindik ere. Errepublika maite zuen Manuela Lusarreta bere ama ekarri du gogora; gerra garaian lagun izandako Asta txakurra ere bai; anaiak eta arreba txikia; gerran galdutako lagunak. "Atzetik heldu zirenentzat ispilu izan nahi genuen orduan", nabarmendu du.
Ispilu horri egin nahi izan dio so Berako Udalak aurtengo besten hasieran, hain zuzen ere. Memoria historikoaren ispiluari, alegia. Perez Lusarreta omendu du horretarako, bai eta herrian 1936ko errepresioa sufritu zutenak eta haien ondorengoak ere. Altxamendu militarra gertatu eta gero, urte hartako uztailaren 21ean sartu ziren erreketeak Beran. Ordurako, jada, herritik at ziren frankistekin bat egin ez zuten hainbat herritar eta karabinero. Erreketeek ez zuten amore eman: 1936ko San Esteban egunean, gaurko egunez duela 82 urte, ihes egindako horien familiak eraman zituzten Udaletxeko plazara. "Gipuzkoara, Frantziara, edo fusilatzera", mehatxu egin zieten.
Ehun familia inguru bota zituzten herritik, eta gutxi batzuk baino ezin izan ziren itzuli. Ihes egiteko aukera izan ez zutenak fusilatu egin zituzten. Seiren gorpuak identifikatu zituzten; bertze lau desagertuta daude, oraindik ere.
Irundik Bartzelonara
Jaurrietan jaio, baina Irunera (Gipuzkoa) mugitu zen Perez Lusarreta familiarekin, haurtzaroan. Han harrapatu zituen 1936ko altxamenduak. "Gure familia errepublikazalea zen. Aita, karabineroa. Anaia zaharrarekin joan zen gerrara, frankisten aurka borrokatzera. Bertze bi anaiekin, arrebatxoarekin eta amarekin gelditu nintzen ni". Manuela Lusarretak Bartzelonara egin zuen ihes seme-alabekin, eta han gelditu ziren, gerra amaitu arte. "Gogorra izan zen. Irunera itzuli ginenean, dena kendu ziguten. Deus gabe utzi gintuzten. Frankistentzat, gu, errepublikazaleok, zaborra ginen, eta halaxe tratatu gintuzten".
Perez Lusarretaren aita Marcelino Perez preso hartu zuten. "Anaia zaharra ere bai. Aita Bilbon espetxeratu zuten; anaia, berriz, Santoñan". Ordukoak gogoratu dituenean, begirada ilundu zaio Perez Lusarretari. Amaren saminarekin oroitu denean, batez ere. "Nire ama emakume zoragarria zen, aparta benetan. Ama beti dut buruan; izugarri maite nuen". Harengandik jaso zituen bizitza osoan ardatz izan dituen balioak. Eta balio horiek eraman zuten Perez Lusarreta nazien aurka borrokatzera. "Ezin nuen deus egin gabe gelditu. Amak beti erran zuen borrokalari sutsua nintzela ni; mundua aldatzeko lanean ari nintzela. Harro zegoen, eta harro sentiarazi nahi nuen".
Soldaduska egiten ari zenean etxera itzultzeko eman zioten baimen bat baliatu zuen Perez Lusarretak muga zeharkatzeko eta Gernika batailoiarekin bat egiteko. Bidea ez zen erraza izan, halere. "Lehenik eta behin, Baionara joan nintzen. Atxilotu egin ninduten. Aske utzi ninduten kostaldeko bunkerrak eraikitzen laguntzera joan nintzela erran nuelako. Sinetsi egin zidaten".
Perez Lusarretak Paue izan zuen hurrengo helmuga, Okzitanian. "Han egin genuen bat 150 gudari inguruk; han mamitu zen Gernika batailoia". Bordele inguruan ikusi zituen lehendabiziko naziak. "Han egin nuen borroka lehen aldiz; eta han galdu nituen lehen lagunak".
Gerrari buruz, gizakien alderdirik ilunena agerian uzten duela erran du Perez Lusarretak. "Gerrara joaten zara, eta badakizu hil egin behar duzula, zu hil ez zaitzaten. Alemaniarrak gazteak ziren, gu bezala. Baina argi genuen nazismoaren kontra ari ginela borrokan". Tristuraz gogoratu ditu hainbat une: "Ez zen atsegina ikustea frantziarrek mendean hartutako etsaiak kolpatzen zituztela. Biziki krudelak iruditzen zitzaizkidan halako egoerak. Mendean hartutakoa ezin duzu kolpeka tratatu. Balio batzuen alde ari ginen borrokan, baina gerrak halakoak eragiten zituen".
Bordeletik Paris aldera eraman zuten Perez Lusarreta, batailoiko bertze hainbat kiderekin. "Paristik 50 kilometro ingurura zegoen jauregi batera eraman gintuzten; Rothschild familiarena zen. Han, mota guztietako armekin aritzen erakutsi ziguten. Magnum eta Colt etxeko errebolberrak eman zizkiguten. Sekulakoak ginela sentitzen genuen han!".
Armekin baino gehiago, halere, Gernika batailoiko kideekin eta orduan ezagutu zuen Asta txakurrarekin oroitzen da gudari ohia. "Batailoiko kideon artean, harremana ezin hobea zen. Talde bat osatzen genuen; justiziaren alde egiteko gogo berak batzen gintuen". Bereziki hunkitu da, halere, txakurrari buruz hitz egiten hasi denean. "Hain zen berezia! Laguna nuen, benetako laguna! Lubakian hotzak harrapatzen ninduenean, nire ondoan jartzen zen, berotzeko". Kumeak izan zituenean, lagun baten etxean uztea erabaki zuen. "Harekin hobeki ziren. Baina ez dut inoiz ahaztuko eman zidan guztia", erran du, begiak erdi bustita.
II. Mundu Gerra amaituta, Euskal Herrira itzuli zen Perez Lusarreta, Hendaiara. Irunen bizi zen, orduan, gudari ohiaren familia. "Aita, ama eta arreba ziren etxean. Anaia zaharra hilik zen ordurako. Bertze bi anaiak, berriz, hemendik kanpo: bat Afrikan, eta, bertzea, berriz, Frantziako kontzentrazio esparru batean". Familia laguntzea bilakatu zen Perez Lusarretaren helburu bakar eta nagusi. "Bazterrak ongi ezagutzen nituen, eta baliatzea erabaki nuen. Kontrabandista bilakatu ote nintzen? Bai, pixka bat", erantzun du, begiarekin kliska eginez.
Perez Lusarretak gogoratu du ehunak mugitzen zituztela, batez ere. Oroitu da Hernanitik Donibane Lohizunera eta, Bidasoko ibietan barrena, Endarlatsatik Plaiaundira egindako bidaiekin. "Frankismoak mehatxu egindako hainbat herritar ere lagundu nituen muga zeharkatzen", erantsi du. Ibardinen harrapatu zuten arte. "Egun hartan hiru ginen; ni nintzen lehena. Batek ihes egitea lortu zuen, eta bertze biok hartu gintuzten". Ibardindik Irungo polizia etxera eraman zuten, eta, han, Meliton Manzanas zuen zain. "Torturatzailea zen, gizon krudela. Zortzi edo hamar egunez izan nintzen han. Onik atera nintzen. Ondarretako espetxera eraman ninduten handik. Kartzelatik atera ninduten, azkenean, Euskal Herritik kanpora bidaltzeko". Sorterrian egoteko debekuak Bartzelonara bueltan eraman zuen Perez Lusarreta.
Bartzelonatik Irunera
Tailer batean hasi zen Bartzelonan lanean. "Mekanikari ona izan naiz beti. Haur bat bertzerik ez nintzenean ere, niri ez zitzaidan auto bat gidatzea interesatzen; autoa nola mugitzen zen jakin nahi nuen. Trebea nintzen". Osasun arazoen ondorioz utzi behar izan zuen lana. Ebakuntza egin, eta giltzurrun bat kendu behar izan zioten. Etxera itzultzea erabaki zuen Perez Lusarretak, orduan. "Kamioilari bati galdetu, eta, baietz, eramanen ninduela Donostiara. Horrelaxe joan nintzen etxera bueltan", gogoratu du.
Irunen, familiarekin egin zuen bat, berriz ere. "Auto zahar bat erosi, hura moldatu, eta garraiolari hasi nintzen lanean". Erretiroa hartu arte. Maria Luisa Agirre izan du bizikide, duela sei hilabete hil zen arte. Anai-arrebei ere agur erran behar izan die gudari ohiak. "Gogorra da. Baionan bizi zen anaietako bat. Minbiziak hartu zuen. Ebakuntza egin zioten, baina ez zuen sendabiderik. Hura ikustera joan nintzen azken aldian, argi eta garbi erran zidan hura izanen zela elkar ikusiko genuen azkena. Handik gutxira hil zen. Kolpe latza hartu nuen".
Eskuarekin egindako keinu baten bidez uxatu du tristura Perez Lusarretak. Irribarrea jantzi du, berriz ere. Badu damurik, halere: "Mundu hobe baten alde egin genuen borroka, baina ahaztu egin gaituzte; baztertu egin gaituzte". Ez du maite egungo gizartearen berekoikeria. "Non daude gure garaiko balioak? Mingarria da dena ahaztu izana. Bertzeentzat ispilu izan nahi genuen", berretsi du, orduko usteaz eta indarraz.
Edurne Elizondo
Iruindarrek 2007. urteko azaroan inauguratu zuten hiriko egungo autobus geltokia. Egun berean, Oliveto kondearen etorbideko eraikinak ateak itxi zituen. 1934. urtekoa da geltoki zaharra, baina espazio berri eta bizi bilakatu da, berriz ere, hamar urte luze joan eta gero, Geltoki Iruña elkartearen eskutik: garai bateko enpresen leihatilak zeuden eremuetan, eta bidaiariek autobusen zain egoteko baliatzen zituzten espazioetan, Geltoki izeneko proiektua jarri dute martxan, ekonomia solidarioa, kultura alternatiboak eta elikadura subiranotasuna sustatzeko asmoz.
"Mundu kapitalista batean sartuta gaude, hala da, baina herritarrei erakutsi nahi diegu badaudela beste bide eta modu batzuk", nabarmendu du Geltokiko koordinatzaile eta programazio arduradun Katrin Ginea Mundiñanok. Horixe da Geltokiren helburua: kontsumitzaileak alternatiben bidetik gidatzea, alegia.
Ezohiko proposamena da Geltokik Iruñean egin duena; bai, behintzat, hiriburuan dauden merkataritza guneen moldeak kontuan hartuta. Nafarroako Gobernuak ontzat eman berri du, hain zuzen ere, Iruñeko Iturrama auzoan egin nahi duten azkena: 4.641 metro koadroko azpiegitura izanen da. Merkataritza gune bat, bulegoentzako eraikin bat eta hotela izanen ditu. Abenduan hastekoak dira lanak, gobernuaren oniritzia aldizkari ofizialean argitaratu eta gero.
Ez da hori Geltokik bultzatu nahi duen kontsumo eredua. "Bertakoa, sasoikoa, ekologikoa eta bidezko merkataritzakoa". Horiek dira Geltokik nabarmendu nahi dituen ezaugarriak. Ekainaren 9an inauguratu zuten Iruñeko espazio berria. "Hiru aste baino ez genituen izan sanferminen aurretik", azaldu du koordinatzaileak. Iruñeko besten zurrunbilotik atera eta gero, hain zuzen, proiektuaren ardatzak zehazteko unea dute oraingoa Geltokiko kideek, Ginea Mundiñanok nabarmendu duenez, eta "prest eta gogoz" direla erantsi du.
Ginea Mundiñano azarotik ari da Geltoki proiektuan lanean. Egitasmoa anitzez ere lehenago jarri zen martxan, halere. "Duela zazpi urte, Nafarroako REAS elkarteak proposatu zuen geltoki zaharreko espazioa ekonomia solidarioa bultzatzeko erabiltzea", gogoratu du koordinatzaileak. PSNk aurkeztutako mozio baten bidez, proposamen hori Iruñeko Udalera ailegatu zen. Aurrera egin zuen, gainera, baina, onartu eta gero, tiradera batean gelditu zen. Orain arte. "Oraingo udalak agintea hartu zuenean, proiektua berriz ere mahai gainean jartzeko baliatu zuen aukera REAS elkarteak". Eta bigarren honetan, bai, proiektua errealitate bilakatu dute.
900 metro koadro
Egungo Iruñeko Udalak 2016. urteko martxoan jaso zuen Geltoki proiektua garatzeko proposamena. Udalak espazioa atondu du, otsailetik maiatzera bitartean egindako obren bidez, eta ia 684.000 euroren inbertsioa eginda. Ekainaren 9ko inaugurazioan, hain zuzen, Geltoki hiriarentzat "espazio enblematikoa" dela erran zuen Patri Perales zinegotziak, eta herritar guztiak deitu zituen gune berria ezagutzera, "denen artean dinamika ezberdinak sortzeko". Geltoki Iruña elkarteko buru Carlos Reyk, berriz, ekitaldi berean nabarmendu zuen "bat egiteko eta elkarlanean aritzeko espazio bat" izanen dela Geltoki.
Denera, 900 metro koadroko eremua hartu du. Geltoki Iruña elkartea da kudeaketaren arduraduna; erakunde hori izan da udalak antolatutako lehiaketara aurkeztutako bakarra. Zazpi urterako jaso du elkarteak udalaren kontzesioa. Honako hauek osatzen dute Geltoki Iruña: REAS elkarteak, Emausko Trapuketariek, Nafarroako Nekazaritza Produkzio Ekologikoaren Kontseiluak, EHNE sindikatuak eta Eskuz Landutako Jangaien Ekoizleen Elkarteak.
Geltokiko espazioan 11 langile ari dira lanean, lanaldi osoz, eta hamabigarrena, berriz, lanaldi erdiz. "Kooperatiba osatu dugu langileok", azaldu du Ginea Mundiñanok. Tabernan, dendetan, komunikazio eta administrazio lanetan aritzen dira langileok, hain zuzen.
"Tabernan eta dendetan gure filosofiarekin bat egiten du gure jarduerak, eta bertako eta sasoiko produktu ekologikoen alde egiten dugu apustu, bai eta bidezko merkataritzakoen alde ere. Gure produktuek izen-abizenak dituzte", azaldu du Ginea Mundiñanok. Elikadura denda da bat, eta bertzea, berriz, bigarren eskuko produktuena. "Dendek eta tabernak eusten diote proiektuari. Jarduera horiekin ordaintzen ditugu gure soldatak; denak dira berdinak, eta irabazi guztiak Geltoki proiektuko ardatzen aldeko lanera bideratzen dira", erantsi du.
Ardatza, hain zuzen ere, kultura jarduerak dira. Eta haien helburua da Geltokik oinarri hartu duen ekonomia solidarioa bultzatzea, elikadura subiranotasunean urratsak egitea, eta kulturaren arloko alternatibak garatzea. Hori lortzeko, Geltoki Iruña elkarteko bazkideekin batera, bertze hamaika elkarteren eta eragileren parte hartzea sustatu nahi dute hiriburuko espazio berriko arduradunek.
"Kontzientzia sortzea da xedea, finean", erran du Ginea Mundiñanok. Kontzientzia, batez ere, kontsumitzaile gisa herritarrek duten ardurari buruz. "Gakoa hori da, kontsumoa", berretsi du Geltokiko koordinatzaileak. Kontsumoak arlo guztiak ukitzen dituela erantsi du, gainera: "Ez gara ari bakarrik egiten ditugun erosketez; ari gara telebistan ikusten dugunaz, erabiltzen dugun bankuaz edo gastatzen dugun energiaz", zehaztu du. "Pertsonak jarri behar ditugu erdigunean", gaineratu du.
Geltokik kapitalismoari ihes egiteko eta kontsumo modu etikoak bultzatzeko dauden aukerak jarri nahi ditu mahai gainean, arlo horietan guztietan. "Irailetik aurrera, gure ateak zabalik izanen dira parte hartu nahi duten elkarte eta eragileentzat; Fiare banku etikoko kideak, adibidez, asteartero etorriko dira, 17:00etatik 19:00etara. Eskaintza finko bat osatu nahi dugu, herritarrek nora jo jakin dezaten".
Kontzientzia pizteko lan horretan haurrak protagonista izanen direla argi utzi du Geltokiko koordinatzaileak. "Guretzat haurrak oso inportanteak dira". Geltokin haientzako liburutegia jarri dute, bai eta haiek erabiltzeko txokoa ere. Espazio horietan haurrentzako ekinaldi bereziak ere eginen dituzte. Haurrentzako liburutegiaz gain, helduentzako bertze bat ere bada Geltokin; biak Iruñeko Udalaren eskutik jarri dituzte martxan, Ginea Mundiñanok zehaztu nahi izan duenez.
Erreferentzia
"Erreferentzia izan nahi dugu; informazioa jasotzeko toki bat". Horixe berretsi du Geltokiko koordinatzaileak. Oraingoz izan duten harrerarekin "oso kontent" dago. Tabernaren bidez, herritar anitzek ezagutu dute Geltoki jada, eta helburua hori da. "Jendea erakartzea, gure eskaintza ezagutzeko". Hitzaldiak, musika emanaldiak, erakusketak, tailerrak eta bertze antolatu nahi dituzte, jardueron bidez kapitalismoari bizkarra eman nahi dioten alternatiben bidetik aurrera egiteko.
Ekainean, Alternatiben Herria egin zuten Iruñeko karriketan, eta Ginea Mundiñanok gogoratu du egun horretan argi gelditu zela alternatiba horiek "errealitate bat" direla: "Nafarroan bada jende anitz lanean". Argitu nahi izan du Geltokik ez duela inor ordezkatu nahi. "Tokirik ez dutenei espazio bat eskaini nahi diegu, eta toki bat dutenei, berriz, beren lana gurean erakusteko aukera. Baina ez dugu inoren tokia bete nahi", zehaztu du.
Iruñeko autobus geltoki zaharrak 2007. urtean itxi zituen ateak; orain, hamar urte luze joan eta gero, Geltokik ireki ditu bereak. Herritarrentzat zabalik dituela nabarmendu du Katrin Ginea Mundiñanok. Zain dira.
Edurne Elizondo
Harritik sortu zen hazia; hazitik lorea; eta lore horiekin, orain, baratzea osatu dute: emakumeen memoriaren baratzea. Haziak, baratzea eta memoria uztartu dituen proiektuak Arantzan hartu du lurra. Igandean inauguratu zuten, Bortzirietako dozenaka herritarren babesarekin. Harritik hazia antzezlana du abiapuntu, halere, duela urtebete Beran estreinatu zutena. Berako Euskara Batzordeak bultzatuta, herriko eta inguruko bertze hainbat herritarrek obra bat prestatu zuten, euskaraz, memoria historikoa lantzeko. Zehazki, historiak isilarazitako emakumeei eman nahi izan zieten hitza eta oholtza. Antzezlanaren bost emanaldi egin eta gero, segida eman nahi izan diote proiektuari, eta egileek, emakumeen memoria lantzen jarraitzeko, baratzea sortu dute, Arantzan.
Baratze fisiko eta birtuala da. Jaione Andonegik egin du fisikoaren diseinua, Arantzako Udalak utzitako lur sail batean. Sortzen ari den iratzearen formari egin dio so, eta kiribila osatu du lurrean. Baratzearen erdian iturria jarri du, emakumeen ahotsaren ikur. Maddi Irazoki artistak egina da, berriz, baratzearen ondoko paretan ageri den irudia, lorez, haziz eta adarrez osatutako murala.
Baratzea sortzeko ideia Esther Carrizorena izan da. Ramon Albisturrekin batera zuzendu zuen Carrizok Harritik hazia. Obra prestatzeko prozesuan jada konturatu zen istorioa ezin zela oholtza gaineko emanaldiekin amaitu. "Emanaldiak bukatutakoan, haziak banatu genizkien ikusleei; orduan ez genuen hagitz argi hazi haiekin zer eginen genuen, baina bagenekien zerbait eginen genuela. Bizia eman nahi izan diogu proiektuari, eta horrela sortu da baratzea egiteko asmoa", azaldu du, baratzea jendaurrean aurkeztu eta gero.
Igandeko inaugurazioan "hunkitu" egin zela aitortu du Carrizok. "Antzezlanean aritu ginen guztiok ukitu egin gaitu egindako lanak; zerbait eragin digu, eta horren ondorio da memoria lantzen jarraitzeko dugun gogoa". Baratzea sortu eta gero, proiektuak eginen dituen hurrengo urratsak pentsatzen hasi da jada. "Ikasleekin landu nahiko nuke gaia; bai eta zaharrekin ere, bertzeak bertze", erran du antzerkigileak.
Besta giroan egin zuten igandeko inaugurazioa; musika eta dantza artean landatu zituzten herritarrek eramandako lore eta landareak. Ekitaldia, halere, Arantzako plazan hasi zen, Ekhiñe Zapiain Arlegik bota zituen bertsoekin: "Antzerkiana pasa ta gero / ez itzaltzeko argia / zelai eder bat eginen dugu / loratu dadin egia / hazietatik behingoz sortzeko / gurea den historia".
Kalejiran baratzera
Bertsoek baratzera ailegatzeko kalejirari eman zioten hasiera. Parte hartzaileen artean zen Mikel Taberna idazlea; harena da Harritik hazia obrako testua. "Baratzearen proiektua zoragarria da, helburu baitu emakumeen historia biltzea; gizonen historiaren berri badugu, baina emakumeena ez da aipatu izan. Antzezlana egitea eta erakustea zoragarria izan zen, eta orain badu segida, emakumeen lanari esker".
Herriko karriketan barrena, kantuan eta dantzan egin zuten aurrera baratzearen sortzaileek. Atondutako lur sailean, elementuak bilakatu ziren protagonista, ura, haizea, lurra eta sua irudikatzen zituzten emakumeen antzezpenarekin. Arantzako alkate Mentxu Peñak hartu zuen hitza, eta elkarlanean aritzera deitu zituen Bortzirietako udalak eta herritarrak, "baratzeko lurrak emankor bilakatzeko".
Arantzako Udalak utzi du baratzea egiteko saila, baina Bortzirietako udal guztiek lagundu dute proiektua. Aurrerantzean, Arantzako udal langileek izanen dute zaintzeko ardura, baina lan horretan ere inguruko herriak ondoan izan nahi ditu Peñak. "Kontent" zegoen igandean, baratzearen ideia "ederra" iruditu zaiolako. "Auzolanean egin dugu; eguraldiak ez du lagundu, eta hamabost egun eskasean egin dugu; bultzatzaileek argi zuten zer egin nahi zuten, eta lortu dute".
Arantzan bat egin zuten emakumeetako anitz landarea eskuetan ailegatu ziren herrira; eta landarearekin batera eraman zuten baratzeko iturriaren ondoan prestatutako zuloz betetako enbor puska batean gordeta utzi zuten paper puska. Emakumeen historia eta emakumeen ahotsa jaso zuten paper puska horiek. Koro Irazokik bi utzi zituen Arantzan. Zugarramurdikoa da, baina Bera du bizitoki. Paper pusketetako batean, XVII. mendeko sorgin ehizaren ondorioz Bortzirietan hildako emakumeen zerrenda jaso zuen; hamabost inguru ziren. Bertzean, berriz, amatxiri eta haren belaunaldiko emakumeei egin nahi izan zien omenaldia: "Nire amatxi ama gabe gelditu zen 7 urte zituenean; ezkondu zen 21 urterekin, eta Zugarramurdiko baserri batera joan zen. Hamazazpi haurdunaldi izan zituen, eta hemezortzi haur. Lau umetan hil zitzaizkion, eta bertze bat Ameriketan. Zahartzaroan, lasai bizi behar zuenean, bere seme gazteena preso hartu zuten, eta hamaika bidaia egin behar izan zituen hari bisita egiteko. 90 urterekin hil zen, jendaurrean kexa bat edo malko bat agertu gabe".
Irazoki "hunkituta" zegoen, igandean, baratzean. "Ekinaldi eder eta eredugarria iruditzen zait; historikoa. Orain, zaintzea da kontua". Zaintzea, espazio bizia izan dadin. Horixe da asmoa, Maddi Irazokik nabarmendu duenez. Harritik hazia antzezlanean aritu zirenetako bat da, eta erabat murgildu da baratzea sortzeko proiektuan ere. Obra prestatzeko prozesuan parte hartzaileek "elkar elikatu" zutela erran zuen artistak, eta baratzea martxan jartzeko bidean ere elkarri emandakoa nabarmendu du. Elkarri, bai eta, baratzearen bidez, eskualdeko emakumeen memoriari eman nahi diotena ere.
Memoria birtuala
Espazio fisikoaz harago, mundu birtualean ere izanen du presentzia Bortzirietako emakumeen memoriaren baratzeak: batetik, http://oroimena.bera.eus/emakumearen-oroimen-baratzea/ helbidean, eta, bertzetik, Emakumearen oroimen baratzea izenarekin zabaldu duten Facebook orrian.
Igandean jasotako testigantzak eta istorioak digitalizatuko dituzte, eta gehiago jasotzen segitu nahi dute. "Emakumeen memoria osatu nahi dugu, denon artean; emakumeen istorioak ezagutu nahi ditugu, eta betiko gorde", erran du Irazokik. Orain arte ezkutuan egon diren hitzak dantzan jarri nahi dituzte Bortzirietako oraingo emakumeek.
Irazoki "harrituta" dago iaz oholtza gainean erakutsi zuten antzezlanarekin hasitako proiektuak egin duen bidearekin. "Bertze dimentsio bat hartu du proiektuak, orain, baratzearekin". Baratzea zaintzeko beharra berretsi, eta emakumeen historian eta istorioetan zaintzak duen tokia nabarmendu nahi izan du artistak.
Dantzan egin zuen Irazokik igandeko kalejira. Irribarreak hartu zion aurpegia, baratzea jendez beteta ikusi zuenean. Herritarren harrera eskertu du, eta erantsi du espero duela Bortzirietako biztanleek proiektuarekin bat egiten jarraitzea. Anitzek beren landareak utzi dituzte Arantzako baratzean; beren inguruko emakumeen berri jasotzen duten paper puskak ere bai. Badute zer zaindu, eta badute zerekin elikatu. "Horrela borobiltzen da dena; baratzea zaintzen dugu, elika gaitzan", erran du Irazokik.
Arantzako pilotalekuaren ondoan dago emakumeen memoriaren erdigune izan nahi duen baratzea. Iturriko uraren hotsa da isiltzen ez den bakarra. Haren bidez, Bortzirietako emakumeen memoriak hartu du hitza, erroak egin eta gero.