Edurne Elizondo
Amaitu zaio denbora. Nafarroako Gobernuak martxan jarri du Belateko eta Almandozko tunelak bikoizteko proiektua idazteko lanak esleitzeko prozesua. Urrian eskatu zion Europako Batzordeak, azkenekoz, tuneletako segurtasunari buruzko arau...
Edurne Elizondo
Hemen gaude. Bidea hasi genuenean, nekez pentsatzen ahal genuen gaurkoaren gisako jardunaldi bat eginen genukeela; gauza handia da guretzat". Mezu hori nabarmendu zuten Ikastetxe Erlijiosoetako Abusuen Biktimen Elkarteko kideek, duela astebete, Iruñean egindako saioan. Zentro erlijiosoak eta pederastia izenburupean, egun osoko jardunaldi bat prestatu zuten, auziari hainbat arlotatik heltzeko eta, batez ere, argi uzteko hasi duten bidean ez dutela atzera eginen. Hamarkada luzez barneratutako isiltasuna hautsi dute, eta ez dute inolako asmorik berriz isilik gelditzeko.
"Egun intentsoa izan da". Elkarteko kide anitzek errepikatu zuten esaldi hori, joan den ostiraleko azken mahai ingurua amaitu eta gero. Nafarroako Unibertsitate Publikoarekin batera antolatu zuten jardunaldia, eta, lehen zatian, hain zuzen, unibertsitatearen esparruko hainbat adituk hartu zuten hitza, Nafarroako Gobernuko Justizia kontseilari Eduardo Santosek saioa zabaltzeko hitzaldia egin eta gero. Arratsaldez, Nafarroako hainbat ikastetxe erlijiosotan sexu abusuak sufritu dituztenen bozgorailu izan diren kazetariek egin zuten lehen mahai ingurua; eta azkenekoan, abusu horiek sufritu eta salatu dituztenek hartu zuten hitza. Azkena, eta gogorrena. Elkarteko kideek babesa eman zioten elkarri, une oro; hitzak ateratzen ez zitzaizkienean ere, lortu zuten beren mezua mahai gainean jartzea. "Ez dadila berriz gertatu; ez diezaiotela bertze inori egin".
Nafarroan, azken hilabeteotan egin du eztanda herrialdeko hainbat ikastetxe erlijiosotan gertatutako sexu abusuen auziak. Jose Luisek irrati kate batean egindako salaketa izan zen abiapuntua, dena martxan jarri zuen urratsa, duela orain urtebete. Egun hartan, Jose Luisek jendaurrean eman zuen bere buruaz bertze egin zuen anaiak utzitako gutunaren berri. Garesko Erreparaziokoetan izan ziren biak, eta biek sufritu zituzten sexu abusuak. Inoiz ez zioten elkarri deus erran, ordea. Jose Luisen anaiak bere gutunaren bidez apurtu zuen ordura arteko isiltasuna. Eta idatzitako hitzen bidez, bidea markatu zion Jose Luisi: "Gutunarekin zer egin jakinen nuela idatzi zidan. Argi ikusi nuen kontatu behar nuela, salatu".
Abusuen arrastoa
Jose Luisen ondotik, apaizen sexu abusuak sufritutako bertze hainbatek egin zuten salatzeko eta kontatzeko urratsa. Haietako bat izan zen Jesus Zudaire, elkarteko presidentea. Jose Luisi besotik heldu zion ostiraleko saioan, lagunak behera egin zuen bakoitzean. Hitza hartu zuenean, baina, ustez hotza zen hizkera bat erabili zuen. Berrogeita hamar urtez isilpean gordetakoa azaldu zuen: Lizarrako El Puy ikastetxean sufritutako abusuak. "Gaizki nago; amorruak hartzen nau, baina ezin dut negarrik egin. Ezin dut negarrik egin. Hori da sufritutako abusuek utzi didaten arrastoa. Duela hemezortzi urte gelditu nintzen alargun... Ezta malko bat ere".
Koldori kosta egin zitzaion ostiralean malkoei eustea. Aretoan bat egin zuten herritarren aurrean agertu zen, baina ezin izan zuen sufritutako abusuen berri eman. "Badakit hitz egiten badut berriz ere erabat jota geldituko naizela; ezin dut".
Mikel eta Patxi dira elkarteko bertze bi kide. Entzuleen artean eseri ziren ostiralean, eta handik hartu zuten hitza. Jose Luisek egindako urratsak bertze anitzi eman die sufritutako abusuak salatzeko indarra. Ez dute bide erraza izan, elkarteak Eliza izan baitu aurrean, martxan jarri zenetik. Ez da abusuak sufritu dituztenen ondoan agertu. Jose Luisek ostiralean gogoratu zuen bilera bat egin zuela Iruñeko artzapezpiku Francisco Perezekin, anaiaren gutuna irakurri eta gero, eta abusuak salatu baino lehen. "Gutuna gordeko zuela erran zidan; proba desagerrarazi bertzerik ez zuen nahi".
Elkarteko kideek ostiraleko jardunaldian parte hartzera deitu zuten Iruñeko artzapezpikua. Francisco Perezek uko egin zion eskaerari, ordea. "Artzapezpikutzak gure salaketen berri jaso zuenean egin zuen lehendabiziko gauza zera izan zen, ukatzea abusuak egin zituzten zentro horien ardurarik", nabarmendu zuen Marcos Leiunek.
Espainiako Estatuko Elizako agintarien jarrera ere salatu zuten Ikastetxe Erlijiosoetako Abusuen Biktimen Elkarteko kideek, Iruñean egindako saioan. Nabarmendu zuten aita santuak agindutakoaren kontrako bidea egiten ari direla, hain zuzen ere. Horren adibide aipatu zuten Iruñeko Artzapezpikutzak hartutako azken erabakia: batzorde bat osatu du, adingabeak eta egoera zaurgarrian diren pertsonak babesteko. "Aita santuak zehazki eskatu du apaizen sexu abusuak sufritu dituztenei so egiteko; baina hemen ez dute hori egin. Abusuak sufritu dituztenak artatzeko batzorde bat osatu dute, ikastetxe erlijiosoak aipatu gabe ere", salatu zuen Leiunek.
"Etsigarritzat" jo zuten Elizak orain arte bete duen rola. Nabarmendu zuten elkarteak "urrats anitz" egin dituela, halere, eta "ontzat" eman zuten orain arte egindako bidea. Joan den asteko jardunaldia izan da elkarteak antolatutako azken ekinaldia, baina aurretik lortu du auzia Nafarroako Parlamentura eramatea. Han azaldu dituzte zentro erlijiosoetako ikasle ohiek hainbat urtez sufritutako sexu abusuak. Parlamentuak erabaki du, hain zuzen ere, ikerketa batzordea jarriko duela martxan. Elkarteko kideek "kontent" hartu dute urrats hori. Bide gogorra dute aurrean, baina irmo ari dira urratsak egiten.
Edurne Elizondo Izar den garaian, futbola aitzakia huts bilakatu dute Helena Bengoetxeak, Joseba Zabalzak eta Ivan Pastorrek, Palestinako Markaz Tulkarem taldeari buruzko beren proiektuaren bidez: iaz jarri zuten martxan, finantzaketa kolektiboari esker antolatutako argazki erakusketa batekin; orain, berriz, liburua prestatu, eta Iruñean aurkeztu dute, Osasunako entrenatzaile Jagoba Arrasaterekin batera. Futbola boterearekin eta diruarekin lotzen deneko...
Kattalin Barber
Europa, xenofobia eta faxismoa. Elkarrekin agertzen dira maiz hitzok, eta horien inguruan hizketan aritu dira Askapenak antolatutako Herrietatik Europa berria eraikitzen izenburuko jardunaldietan. Katakraken egin dituzte, hilaren 15ean ...
Edurne Elizondo
Puntako mendizalea izateaz gain, bazuen ardura eta jardun bat mendialdean ikusten zuen jendearen bizi baldintzen inguruan". Iñaki Otxoa de Olzaren anaia Pablo Otxoa de Olzak erran zituen hitz horiek, iaz, BERRIAn, mendizalearen heriotzaren hamargarren urteurrena bete zenean. Kirolari nafarra hil zenetik, haren familiak sortutako SOS Himalaia fundazioa ari da mendizale horrek bukatu ezin izan zuen lana egiten.
"Mendiak eman ziona hangoak lagunduz eskertu nahi izan zuen Iñakik". Horixe nabarmendu du fundazioko kide Elena Sagasetak. Hamargarren urteurrena ospatu berri du SOS Himalaiak, asteburuan Izaban egindako ekitaldi baten bidez. Bat egin duten mendizale eta herritar guztien babesa eskertu du Sagasetak, baina onartu du datak "zerbait mugitu" diola barruan. Izan ere, Otxoa de Olzak hasitako lana egiten ari da fundazioa, mendizalea Annapurna mendian (8.091 metro) gelditu baitzen azken espedizioan. "Gogorra da Iñaki gurekin ez dela onartzea".
Duela 11 urte zendu zen. Bost gau 7.400 metroan pasatu ondoren, 2008ko maiatzaren 23an hil zen. Horia Colibasanu mendizale errumaniarrak eman zion zoritxarreko albistea familiari. Colibasanu Otxoa de Olzarekin egon zen ia azken unera arte. Nafarrak garuneko lesio larria zuen, eta biriketako edema. Ueli Steck mendizalearen ondoan eman zuen azken hatsa; Steck igo zenean baino ez zuen laguna utzi nahi izan Colibasanuk. Suitzarrak emandako botikek piztu egin zuten mendizalea hasieran, baina ezin izan zion eutsi. Annapurna mendiaren hegoaldeko horman geratu zen iruindarraren hilotza, betiko.
Otxoa de Olzak hasitako bidean urratsak egiten jarraitu nahi izan dute haren senideek eta lagunek. "Guretzat handiegia den helburu bat zuen Iñakik: Himalaiak ukitzen dituen herrietan eskola bat, ospitale bat eta umezurztegi bat eraiki nahi zituen. Zendu zenean, asmo horiek betetzen ahalegindu behar genuela sentitu genuen, gure gaitasunaren arabera", azaldu du Sagasetak.
Hainbat eskolatara material informatikoa bidaltzea izan zen SOS Himalaia fundazioak emandako lehendabiziko pausoetako bat. Poliki baina sendo hasi nahi izan zuten bidea. Helburu horrekin, zenbait etxe zaharberritzen ere hasi ziren fundazioko kideak. 2015. urteko lurrikarak Nepal astindu zuen orduan, eta sortutako larrialdiari aurre egiten saiatu ziren Otxoa de Olzaren senideak eta lagunak.
Ospitalea prestatzen
Langtang izeneko eskualdea izan zen kalte gehien izan zutenetako bat, eta han aritu ziren, batez ere, SOS Himalaiako kideak lanean. 183 familiaren etxebizitzak berreraiki zituzten, eta hemezortzi eskola konpondu. "Lan hori bukatuta, fundazioak Nepalen duen koordinatzaileak bertze proiektu bat hasteko aukera proposatu zigun, eta lanari ekin genion", azaldu du Sagasetak.
Proiektua zen Seduwan herrian, Makaluren azpian, ospitale bat martxan jartzea. Gobernuz kanpoko erakunde batek hutsik utzitako eraikin bat bazen, eta erosi egin zuen SOS Himalaia fundazioak, egokitzeko eta ospitale bilakatzeko. "Hori da orain esku artean dugun proiektu nagusia", nabarmendu du Sagasetak.
Proiektu handia da, eta poliki-poliki ari dira urratsak egiten. Oraingoz, osasun etxe baten zerbitzua eskaintzen du eraikinak. "Ahal dugunean, asmoa da kardiologia unitate bat martxan jartzea, bai eta ebakuntza gela bat ere", erantsi du fundazioko kideak.
Ospitalearen ondoan dagoen eskolan ere bertze proiektu bat garatzeko asmoa dute SOS Himalaiako kideek. Hirurehun haur hartzen ditu eskolak, eta denentzako hamaiketakoa prestatzen hasiko dira. Gainera, eguerdian han gelditzen diren 30 haurrei bazkaria emanen diete. "Sukaldari bat kontratatu dugu zerbitzu hori eskaini ahal izateko". Herriko emakume bat ariko da, zehazki. "Bertako jendearen parte hartzea funtsezkoa izan da, hasieratik. Ospitaleko eraikina atontzeko lanetan hasieratik inplikatu dira".
Elena Sagasetak joan den martxoan ezagutu zuen fundazioa lanean ari den tokia. Lehendabiziko aldiz joan zen. "Iñakik arrazoia zuela konturatu naiz; Himalaiak harrapatu egiten zaitu".
Edurne Elizondo
Baso bat imajinatu du. Gabriel Coca artistak naturaren puska bat eraman du Nafarroako Ospitalera, Irudikatu baso bat izenburuko bere obraren bidez. Nafarroako Kirolaren eta Gazteriaren Institutuak eta Kultura Departamentuak antolatutako...
Edurne Elizondo
Lan egiteko gogoz". Halaxe dira Ausartu Zaitez izenburuko proiektua martxan jarri duten profesionalak. LGTBI+ kolektiboko kideekin egin nahi dute lan hori, zehazki, sexu orientazio eta genero identitateen inguruko gogoeta pertsonala eta kolektiboa pizteko, eta babes sareen bidezko boteretzea sustatzeko. Lan hori, gainera, Iruñean eta hiriburutik kanpo ere egin nahi dute, herrialdeko bertze hiri eta herrietan kolektiboak aurrean dituen errealitateak eta testuinguruak ezagutzeko eta zabaltzeko asmoz. Tuteran eginen dute lehendabiziko urratsa, hain zuzen, hilaren 27an eta 28an emanen duten tailerraren bidez.
David Urra soziologoa eta Maria Zapata antropologoa dira Ausartu Zaitez proiektuaren bidez Tuteran eta bertze hainbat herritan eginen dituzten LGTBI+ tailerretako arduradun. Biak dira proiektuko bultzatzaile, Luis Azanzarekin eta Iratxe Arangurenekin batera. Bidean, bat egin nahi duen jendea hartzeko prest dira laurak; Equilatera elkarteko kide Luna Martinikorena, adibidez, kolaboratzaile izan dute jada.
Tailerrak izanen dira Ausartu Zaitez proiektuko bi lan ildoetako bat; bertzea, Azanzak eta Arangurenek landuko duten dokumentala izanen da. "Tailerrak baliatu nahi ditugu LGTBI+ kolektiboko jendea ezagutzeko, eta haien egunerokora hurbiltzeko. Herri txiki batean edo Iruñea ez den hiri batean eguneroko hori nolakoa den jakin nahi dugu, eta horren berri zabaldu, dokumental baten bidez", azaldu dute proiektuko arduradunek.
Azken urteotan erakundeen esparruan egin diren urratsak nabarmendu dituzte laurek, eta txalotu dituzte LGTBI+ kolektiboko kideen alde hartutako neurriak. Nafarroako Parlamentuak lege berria onartu du, adibidez, eta Nafarroako Gobernuak eta Iruñeko Udalak martxan jarri dituzte kolektiboko kideak artatzeko zentroak. Kattalingune da gobernuarena; Harrotu, berriz, udalarena. "Egia da aurrera egin dugula, baina, oraindik ere, lan handia bada egiteko", azaldu dute. Gobernuan eta Iruñeko Udalean hauteskundeek ekarri dituzten aldaketek nola eraginen duten ikusteko dago, oraindik ere.
Bertzeak bertze, gisa horretako baliabide gehienak Iruñean daudela aipatu dute Ausartu Zaitez proiektuko bultzatzaileek. Ondorioz, Iruñetik kanpoko herritarrentzat zailagoa da baliatu ahal izatea. Beren proiektuaren bidez, hain zuzen, zerbitzu bat jarri nahi dute kolektiboko kideen esku, beren eskualdeetan. Tuteran eginen duten lehendabiziko tailerraren asmoa da Erriberako biztanleak hartzea; Estellerrian, Baztanen, Sakanan, Iruñean, Zangoza eta Tafalla aldean ere egin nahi dituzte, bertzeak bertze. Hasi dira jada eskualde horietako taldeekin eta kolektiboekin lanean. "Harrera hagitz ona izaten ari da; malgutasunez jokatu nahi dugu, eta deitzen gaituzten tokietara joaten saiatu".
Ausartu Zaitez proiektuko kideek argi dute tailerrek eta dokumentalak bidea emanen dutela Nafarroako LGTBI+ kolektiboaren berri zehatzagoa jasotzeko. "Lan horien bidez, neurri batean, gure errealitatearen irudi bat lortu ahal izanen dugu". Argitu dute, halere, asmoa ez dela diagnosi bat egitea: "Iruñetik kanpoko bertze hirietan eta landa eremuan dauden kideek egiten dituzten gogoetak ezagutu eta sustatu nahi ditugu". Tailerrak martxan jartzeko, bilerak egiten ari dira hamaika herritako talde eta kolektiboekin, eta aukera izan dute, jada, "harremanak sakontzeko eta elkarlana sustatzeko", nabarmendu dutenez.
Egiturazko zapalkuntza
Elkarlana, sarea, kolektiboa. Hitz eta ideia horiek nabarmendu dituzte Ausartu Zaitez proiektuko kideek, argi baitute auzia politikoa dela. "Garrantzitsua da argi izatea ez gaudela bakarrik. Ezin dugu ahaztu LGTBI+ kolektiboa zapaltzen duen egitura bat badela, zisheteropatriarkatua, hain zuzen ere. Gisa horretako hitzen berri ematea ere garrantzitsua dela uste dugu, kolektiboaren aurkako zapalkuntza nondik datorren ulertzeko, eta ulertzeko zergatik ez dugun bat egiten sistema nagusi horren arauarekin", azaldu dute. Horregatik nabarmendu dute, hain zuzen ere, auzia politikoa dela, eta egin beharreko gogoetak izaera politiko horri ere egin behar diola so.
Tuterako tailerra izanen da Ausartu Zaitez proiektuko kideek eginen dute lehena. Azarora bitarte ariko dira lan hori egiten, gutxi gorabehera, eta, tailerren bidez egindako saretze lana baliatuz, dokumentala grabatzeari ekinen diote gero. Eperik ez dute zehaztu, halere, dokumentala estreinatzeko. Argi utzi dute, halere, herritarrek izanen dutela parte hartzeko aukera, Interneten bidez. "LGTBI+ kolektiboko kideak euren egunerokoan erakutsi nahi dituen lanari buruzko erabakiak hartu ahal izanen dituzte, proiektu interaktiboa izanen baita".
Ausartu Zaitez, batez ere, proiektu irekia eta parte hartzailea izanen da. Hori erantsi dute bultzatzaileek. Herriz herri joan nahi dute, LGTBI+ kolektiboko kideen arteko sarea ehuntzeko. Proiektuarekin bat egin nahi duenak www.atrevete.lgbt helbidean du informazio osoa.
Edurne Elizondo
Hazi emankorra: halakoxea da Bortzirietako emakumeen memoriaren baratzean duela urtebete ereindakoa. Eskualdeko andreen historia jasotzea eta zabaltzea hartu zuten helburu bultzatzaileek, eta horretan aritu dira azken hamabi hilabeteota...
Ane Eslava
Orain dela urtebete Auzolan liburu denda itxi zutenean, Iruñeko literaturazale asko "umezurtz" geratu ziren; hiriko erreferentziazko kultur espazio bat galdu zuten, berrogei urteren ostean. Baina, haien zorionerako, orain, beste liburu denda batek okupatu du aurrekoaren lekua; berpiztu egin da San Gregorio kaleko 3. zenbakiko kultur oasia. Menades du izena espazio berriak, eta Pilar Escalada eta Marta Martinez dira haren jabeak. Iazko udaren aurretik eskuratu zituzten lokaleko giltzak, eta azaroan ireki zituzten ateak berriro.
Escalada eta Martinez liburu saltzailea eta editorea dira, eta liburuen munduan izandako hartu-emanarengatik ezagutzen zuten elkar. Literatura bizitzeko modu ezberdinak zituzten, baina "bateragarriak". Escalada iruindarra da, baina Zaragozan bizi izan da urte luzez, eta Iruñera itzuli nahi zuen; Martinez katalana da, baina Iruñera etorri nahi zuen bizitzera. Hain zuzen ere, Auzolan izandako tokia errentan ipini zuten une berean. "Hori jakin genuenean, gure aukera zela ikusi genuen; polita iruditu zitzaigun kultur espazio bat irekitzea beste bat ixten zuten tokian", adierazi du Escaladak. Hala, proiektua martxan jarri zuten.
Tokia berregokitzeko lanekin hasi bezain laster, kartel bat jarri zuten lokalaren kanpoaldean, aditzera emanez liburu denda berri bat irekiko zutela. Azkar heldu zen iruindarren eskertzea: egun batean, atea zabaltzerakoan, eskuz idatzitako ohar bat aurkitu zuten lurrean; norbaitek atearen azpiko tartetik sartu zuen. "Ateak noiz irekiko dituzuen zain, ilusioz, Auzolanen umezurtz bat", zioen oharrak. Hizkiak ez ziren ongi irakurtzen, hezetasunak hondatu baitzuen papera, eta hitz bakar bat mantentzen zen bere horretan: ilusio. "Hain ederra iruditu zitzaigun, gorde egin baikenuen, eta zabaltzean, markoa ipini eta paretan zintzilikatu genuen", kontatu du Escaladak. Hor jarraitzen du oharrak.
Auzolanen espazio berean dago denda, baina ez da denda bera. Atetik sartu bezain laster suma dezake hori bisitariak: Auzolan argitsua eta koloretsua zen; Menadesen, berriz, kolore zuria nabarmentzen da, eta dekorazioa soilagoa da. Escaladak azaldu duenez, proiektua aurrera ateratzea erabaki zutenean, pentsatu zuten toki berezi bat sortu behar zutela; beren izaeraren zati bat izan behar zuela dendak. "Eta emaitzan argi ikusten da emakumeen liburu denda bat dela".
Emakumeen liburu denda bat da, izenetik beratik hasita: Menadeak greziar mitologiako izaki femeninoak dira, eta eromenarekin eta estasiarekin lotutako Dioniso jainkoarekin erlazionatuta daude. Teoria batzuen arabera, Dionisioren jarraitzaileak, Bakanteak, estasian sartzen direnean, Menade bihurtzen dira. Beste teoria batzuek, berriz, diote Menadeak erdi jainkosak direla, eta borrokan hasten direnean guztia suntsitzen dutela. "Iruditu zitzaigun irudi klasiko bat zela, baina baita indartsua eta femeninoa ere: borrokalaria", azaldu du Escaladak.
Bestalde, haien helburu nagusietako bat izan da egungo kontsumo gizartearen zurrunbilotik ateratzea; erritmoa moteltzea. Izan ere, egun bizitzako esparru askotan dagoen abiadura azkarrak kutsatu egin ditu liburu denak ere, eta argitaletxe talde handiek ito dituzte txikiak, Escaladak azaldu duen moduan: "Orain, argitaletxe handi batek 200 produktu berri izan ditzake hilabetean, eta liburuen ibilbidea oso laburra da: lehen, liburu berri batek hilabete bat iraun zezakeen mahaian; orain, astebetean aldatu behar duzu, eta, ondorioz, lan on asko ez dira nabarmentzen". Horren aurrean, haiek erritmoa mantsotu nahi dute; liburuei denbora eskaini; argitaletxe txikiei tokia egin; bezeroekin hitz egiteko tartea hartu. Finean, ohitura zaharrak berreskuratu.
Liburuen artean poesiakoei egin diete tokirik handiena, hutsune bat ikusten baitzuten hor: "Poesia beherantz doa; badirudi orain boom txiki bat gertatzen ari dela, baina idazle on asko ez dira nabarmentzen". Haiei tokia eskainiz eta klasikoak berreskuratuz osatu dute liburu dendaren funtsa. Poesiaz bestalde, saiakera da Menadesen bigarren indargunea, eta umorezko liburu ilustratua eta narratiba ere badute.
Baina, liburuak saltzeaz gain, kultur militantzia ere egin nahi dute Menadesen. Horretarako, aurkezpenak, topaketak eta irakurle klubak antolatu dituzte, besteak beste. Hainbat idazle eraman dituzte dendara dagoeneko: Gemma Pierola, Ana del Paso, Emma Southon, Flavita Banana… Escaladak eta Martinezek "garrantzitsu" ikusten dute bertako egileei oihartzuna ematea, baina, horretaz gain, kanpokoak ere eraman nahi dituzte, "Iruñea mapan kokatzeko". Alor horretan, Auzolanen lekukoa hartu dute, Foro Auzolan egitasmoarekin antzekoa egiten baitzuten. Baina, Auzolanen ez bezala, haiek dendaren atzeko aldean egiten dituzte liburuen aurkezpenak; eserlekuak jarri dituzte, eta egongela itxura eman diote espazioari, jendea eroso egon dadin. Aurkezpenak "oso arrakastatsuak" izan dira, Escaladaren esanetan, eta, hortaz, pozik daude, halakoak antolatzea "errusiar erruletara jokatzea" bezala delako: "Inoiz ezin duzu jakin zein izango den erantzuna".
Bi irakurle klub ere abiatu dituzte. Hilean behin elkartzen dira; batekin, goizez, eta, bestearekin, arratsaldez. Goizeko talderako askotariko liburuak aukeratu dituzte, eta, Escaladak esan duenez, erantzuna "oso ona" izan da. Arratsaldekoa berezia da: Aitortzen dut izena jarri diote, eta bizitzan irakurri behar diren liburu klasikoak irakurriko dituzte; "zeren, aitortzen dugu, ez ditugu irakurri". Klasikoen zerrenda bat egin zuten denda zabaltzean, eta irakurleek aukeratu dituztenak irakurtzen ari dira: Gerra eta Bakea, Mendi magikoa, Lolita, Suminaren mahatsak… "Oso interesgarria izaten ari da".
Proiektua martxan jarri zutenean, Escaladak eta Martinezek bazekiten ez zela erronka makala, ez baitira garai errazak liburu denda txikietarako. Azkenaldian, Iruñean urteak zeramatzaten denda asko itxi dituzte, saltoki txikiek zailtasunak dituztelako kate handien dinamikei aurre egiteko, eta oztopoak areagotzen dira kulturaren esparruan. "Gure kasuan, zabaltzera gindoazenean, batzuek esaten ziguten zoratuta geundela", aitortu du Escaladak. Baina haiek eskarmentua dute liburuaren munduan, eta bazekiten nora zihoazen; horregatik, ez zuten zalantzarik izan. Eta pozik daude erantzunarekin: "Onarpena izugarria izan da, eta bizilagunak pozik daude, tristea delako ikustea betiko dendak galtzen ari direla".
Liburu saltzaileen sarea
Denda ireki behar zutenean gainontzeko liburu saltzaileengandik jaso zuten babesa ere aipatu du Escaladak: "Iruñean liburu saltzaile izugarriak daude, eta haiek esan ziguten aurrera egiteko, denontzako tokia zegoela". Izan ere, salmentek erakusten dute itxi dituzten liburu dendetako bezeroak ez direla besteetara joan; hortaz, eskaria zegoen. Liburu denden espezializazioak eragin zuzena du horretan, Escaladaren ustetan: "Hiriko liburu dendak elkarren osagarriak gara; gauza ezberdinetan espezializatuta gaude, eta bakoitzak bere bezeroak ditu". Dendariek elkarri bidaltzen dizkiete bezeroak, eta harreman ona dago haien artean. "Liburu denden sare polita dago Iruñean". Orain, sare horretan bada kide berri bat, eta luzerako etorri da.
Eider Goenaga Lizaso
Maria Lakunza, ikasgelan, Rosa Parks autobusean bezala irudikatzen du Luis Garbaio idazle eta kazetariak (Lizarra, 1956): bakar-bakarrik. Izan ere, bere ikasketa prozesu osoan emakume bakarra izan zen gelan; bakarra batxilergoan, bakarra zuzenbide ikasketetan... Ibilbide profesionalean ere Lakunzak (Iruñea, 1900-1984) "genero bakardade izugarria" pairatu zuela dio Garbaiok.
Nafarroan emakumezko lehen abokatua izan zen Lakunza. 1927ko urtarrilean kolegiatu zen; garai hartan, berrogei abokatu aritzen ziren Iruñean. Hurrengo emakumea, Julia Alvarez Resano, 1933an sartu zen elkargoan. Nafarroan ez ezik, Gipuzkoan ere aritu zen abokatu Lakunza; han ere lehen emakumea izan zen.
Garbaiok Nafarroako abokatuen elkargoaren 200. urteurrenerako lan bat egiten ari zela jakin zuen Lakunzaren berri. Aitzindaria izan zen arren, ohartu zen haren izena ez zuela inoiz entzun. "Garai hartako beste emakume abokatuen izenak ezagutzen nituen, baina Mariari buruz ez zegoen ezer. 'Hemen istorio bat dago', pentsatu nuen, eta ikertzen hasi nintzen". Horrela konturatu zen Gipuzkoan ere lehen emakumea izan zela abokatuen elkargoan.
Garbaiok zerbait egitea erabaki zuen, eta liburu hau da emaitza: Un momentu en la luz (Momentu bat argitan). Gipuzkoako zein Nafarroako abokatuen elkargoaren laguntzaz argitaratu du. Garbaiok ez du erraza izan Lakunzaren biografia idaztea. "Haren eskutik idatzitako ia ezer ez dago, eta ondorengoei ez zien inoiz hitz egin gerra aurreko bizimoduaz. Hil ostean semea amaren gauzetan begiratzen hasi zenean aurkitu zuten, adibidez, Mariaren toga". Testigantza zuzenik ezean, artxiboetan miatuz eta testuinguruari erreparatuz eraiki du Garbaiok Lakunzaren biografia.
II. Errepublikaren aurretik, Espainiako Estatuan soilik sei emakume aritu ziren abokatu: Clara Campoamor, Victoria Kent, Matilde Huizi, Concha Peña, Ascension Chirivella eta Lakunza bera. "Euren militantzia politikoagatik, besteek proiekzio publikoa izan zuten gerora ere. Mariaren kasuan, badirudi abokatu gisa jardutea zuela asmo bakarra, baina nik jakin nahi nuen zer gertatu zen harekin".
Ohiz kanpokoa
Emakume batek ikastea "ohiz kanpokoa eta salbuespenezkoa" zen garai batean ikasi zuen Lakunzak. "Batxilergoko urteetan, Maria izan zen institutuan gelako neska bakarra. Zuzenbideko lehen ikasturtean, Zaragozan, fakultateko emakume bakarra izan zen, eta Madrilen, hurrengo lau urteetan, berdin". Ikasketak bere kasa egiten ari zen beste emakume nafar bat ere bazen Madrilen, Matilde Huizi, baina hura ez zen eskoletara joaten. Huizi ez zen Nafarroan kolegiatu, Madrilen baizik.
Garbaioren ustez, "genero bakardadeari" aurre egin izanak erakusten du Lakunzarentzat Zuzenbidea ikasteak zuen garrantzia. Ikasketek, ordea, ez zuten bidea guztiz irekitzen: gizonak epaile, fiskal eta abar izan zitezkeen; emakumeak, soilik abokatu. Donostiako bulego batean eta Iruñeko beste batean aritu zen Lakunza 1927tik 1931ra, eta ofiziozko kasu bakan batzuk baino ez zituen eraman. "Abokatu izan zitezkeen arren, inork ez zituen kontratatzen".
1927ko uztailaren 29an egin zuen debuta, Aurizberriko gizon bat defendatzen; beste gizon bat suzko arma batekin zauritzea egozten zioten. Bilorian, Lana ibarrean gertatutako hilketa bikoitz bat izan zen Lakunzaren kasu entzutetsuena. Baina apenas egiten zuen lanik, ez Gipuzkoan eta ez Nafarroan. 1927tik 1933ra, Gipuzkoan kasu bakarra eraman zuen, eta lau bakarrik Nafarroan.
Garbaioren arabera, irteera profesional bila joan zen Lakunza Madrilera, bide pribatutik zereginik ez zuela ohartu ostean. "Orduko emakume abokatuetako bakar bat ere ez zen bizi abokatu izatetik: denek beste lanen bat zuten". Ekainaren 25ean iritsi zen Madrilera, Errepublikak bi hilabete baino ez zituela, eta, 1932ko apirilaren 30ean, Nekazaritza Ministerioan hasi zen lanean.
Uztailean, funtzionario izateko oposizioak egin zituen. Bigarren postua lortu zuen, eta hori izan zen goranzko bidearen hasiera. Urtean 2.500 pezeta (15 euro) kobratzetik 1937an 7.500 kobratzera iritsi zen. 1933tik Nekazaritza Erreformarako Institutuan (IRA) aritu zen lanean, eta Europako nekazaritza erreforma ikuskatzera ere bidali zuten, idazkari gisa, pasaporte diplomatikoarekin.
1936ko abenduan, Madrildik Valentziara deitu zuten lanera, gerraren ondorioz han baitzuen egoitza Errepublikako Gobernuak. 1939an funtzionario publikoen depurazioa sufritu behar izan zuen, eta prozesuan bere burua defendatu zuen. "Auzibidean berak ukatu egin zuen arren, nik uste dut garai hartan haren ideiak ezkerraren gertukoak zirela". Zigor gisa, hainbat kargu betetzeko inhabilitazioa ezarri zioten, eta Sevillara bidali zuten. "Uko egin zion Sevillara joateari eta, horrekin batera, bere ibilbide profesionala eraikitzeko egindako ahalegin guztiari".
Lakunza Valentzian bizi izan zen, 1984an hil zen arte: "Pena da, nola egin zion uko aurretik egindako guztiari. Hain gogorra izan zen harentzat, nahiago izan zuen erabat ahaztu, nik uste".