Kattalin Barber
Hondakinik onena sortzen ez dena da. Iraultza dakar asteon aurkeztu duten Nafarroako hondakinei buruzko legeak. Bukatu da kontsumitu eta botatzeko garaia, eta, besteak beste, hondakin plastikoen murrizketa du ardatz legeak. Neurriak har...
Kattalin Barber
Energiaren giltza berreskuratu nahi du Garesek. Hori lortzeko, lanean hasi da udala, abandonatuta zegoen Electra Regadio zentral hidroelektrikoa lehengoratzeko, eta herria burujabe bihurtzeko; hau da, kontsumitzen duen energia sortzea d...
Edurne Elizondo
Lurra defendatzeagatik hil zuten Berta Caceres, Hondurasen, 2016ko martxoan. Aurtengo martxoan hil dute Marielle Franco LGTBI kolektiboaren aldeko ekintzaile feminista, Brasilen. Ez dira kasu bakanak. Herrialdeotako giza eskubideen defendatzaileak zalantzan jartzen duten boterearen jomugan dira. Nikaraguan, azken egunotan, 25 pertsona hil dira gizarte segurantzaren erreformaren aurkako protestetan. "Lotsagarria da bakeaz eta batasunaz hitz egiten duen gobernu batek erraten duenaren aurkakoa egitea, hain justu. Sandinismoa ez da jada 1980ko hamarkadan izan zena. Nazio Askapenerako Fronte Sandinistaren ingurukoak dira gure herriko oraingo aberatsak".
Evelyn Floresenak dira hitzak. Nikaraguako giza eskubideen defendatzailea da, Giza Eskubideen Defendatzaileen Erdialdeko Amerikako Ekinbideko kidea. Zehazki, emakumeen giza eskubideen alde egiten du lan sorterrian. Iruñean izan da, Mexikoko Sandra Lorea eta Kolonbiako Alexandra Bermudez ekintzaileekin, herrion errealitatearen berri zabaltzen. Chiapasen aritzen da Lorea, indarkeria matxista sufritu duten emakumeekin; Bermudezek, berriz, lurraren eta ingurumenaren aldeko lana egin du Kolonbian. Sorterritik kanpora eraman du konpromiso horrek, hain zuzen ere. "Etxean sartzen hasi ziren; gu jarraitzen, alabaren haur eskolako argazkiak egiten, mehatxatzen. Nik ez nuen alde egin nahi, argi nuelako egiten nuena bidezkoa zela, baina inguruko guztiek eskatu zidaten herritik ateratzeko, geldituz gero hilko nindutelako. Gogorra izan zen. Nik ez nuen joan nahi. Estatua nuen atzetik, ordea".
Kosta egiten zaio egoerak eragin dion amorrua eta tristura bazter uztea Bermudezi. Errioxara (Espainia) joan zen Kolonbiatik lehendabizikoz atera zenean. Herrira itzuli zen 2016ko urrian, urtebete kanpoan egon eta gero. "Egoerak hobera eginen zuela uste nuen, baina ez zen horrelakorik gertatu. Gure kontrako jazarpena ez zen eten". Berriz alde egin behar izan zuten, eta Nafarroan bizi da orain familia.
Hemendik lanean jarraitzeko gogoz da Bermudez, halere. Floresekin eta Lorearekin egindako mahai ingurua baliatu du horretarako. Batetik, hemen bizi direnei argi erran die hegoaldeko herrietan gertatzen denaren ardura zati bat dutela. "Ezin dugu ahaztu iparraldeko herrien bizitzeko moduari eusteko hegoaldeko herriak suntsitzen dituztela, beren baliabideak ateratzeko. Baliabide horiek iparraldeko herrientzako salgai bilakatzen dira, eta miseria, pobrezia eta indarkeria baino ez dute uzten hegoaldean". Bertzetik, hemen bizi direnei eskatu die sala dezatela Kolonbian, Mexikon, Nikaraguan eta bertze hainbat herritan gertatzen dena; sufritzen duten zigorgabetasuna eta egiturazko indarkeria.
Hainbat datu jarri nahi izan ditu Bermudezek mahai gainean bere herriaren egunerokoa azaltzeko: 7,3 milioi pertsona mugitu direla herriko toki batetik bertzera, adibidez, gatazka armatuak iraun duen 50 urteetan. 2016ko azaroan, bake akordioa sinatu zuten Kolonbiako Gobernuak eta FARCek. Erreferenduma egin zuten, herritarrek hitzartutakoa berresteko, baina ezezkoa nagusitu zen. "Geroztik, Habanako akordioan jasotako neurri anitz bazter gelditu dira, bertzeak bertze, nekazariek lurrak berreskuratzeko bidea zabaltzen zutenak".
Akordioa sinatu zenetik, giza eskubideen defentsan ari ziren 317 pertsona hil dituzte Kolonbian. "Nire kideak ziren", erran du Bermudezek, saminez. "Giza eskubideen defendatzaileentzat Honduras da herririk arriskutsuena, eta Kolonbia bigarrena; munduko hilketen %30 nire herrian gertatzen dira". Une honetan 15.000 preso politiko badirela erantsi du giza eskubideen aldeko ekintzaileak.
Lurraren eta ingurumenaren defentsarekin lotutako borrokak daude boterearen jomugan, Bermudezek salatu duenez. Kanpotik baliabideak eramatera ailegatzen diren enpresen jarduera ongi ezagutzen dute Nikaraguan ere. "2014an herriko konstituzioa aldatu zuten, legez ahalbidetzeko Txinako enpresa batek ozeano arteko kanal bat eraikitzea", erran du Evelyn Floresek. "Legez onartu da enpresa horrek zerga bakar bat ere ez ordaintzea ehun urtez", salatu du. Kanalak zeharkatuko lituzkeen lurrak suntsituko lituzkeela nabarmendu du.
Sandinistek 1990ean galdu zuten boterea, Nikaraguan, baina 2007tik gobernuan dira berriz. "2011ko eta 2016ko hauteskundeetan iruzur egin zuten", salatu du Floresek. "Gora egin dute, nabarmen, desoreka ekonomiko eta sozialek, bai eta generoarekin lotutakoek ere. Herritar anitzek ez dute bizitza duin bat izateko baliabide nahikorik".
Baztertuen aldeko jarrera hartu du Floresek, argi eta garbi. Bereziki, emakumeen alde. Herritarrak deitu ditu giza eskubideen defendatzaile bilakatzera. "Nire nortasunaren parte da defendatzailea izatea", azaldu du. Erantsi du ez dela gauza bera giza eskubideen gizon edo emakume defendatzaile bat izatea: "Gizonek sufritzen ez dituzten indarkeria mota batzuk sufritzen ditugu emakumeok".
Marichuy fenomenoa
Zigorgabetasunaren eta egiturazko indarkeriaren aurrean, herri boterea jo dute helburutzat Floresek eta Bermudezek. Mexikoko ekintzaile Sandra Loreak ere argi du bidea hori dela. "Hauteskundeak izanen ditugu uztailean; ez dio axola nork irabaziko duen, ordea. Hauteskundeek ez dute deus aldatuko; guk aldatu behar dugu gure errealitatea".
Loreak nabarmendu du mezu hori zabaldu duela Marichuy Patriciok. Mexikoko presidentetzarako hauteskundeetan hautagai independentea izaten saiatu da, baina ez du lortu behar zuen gutxieneko sinadura kopurua. "Gobernurako Indigenen Kongresuko hautagaia zen. Ez du aurkeztea lortu, baina herriz herri zabaldu du bere mezua, eta lortu du herritarren artean herri botere hori aktibatzeko mugimendu bat sortzea", nabarmendu du Loreak.
Mexikoko giza eskubideen defendatzaileak erantsi du herriz herri sortu direla, adibidez, udaletako hauteskundeetarako hautagaitza independenteak aurkezteko ekinaldiak. Bi atentaturen biktima izan da Marichuy Patricio, eta hainbat istripu izan ditu, gainera, herriz herri egin duen biran. "Marichuy fenomenoa piztu du emakume horren lanak, eta ekarri digu aldaketarako itxaropena", erran du Loreak, harro.
Aldaketaren beharra nabarmendu du giza eskubideen defendatzaileak, hain zuzen ere. Mexikoko herritarren egunerokoa ez delako batere erraza. "Herri osoko natur baliabideak erdiaren esku daude, eta, aldi berean, Mexikon ditugu pobrezia tasarik handienetakoak. Indarkeria eguneroko kontua da, eta egunero urratzen dira giza eskubiderik oinarrizkoenak".
Kolonbian edo Nikaraguan bezala, enpresa transnazionalen hamaika proiektuk mehatxatzen dute Mexikoko ingurumena ere. "Gure lurra suntsitzea ekarriko lukete proiektu horiek, eta orain pobre direnak are pobreago bilakatzea".
Errealitate horrek bertze hainbat subjekturen agertzea ekarri duela erantsi du Loreak: gobernuaren eta enpresen botereari aurre egin nahi dioten aktoreak, alegia. "Aktore sozialak martxan jarri dira auzo eta herrietan, indigenen komunitateetan. Toki horietan dago, finean, giza eskubideen aldeko borroka".
"Guk aldatu behar dugu gure errealitatea, behetik hasita; bertzela jai dugu. Bertze inork ez du eginen", berretsi du Loreak. Bereziki egin die so Mexikoko emakumeei, eta betetzeko duten rola nabarmendu du. Emakume zapatistek berriki egindako topaketa batean zabaldutako mezua ekarri du gogora Loreak: "Emakume zapatistek ozen erran dute nahi dutela beren alabek, emakume gazteek borrokan jarraitzea; borrokan eta bizirik".
Emakumeen ondoan lanean eman ditu Loreak azken 23 urteak. "Askatasuna eta berdintasuna lortzeko bidean lagundu nahi ditut", erran du. Giza eskubideen defendatzailetzat jo du bere burua. Giza eskubideen defendatzaile dira Evelyn Flores eta Alexandra Bermudez ere. Beren herriak esplotatzen dituzten enpresen eta gobernu ustelen aurka. Herri boterearen alde.
Edurne Elizondo
Wallmapu mapan jarri dute. Izen bereko Euskal Herriko elkarteko kideak Nafarroako Parlamentuan izan dira, eta maputxeen herrira begira jarri dituzte talde politikoetako ordezkariak: Txileko eta Argentinako gobernuen administrazioaren pean sufritzen ari diren errepresioaren berri jaso eta zabal dezaten; egoerari buelta emateko presioa egin dezaten. "Laguntza eske gatoz, maputxeen aldeko adierazpen instituzionala eskatzera", erran zuten Wallmapu Euskal Herria elkarteko Gabi Basañezek eta Mery Ann Garlingek, parlamentarien aurrean otsailaren 20an egindako agerraldian. Adierazpena onartzeko zain dira orain.
Lurrari lotutako herria da maputxeena; lurra da mapu, eta jendea, berriz, txe. Beren lurraldeari erraten diote Wallmapu: inguruko lurra. Egun, Txileren eta Argentinaren artean banatuta dago lurralde hori; 1,8 milioi maputxe inguru bizi dira Txilen —Ulumapu deitzen duten lurraldean—, eta 200.000 inguru Argentinan, Puelmapun. Kolonizazioaren ondorioz, lurralde horren %10 dago bakarrik maputxeen esku, gainontzekoa enpresek eta latifundistek hartua dute. Maputxe gehienak Hego Konoaren hegoaldean bizi dira, estatuek kendu ezin izan zizkieten lurretan.
Espainiako konkistatzaileak Amerikara iritsi zirenetik Abya Yala erraten zioten jatorrizko biztanleek, lurrari eusteko etengabeko borrokan aritu dira maputxeak. Galdutakoa berreskuratzeko azken hamarkadetako nahiak eta bide horretan egindako urratsek ekarri dute jazarpenak gora egitea.
Errealitate horren adierazgarri, hainbat datu jarri dituzte mahai gainean Wallmapu Euskal Herriko kideek: 2001etik, Pinocheten diktaduran onartutako terrorismoaren aurkako legedia ezartzen diola Txilek maputxeen herriari, adibidez. "Legedi horrek ekartzen du, bertzeak bertze, maputxeak hiru urtez espetxean sartzeko aukera, epaiketarik egin gabe".
Horixe nabarmendu zuen Garlingek parlamentuan, eta horixe berretsi du elkarte bereko Iban Gartziak ere. Maputxeen aurkako errepresioari buruz gehiago erran du: "Atxilotzeak, torturak, bai eta hilketak ere eguneroko kontua dira Wallmapun".
Multinazionalen interesak
Gertutik ezagutu du Gartziak eguneroko hori. 2016ko otsailean joan zen Wallmapura lehendabizikoz, eta handik ia sei hilabetera atxilotu, eta kanporatu egin zuen Txileko Gobernuak. Urte bereko irailean Wallmapura itzuli zen irundarra, bigarren aldi horretan Argentinako Gobernuaren administrazioaren pean dagoen eremura. Bost hilabetez egon zen, eta handik bueltan hasi zen Wallmapu Euskal Herria sortzeko proiektua mamitzen.
"Urte batean lau maputxe hil dituzte", nabarmendu du Gartziak. Haien alde ari zen Santiago Maldonado gazte argentinarraren hilketa ere gogora ekarri du Wallmapu Euskal Herria elkarteko kideak. Iazko abuztuaren 1ean desagertu zen, maputxeen aldeko protestetan parte hartu eta gero. Urriaren 17an aurkitu zuten Maldonadoren gorpu hila. "Santiago Maldonadoren heriotzak oihartzun zabalagoa izan du zuria zelako, eta argentinarra. Askok esan dute Maldonadorena izan dela lehendabiziko desagertzea demokrazia garaian, eta hori ez da egia. Maputxe asko desagertu dira aurretik ere. Haien aurkako arrazakeria oso handia da".
Arrazakeria, kolonialismoa, pobrezia, kulturaren eta lurraren galera... Anitz dira maputxeak jotzen dituzten auziak. Denek, halere, badute ezaugarri komun bat, gaur egun: enpresa multinazional handien interesek duten indarra, baliabideak dituzten lurrak mugarik gabe ustiatzeko. Tartean, maputxeenak. Enpresa horien jarduerak ekarri du, batetik, lurren galera, eta, bertzetik, maputxeek lur horiekin duten lotura eta harreman propio eta berezia suntsitzea.
Jatorrizko herri bat da maputxeena, kultura, sinismen eta hizkuntza propioa dituena, eta halaxe azaldu zuen Basañezek Nafarroako Parlamentuan. Wallmapu Euskal Herria elkarteko kideek maputxeen eusteko gaitasuna nabarmendu dute, batez ere. "Espainiako konkistatzaileei aurre egin zieten; haiekin akordioak egin behar izan zituzten, ezin izan zituztelako mendean hartu", gogoratu dute. Herri idependentea izatea lortu zuela erantsi dute, 1885. urtean Txilek eta Argentinak kanpaina militar banarekin maputxeen aurka egin zuten arte. "Milaka eta milaka maputxe hil zituzten; kontzentrazio esparrutara eraman eta behartutako lanak egin behar izan zituzten ere".
Txileko eta Argentinako diktadurekin egoerak okerrera baino ez zuen egin maputxeentzat. Gaur egun, enpresa hidroelektrikoak, basoen esplotazioan ari direnak edo meategiak ustiatu nahi dituztenak dituzte maputxeek aurrean. Enpresek dute boterea, eta desorekaz betetako errealitate horretan maputxeak dira gehienetan galtzaile. "Natura arpilatzen ari dira, eta baliabideak lapurtzearekin batera, bizitzeko moduak eta harremanak suntsitzen ari dira". Pobrezia du egoera horrek ondorio, batetik, eta aldatu nahi dutenen kriminalizazioa, bertzetik.
Horri buruz anitz daki Ruben Colliok. Maputxea da. Bere komunitatean Austriako RP Global enpresa hidroelektrikoaren asmoen aurka aritu dira borrokan. Gisako multinazionalek ekarri dute, bertzeak bertze, maputxeen lurren galera eta uraren pribatizazioa. Colliok eta haren bikotekide Macarena Valdesek ozen salatu dituzte beren lurren aurkako proiektuak. Beren salaketak izan du ondoriorik: 2016. urteko abuztuan, Macarena Valdes hil egin zuten. "Urkatuta aurkitu zuten. Aurretik, enpresaren asmoen aurka egiteagatik mehatxua jaso zuen", azaldu du Gartziak. "Denok argi genuen ez zuela bere buruaz beste egin".
"Emakume, maputxe eta borrokalari sutsua zelako hil dute; bere lurra defendatzeagatik", erran zuen Colliok, argi eta garbi, Valdesen heriotza gertatu eta gero. Valdesen familiak ez du amore eman, ordutik, eta emakume maputxea hil zutela erakusteko ahaleginak eman du fruiturik. Joan den urtarrilean jendaurrean agertu zen Ruben Collio eta ezagutarazi zuen Valdesen gorpuari bigarren autopsia bat egitea lortu zutela, eta autopsia horren emaitzak agerian utzi zuela, zalantzarik gabe, emakumeak ez zuela bere buruaz bertze egin. "Hil zuten, eta, gero, bere gorpua zintzilikatu zuten".
Bigarren autopsiaren emaitza ezagutu zuenetik, Valdesen heriotzari buruzko auzia berriz zabaltzea izan da Collioren helburu nagusia. Oraingoz, halere, Txileko justiziak ez du aintzat hartu eskaera hori.
"Hemendik egin behar dugu lan Valdesen heriotza argitzeko eta erantzule guztiak agerian uzteko", erran du Iban Gartziak. Lan horren barruan kokatu du Wallmapu Euskal Herriak Nafarroako Parlamentuan egindako agerraldia, bai eta erakunde horretako batzordearekin egindako lan saioak ere. "Gure elkartearen tokia herri mugimenduan dago, baina argi dugu erakundeek ere egiten ahal dutela presioa, eta horren alde egin nahi dugu". Wallmapuren eta Euskal Herriaren arteko zubi izan nahi du izen bereko hemengo elkarteak. Elkar babesteko, elkarri irakasteko.
Edurne Elizondo
Zientzia, teknologia eta gizartea. Harreman estua dago hiru esparruon artean, eta agerian gelditzen da, nabarmen, uraren inguruko gatazketan. Nafarroan, hainbat daude mahai gainean: adibidez, Itoizko urtegia eta azpiegitura horri lotuta...
Kattalin Barber
Hitza hartu nahi dute Zangozako herritarrek, Geoalcali enpresak han zabaldu nahi duelako Muga meatze proiektua. Herrian uste dute jendeak ez duela "informazio nahikorik"; horregatik, gisa horretako proiektuetan kontsulta bat egitea ezin...
Edurne Elizondo
Sarea osatu du. Nafarroak Europaren intereseko 42 toki ditu. Europako bioaniztasuna mantentzeko sortutako Natura 2000 Sareko parte dira, eta, Europak aginduta, toki horiek babes bereziko eremu izendatzeko prozesua jarri zuen martxan gob...
Edurne Elizondo
Haztea da kapitalismoaren premisa nagusia. Hori du ardatz eta xede. Eta, horregatik, hain zuzen ere, kolapsoa da haren patua. Hazi eta hazi, lehertu arte. Horixe nabarmendu du Antonio Aretxabalak Iruñean, eta, horregatik, argi utzi du, CNT sindikatuak antolatutako hitzaldian, kapitalismoa ezin dela izan egungo krisiaren konponbide. "Gizartearen erabateko aldaketa behar dugu; hori egiteko aukera gure esku dago. Elkarri laguntzea funtsezkoa izanen da aurrerantzean".
Geologoa da ofizioz Aretxabala. Nafarroako Unibertsitateko irakasle izan da 25 urtez; Esako urtegia handitzeko lanen aurka egiteagatik bota zuten arte. Erregai fosilen auzia ongi ezagutzen du. Azkenaldian, haustura hidraulikoaren kontura aritu da teknika horren aurkako taldeen aholkulari; bertzeak bertze, Kantabrian (Espainia), sorterrian.
Haustura hidraulikoaren auzia petrolioaren krisiarekin lotu du Aretxabalak. Izan ere, 2010-2011 urteetan "arazo guztiak konponduko zituen teknika" balitz bezala "saltzen" zuten, geologoak nabarmendu duenez. "Errealitatea bertzelakoa da", erran du, argi eta garbi. Gakoa da energia anitz gastatzen dela haustura hidraulikoaren bitartez erregaiak lortzeko. "Porrot nabarmena da fracking-arena; teknika horri lotutako enpresek porrot egin dute. Nafarroan, lortutakoa baino energia gehiago gastatu izanen genuke".
Erregai fosilen abantaila nagusia horixe izan da, hain zuzen ere. "Gastatutako energia unitate bakoitzeko ehun eman dizkigute", nabarmendu du Aretxabalak. "Produkzio kosturik ez da", erantsi du, "planetan milioika urtez lurperatuta egon den eguzkiaren energia fosilizatua" baita erregai horien oinarri. Baina ez dira betiko. Badute muga. "Iturri onenak agortu ditugu; eta gelditzen direnak gero eta zailagoak dira lortzeko". OCDE Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Erakundeak 2010. urtean erran zuena ekarri du Aretxabalak gogora: petrolioaren produkzioak 2006. urtean jo zuela goia, alegia. Maldan behera da jada.
Konponbidea, edonola ere, ez dago gelditzen den hori lurretik ateratzeko balizko bideetan, Aretxabalaren hitzetan. Eta konponbidea ez da hazten jarraitu nahi izatea, "inondik inora". "Bide horrek kolapsoa du amaieran", berretsi du. Ez litzateke lehendabizikoa izanen, geologoak gogoratu duenez: "26 adibide utzi dizkigu historiak; horietako guztietako protagonistek bazuten nora jo, ordea; bazuten mugitzeko bertze toki bat. Orain, denok batera kolapsatzeko aukera dago mahai gainean". Ez dago bertze planetarik ihes egin ahal izateko.
Energia, benetako arazoa
"Hazten jarraitu nahi izateak ez du inolako zentzurik; are gehiago, ezinezkoa da!". Oinarrizko ideia horri eutsi dio Aretxabalak, oraindik ere anitzek bide horretatik aurrera egin nahi dutela salatzeko. "Nafarroako Gobernuak, bertzeak bertze, hazkundearen aldeko diskurtsoa du, eta Manu Aierdi da ideia horren defendatzaile sutsua".
Gaur egun, munduan kontsumitzen den energiaren %92 da erregai fosilena. Industrializazioak ekarri du energiaren kontsumoak gora egitea, eta, gaur egun, eskari horri erantzutea da arazo nagusietako bat. "Hazkundeak ekarri gaitu gaur egun dugun egoerara", azaldu du Aretxabalak. Francisco Gonzalez Paredes adituak errandako hitzak ekarri ditu geologoak gogora: "Hark erran zuen, argi eta garbi, egungo sistemaren krisian energiarena dela benetakoa arazoa". Bat egin du Aretxabalak, baina erran du arazo horri ez zaiola modu egokian heldu: "Energiaren faktura etengabe ari da gora egiten; marrak grafikoa gainditu du jada! Eta, hala eta guztiz ere, saltzen digute konponbidea hazten jarraitzea dela; konponbidea dela Esa, Itoitz edo Nafarroako ubide gehiago eraikitzea".
Petrolioaren aroaren gainbeherak "hainbat jokaleku" jartzen ditu mahai gainean, Aretxabalaren hitzetan, eta, horien aurrean, "erabakiak hartzeko ordua" da. Batetik, teknokapitalismoaren hautua hazten jarraitzea dela azaldu du geologoak; bigarren jokalekuak nolabaiteko egonkortasun teknoberdea eskaintzen du; hirugarrenak, berriz, kolapsora darama egungo gizartea. Laugarrenak trantsizioaren aukera proposatuko luke, desazkundearen eta aldaketa sozialaren bitartez.
Aldaketa sozial horrek ezinbertzean ekarri beharko du elkarri laguntzea, Aretxabalaren ustez. "Kapitalismoak indibidualismoa ekarri du, baina gizakiak erakutsi du baduela elkarlanerako gaitasuna", nabarmendu du.
Aldaketa sozial horrek, halaber, landa eremuetara itzultzea ekarriko duela uste du Aretxabalak. Gaur egun, hain zuzen ere, energiaren kontsumoan zuzenean eragiten duten arazo nagusietako bat da herritar gehienak hirietan bizi direla. "2010. urtean gauza beldurgarri bat gertatu zen: urte horretan, munduko biztanleen erdiak baino gehiago hirietan bizi ziren. Ikaragarria da", erran du geologoak.
Gutxiagorekin bizitzen ikasi bertze erremediorik ez dugula argi du Antonio Aretxabalak. Bide hori dela aurrean dugun bakarra. "Bide hori hartzera eramaten gaitu, ezinbertzean, geologiak. Gutxiagorekin hobeki bizitzeko aukera, finean, ez da hautu bat, inposizio geologiko bat baizik. Ez dago bertzerik".
Aretxabalak diziplina anitzeko elkarrizketaren alde egin du, halaber. Uste du "funtsezkoa" dela fisikari, soziologo, hirigile eta abarrekin hitz egitea, desazkundearen bideko gizarte horren alde urratsak egiteko. Politikariekin hitz egiteko beharra, ordea, ez du batere argi geologoak: "Ez dut uste haiekin hitz egin beharko genukeenik; azken finean, ez du deustarako balio", onartu du.
Erresilientzia aipatu du Aretxabalak. Eusteko ordua dela nabarmentzeko. Elkarri laguntzekoa, eta elkarri lagunduz gizarte berri bat eraikitzekoa. Ez baitago bertze planetarik ihes egiteko. "Aldatzeko ordua da, lehertu baino lehen".
Sara Muerza
Amiantoz betetako kutxa batzuk iristen dira Ameriketako Estatu Batuetatik. Bakoitzean, garezur forma duen eranskailu bat Arriskua hitzarekin. Langileek ez dute ikusiko: pegatina lantegira sartu aurretik kentzen da. Barruan, amiantoa babesik gabe maneiatuko dute, eskularrurik gabe, maskararik gabe, buzorik gabe. Mineral toxiko horren aurrean ez dute inolako segurtasunik. Aireztapenik gabeko gela txiki batean norbaitek amiantoa moztuko du, eta, geroago, hainbat emakumek kardatuko dute, orraztu, xehatu, eta, azkenik, batu egingo dute plakak egiteko. Hamaiketakoa haren gainean jango dute; lo kuluxka ere gainean eginen dute. Eta eszena guztietan, amiantoa arnastu izanen dute. Egoera urtez urte errepikatzen da, langileek asbestoaren aurrean duten arriskua jakin gabe.
Mehatxu ikusezina da amiantoarena. Eta oraindik ez da desagertu. Horregatik, arrisku horri aurre egin eta bazter utzi ahal izateko plana eskatu du, berriki, Ahal Dugu-k, Nafarroan, eta parlamentuak onartu du. Gauzatzea falta da oraindik.
Amiantoa, asbestoa edo uralita erruz erabili zen XX. mendeko industrian, garraioan eta etxebizitzetan. Mineral horrek toxikotasun handia du. Bere arroka naturaletatik erauzten denean, zuntz mikroskopikoetan desegiteko joera du, eta arnastu edo irensten badira, birika albeoloetan edo beste erraietan iltzatu daitezke, eta eritasun ezberdinak eragin: minbizia, asbestosia, perikardioa, mesotelioma pleurala…
Aspaldiko mehatxua
1980ko hamarkadaren erdialdean, material horren zuntzek minbizia eragiten ahal zutela baieztatu zenean, erabilera gutxituz joan zen, baina Espainiako Gobernuak ez zuen 2002. urtera arte debekatu. "1940an, Osasunaren Mundu Erakundeak ohartarazi zuen amiantoarekin lan egiteak arnaste arazo nahiko garrantzitsuak sortzen dituela, bai eta heriotza ere", nabarmendu du Maria Asun Fernandezek, Ananar Nafarroako Amianto Elkartearen presidenteak.
Osasunean dituen ondorio larriak aurretik ere ezagutzen zituzten. 1889an, mineralaren hautsak kaltegarriak zirela ondorioztatu zen Erresuma Batuan; 1925an, asbestosia gaixotasunarekin lotu zen, eta 1955ean, harekiko esposizioak biriketako minbizia eragiten zuela egiaztatu zen.
Hala ere, aurkikuntzak isilean gorde, eta negozioak hainbat hamarkadaz jarraitu zuen, errentagarria baitzen. "Oso material ona eta merkea zen, eta leku guztietan jartzen zen. Tren bagoiak, adibidez, amiantoz beteta zeuden", esan du Joseba Aspirozek. Asbestoak gaixotu zuen, 30 urtez Sunsundegi enpresan lan egin eta gero. Hark ere ez zuen babesik izan mineralaren aurrean; hamar urtez aritu zen zuzenean maneiatzen.
Amiantoaren industriak presentzia nabarmena izan zuen Nafarroan: Altsasun, Lizarran eta Iruñean, batez ere. Mineralarekin lan egiteak zituen arriskuen jakitun, enpresa gutxi batzuk haien langileei segimendua egiten zieten. "Urtero mediku azterketa egiten zidaten. 2014. urtean, orban bat aurkitu zidaten pleuran, eta lau hilabetera likido proba bat egin eta gero, kaltegarria zela esan zidaten", azaldu du Aspirozek.
Ekaineko azken datuen arabera, amiantoaren eraginpean egondako 2.858 pertsona kontrolatzen ditu Nafarroako Osasunbideak; haietatik %78 erretiroa hartuta dira; %11 lanean dago minerala erabiltzen ez den beste jardueraren batean; eta beste %11 amiantoarekin lanean ibilitakoak dira. Fernandezek nabarmendu du mineralak kalte egindako pertsona gehiago egon daitezkeela: "Asbestoarekin lan egin duten pertsona guztiak ez daude zerrendan; ez dituzte artatu".
Nolanahi ere, zerrendan egondako pertsonei ere ez diete jarraipen iraunkor bat egin, askotan. Maria Angela Martinez Superser enpresanorain BSH- egon zen hogei urtez. Hasieran, eskaner bat egiten zioten urtean behin Gizarte Segurantzan. 2001ean egin zioten bat, eta hurrengoa, berriz, 2015ean. "14 urte egon ziren eskaner bakar bat ere egin gabe, amiantoak ukitutako pertsona izan arren, arrisku handia izan arren". Hala azaldu du haren alaba Nerea Azkonak. 2016ko abenduan egin zioten eskanerra Martinezi, azkenean; otsailean, pneumologoak esan zion orban batzuk zituela biriketan, eta sei hilabete pasata eginen ziotela beste eskaner bat. Ekainean hasi zen mina sentitzen eskuineko saihetsean, eta, uztailean, biriketako kartzinoma eta gibeleko metastasia antzeman zizkioten. Urrian hil zen.
Gizarte Segurantza, motz
Amiantoak kalte egindakoak kexu dira Gizarte Segurantzan dagoen egoeraz; batetik, behar bezala kontuan hartzen ez dituztelako, eta, bestetik, baliabiderik eta ezagutzarik eza dagoelako. Iazko maiatzean antzeman zioten minbizia Txema Esteban Marcosi. "Abuzturako hilko zela esan zioten, baina ez kezkatzeko, lan gaixotasun bat zela, eta kalte ordaina zeukala. Txemak erantzun zien ez zuela kobratu nahi, bizi baizik", esan du Fernandezek, haren alargunak. "Pneumologoak mediku onak izango dira, baina psikologo gisa lotsatzeko modukoak".
Joan den azaroaren 19an hil zen. Egun batzuk lehenago, mediku azterketa egiteko gutuna jaso zuen. Superser enpresan hamalau urtez lanean ibili eta gero jasotzen zuen lehen eskutitza zen hura. Hitzordua, urtarrilaren 25ean. Gutuna berandu iritsi zen: pleurako minbizia orain dela hemezortzi hilabete diagnostikatu zioten.
Aspirozek ikuspegi bera dauka, bere kasuan ere medikuek oso sentiberatasun gutxi erakutsi baitzuten: "Daukadan esperientzia oso tristea da, gauzak arintasun handiarekin esaten dizkizute". Kimioterapia hirutan eman diote, aldiro ezberdina: lehenengoak ez zuen funtzionatu eta "lur jota" utzi zuen; bigarrenarekin, ordea, asmatu zuten. "Urte batez egon nintzen ezer jaso gabe, baina, aurreko urtean nire emaztea hil, eta gorputz osoa nahastu zitzaidan. Berriro esnatu zitzaidan gaixotasuna", azaldu du. Hirugarrenez ari da kimioterapia jasotzen, baina uste du ez direla asmatzen ari.
"Ebakuntza egin arren, gaixotasuna ez da desagertzen. Medikuek ez dakite nola tratatu amiantoak biriketan uzten dituen zuntzak", esan du Aspirozek. "Kimioterapiak laguntzen du tumorearen haztea gelditzen, baina ez du sendatzen", gaineratu du Fernandezek. Amiantoak eragiten dituen gaitzak ez dira ikertu, eta, ondorioz, ez dago ez sendabiderik, ez horren kontrako txertorik ere. Abian dagoen ikerketa bakarra Pasteur laborategietan ari dira egiten, Frantzian, pleurako minbiziari aurre egiteko.
Horrez gain, ez dago asbestoaren berariazko kalte ordainketarik Gizarte Segurantzan; ondorioz, nahiz eta lan gaixotasun gisa aitortu, auto istripuen kalte ordainarekin parekatzen dute. Aspirozek onartu du "babesgabe" daudela zentzu horretan, baina, sendabide bat ez egoteak sortzen diela guztiei kezka gehien: "Ikerketa eta txertoa, hori da egin behar dutena. Dirua ondo dago, baina guk bizi nahi dugu".
Sendabidea urrun ikusten dute oraingoz, baina, ez eritasuna gelditzeko aukera. Horretarako, eskatu dute martxan dagoen ikerketara "behar den dirua" zuzentzea. Erakundeek emanen luketen dirua etorkizunean berreskuratuko luketela pentsatzen du Carlos Fernandinok, Marcosen gaixotasuna hurbiletik bizi izan duen lagunak, kalte ordain gutxiago banatuko lituzketelako. "Amiantoarengatik kaltetutako pertsona kopurua handitzen bada, bonba bat izan daiteke Gizarte Segurantzarentzat", hausnartu du Aspirozek. Eta litekeena da etorkizunean gaixotutako pertsona kopurua handiagoa izatea, hamarkadak igarotzen baitira amiantoaren hautsa arnasteak eragin ahal dituen eritasunak agertu arte: mineralarekin kontaktuan egon, eta 30 urtera azaldu daitezke gaitzak. Gehienetan, eriak erretiroa hartzen duenean.
Amiantoaren ondorioekin bizitzeak ekartzen duen sufrimenduaz gain, kalte egindakoek eta biktimek beste zailtasun eta irregulartasun anitzei ere aurre egin behar diete: gaitza lan gaixotasun gisa ez aitortzea; erabateko erretiroa ukatzea; aseguru polizak kobratzeko oztopoak; informazioa eta lege aholkularitza falta; espezializatutako mediku estaldurarik ez izatea…
Laneko bi minbizi kasutatik bat asbestoak eragindakoa izan arren, biriketako mesotelioma eta kartzinomen %1 baino gutxiago aitortzen dira laneko gaixotasun gisa. Gizarte Segurantzak lau kasu bakarrik onartzen dituela kontatu du Fernandezek, "askoz gehiago egon arren": eztarriko, biriketako, urdaileko eta pleurako minbizia. "Txemak eta Maria Angelak lankide bat dute hiru minbizi motarekin; ez diote bakar bat ere aitortzen. Zergatik? Gizarte Segurantzak ordaindu behar duelako", azaldu du.
Enpresek ere saihesten dute erantzukizuna. "Tranpak dituzte. Auziak luzatzen dituzte helegiteekin. Dirua ematen dizutenerako, hilik zara. Enpresarekin kalte ordainak negoziatzen dituzunean, zu egoera okerragoan zaude, esaten dizutenari ezetz esaten badiozu, auzia luza dezaketelako", salatu du Aspirozek.
Enpresen "trikimailuak"
Enpresek bestelako "trikumailuak" dituzte. Batzuk ukatu egin izan dute haien langileek asbestoarekin kontaktuan egon izana. Martinezek eta Marcosek egoera hori ezagutu dute. "Txemari esan zioten amiantoa kaletik ibiltzen hartu zuela. Gure abokatuak esan zien lan bizitzan jartzen zuela beren enpresan lan egin zuela. Epaiketara joan ginen azkenean", kontatu du Fernandezek. Nerea eta Eider Azkonak esperientzia bera izan zuten amaren kasuarekin: "BSHko giza baliabideetako zuzendariak esan zigun ez zegoela jasota gure amak asbestoarekin lan egin zuela. Epaitegietara jo genuen", adierazi dute.
Hego Euskal Herrian ez dago amiantoa duten egituren erroldarik —Frantzian, Erresuma Batuan eta Alemanian bai—, eta, beraz, ez dago jakiterik zein etxebizitzatan, eraikinetan eta bulegotan dagoen. Mineralak kutsatzen jarrai ez dezan, hura desagerrarazteko bideari ekin dio Nafarroako Parlamentuak: plan zuzendari bat aurkezteko ebazpena onetsi zuen aho batez, irailean, Ahal Dugu-k bultzatuta. Planak minerala izan dezaketen azpiegiturak eta eraikinak kontrolatzeko protokolo bat sortzea du helburu; bai eta hura biltegiratzeko hondakindegiak egokitu edota eraikitzea, diru saila bideratzea eta sentsibilizazio kanpainak sortzea ere.
"Hitzak bai, ekintzarik ez. Elkartearekin ez da inor harremanetan jarri, ez gobernua, ez Iruñeko Udala ere", kexu da Fernandez. Ekimen hau "gutxienekoa" egiteko modu bat dela uste du. "Parlamentura joanen ginela hitz eman ziguten. Ez dute bete".
Amiantoa saltzen lehenak izan ziren AEBetako enpresak. Garai hartako gobernuak konpentsazio funts bat sortzea eskatu zien; hemen, ordea, ez zen halakorik egin. Ananar elkartea AEBtako abokatu bulego batekin dabil elkarlanean funts horiek eskatzeko. Nafarroako enpresek behin, behintzat, minerala han erosi zutela frogatzen badute, epaiketara joan daitezke. Galduz gero, elkarteak ez luke ordainduko.
Ez ditu diruak kezkatzen, halere, amiantoaren inguruan dagoen isiltasunak ekartzen duenak baizik. Abian den ikerketa diruz laguntzeko eskatu dute. "Amiantoa duzunean, ez duzu zuk bakarrik, albo ondorioak familia osoarentzat dira", esan du Aspirozek. Fernandezek senarraren eta Aspirozen hitzak gogoratu ditu: "Jendeak jakingo balu zer gertatzen den, zer beldur dituzun eta zer sentitzen duzun, orduan norbaitek zerbait egingo luke".
Edurne Elizondo
E z dute hutsik egin. Emausko Trapuketariek Eguberrietako azoka berezia antolatu dute, bosgarrenez, Iruñeko Arga karrikan duten Triki Traku dendan. Gaur irekiko dituzte ateak, datorren urtarrilaren 5era bitarte. Urte osoan jaso eta biziberritutako jostailuekin osatu dute azoka, helburu bikoitzarekin: batetik, jostailu horiek merke salduta, umerik ez gelditzea oparirik gabe; eta, bertzetik, kontsumoaren inguruko gogoeta piztea gurasoen artean.
Izan ere, Emausko Trapuketarien egoitzara urte osoan ailegatzen dira jostailuak. Egoera onean dira haietako anitz, "armairuak hustu egiten dituztelako etxe anitzetan, jostailu berrientzako toki bila". Horixe azaldu dute Emausko Trapuketariek. Eta, horregatik hain zuzen ere, beharrezkotzat jo dute kontsumo ereduari buruzko gogoeta.
Emausko Trapuketariek "milaka kilo jostailu" jasotzen dute urtean. Jostailu horien %75 garai honetan erosten dira. "Hau da, preziorik garestiena dutenean". Egoera horri buelta eman nahi diote Emausko Trapuketariek, bigarren eskuko jostailuen aldeko apustua eginez.
Eguberrietako azokarako jasotzen dituzten jostailuen artean "onenak eta deigarrienak" aukeratzen dituzte trapuketariek. Sailkatu, garbitu, eta, beharrezkoa bada, konpondu egiten dituzte, Triki Traku dendako apalategietan salgai jarri ahal izateko. "Jabeek jostailuok botatzeak ez du erran nahi ez dutela balio", nabarmendu dute azokako arduradunek.
Jostailuak eta ingurumena
Panpinak, puzzleak, ibilgailuak, peluxeak, haurrentzako liburuak, mozorroak, Lego-ak eta abar; askotarikoak dira trapuketarien eskuetara urte osoan ailegatzen diren jostailuak. Askotarikoak dira, halaber, jostailuok ingurumenean eragin ditzaketen ondorioak. Izan ere, jostailuak egiteko baliabide natural anitz behar da, tartean metala, ura, zura eta petrolioa. Jostailu horiek zabortegira botatzen edo erretzen badira, kalteak eragin ditzakete: kadmioa, merkurioa edota beruna duten jostailuek, adibidez, lurra eta ura kutsatzen ahal dituzte.
Gisa horretako auzien inguruko gogoeta piztu nahi du gaur zabalduko duten azokak. Emausko Trapuketariak elkarteko Amaia Olaberrik parte hartzera deitu ditu herritarrak. "Giro berezia sortzen da beti lehen egunean". Berriz erabiliko dituzten umeen zain dira jostailuak.