Wert legearekin hasi eta bukatu da 2013. urtea. Baina hamabi hilabeteetan hamaika istilu jasan ditu Nafarroako hezkuntza komunitateak. Nafarroako Gobernuaren murrizketek hezkuntza publikoaren egoera larritu dute. Azken bi urteetan, 700 irakasle gutxia...

Osasun arloari buruz gutxi zekiela esanda hartu zuen Marta Verak Osasun Departamentuko kontseilari kargua, 2011ko uztailean. Geroztik, ez dira gutxi izan haren kudeaketaren harira sortutako polemikak: Nafarroako ospitale publikoko sukalde zerbitzuaren...

E z dira garai xamurrak Nafarroako industriarentzat. Gamesa enpresak lantegi bat itxi du Tuteran, eta Inasak azken herio kolpea eman dio Irurtzungoari. Horrez gain, aurten ere kaleratzeak izan dira sektorearen ezaugarrietako bat. Guraizeak zorrotz, langile mordo bat bota dute Ganasak, Gamesak eta Sunsundegik. Egoerarekin bat eginda, langabezia tasa goraka doa. Egun, 51.279 langabe dago Nafarroan, Espainiako Gobernuak emandako 2013ko abenduko datuei so, iaz epealdi berean baino 570 pertsona gehiago.

Kasuak kasu, energia eolikoaren arloko Gamesa enpresaren kasua da ironikoena. Egoera zailean zegoen orain dela hiruzpalau urte; inbertsio jaitsiera nabarmena izan zen, eta negozioaren tamaina txikitzea erabaki zuen; alegia, gailu batzuk egiteari utzi zion, eta beharginak kaleratu zituen —ia 2.800 langile galdu ditu azken bi urtean—. Baina 2012rako helburu zehatza paratu zion bere buruari: 2000 MW ekoiztea eta errentagarritasuna eskuratzea. Bete egin zituen erronka biak: finkatutako kopurua sortu eta %5eko errentagarritasunarekin egin zuen lan. Aurten ere emaitza baikorrak izan ditu. 2013ko urtarriletik irailera 31 milioi euro irabazi eta 1.402 MW saldu ditu, %5,4ko irabazi marjina lortuz. Gainera, zorra %28 txikitu du. Pentsa liteke zifrek hobera eginda doitze prozesua bertan behera utziko zuela enpresak. Baina ez da horrela izan. Tuteran daukan enpresa itxi egin du, 26 pertsona kalean utzita. Horrez gain, Sarrigurenen eta Agoitzen ere 25 behargin utziko ditu lanik gabe.

Inasa, azken unera arte

Borrokaren kronika egitea da Inasa fabrikaren itxiera kontatzea. 2012ko irailaren 28an aurkeztu zuten hartzekodunen konkurtsora, 115 behargini lanpostua kenduta. Alabaina, azken unera arte iraun zuten langileek borrokan, zehatzago esateko, abuztuaren 15era arte, Guardia Zibilak eraikinetik makineria eraman arte. Kaleratutakoek planta salba zitekeela uste zuten, atzerriko inbertsiogile bat interesatuta zegoelako. Baina ez zuen Nafarroako Gobernuarekin akordiorik erdietsi, eta egoera bere horretan geratu zen. Langileek argi dute zein izan den arazoa ez konpontzearen "erruduna": Nafarroako Gobernua. Negoziatu nahi ez izatea leporatzen diote, eta "deus ez egitea". Lanpostua galduta ere, "harro" daude orain behargin ohiak, "borroka latzarekin" erantzun ziotelako itxierari.

Altsasuko Sunsundegi enpresan ere 65 pertsonari kontratua eten diete. Ganasa ingurumeneko enpresa publikoan ere gogor jo du krisiak. 65 lagun bota dituzte.

Krisi ekonomikoaren zurrunbiloak irentsi ditu Nafarroako Gobernuak aurreikusita zeuzkan zenbait proiektu, tartean AHT abiadura handiko trena, Nafarroako ubidea, Nafarroa Arena edota Los Arcoseko zirkuitua. Egoera ekonomikoak zalantzan jarri du hainbat azpiegituren bideragarritasuna eta zilegitasuna. Nafarroa Arenaren kasuan, atzerapenek eta pabiloian nork jokatu ez izateak hainbat alderdi politiko eta gizarte ergilek Nafarroako Gobernua kritikatzea eragin du, proiektua abian jarri baino lehen gehiegi ez hausnartzeagatik. 2009ko urte hasieran hasi ziren eraikitzen, ordurako krisi ekonomikoaren oihartzuna Nafarroara iritsia zen.

AHT

Nafarroako egoera ekonomikoa bultzatzen lagunduko zuen azpiegitura gisa aurkeztu zuten Miguel Sanz Nafarroako Gobernuko presidente ohiak eta Jose Blanco Espainiako Sustapen ministro ohiak, 2011ko apirilean AHTaren finantzaketa akordioa sinatu zutenean. Orduan, Blancok ez zien erantzun Nafarroako trenbidea inguruko lurraldeekin nola lotuko zuten jakiteko egin zizkieten galderei. Ordutik, bolo-bolo ibili da zurrumurrua, Nafarroako zatia Gipuzkoakoarekin handik edo hemendik lotuko zutenarena. Baina, joan den maiatzean uxatu zituen Luis Zarraluki Nafarroako egungo Sustapen kontseilariak zurrumurruak, AHTa Castejon eta Iruñea artean baino ez dutela egingo onartu baitzuen. Gipuzkoarekin Ezkio-Itsasotik lotuko duten galdetuta hau erantzun zuen: "Eusko Jaurlaritzak Iruñea eta Euskal Y-aren arteko Ezkio-Itsasoko loturaren alde egin du. Lanean ari gara haiekin eta Espainiako Gobernuarekin. Madrilera joanen gara alternatibak aztertzera. Ez dugu aukera hori bazter uzten, baina luzera begirako helburua da" .

Maiatzean bertan behera utzi zuten AHTaren proiektuaren zati bat. Hala, Castejon eta Iruñea arteko zatiari soilik eutsi diote. Ondorioz, Castejon eta Zaragoza (Espainia) arteko lotura, eta Iruñea eta Gasteiz artekoa, egungo trenbidea moldatuz egingo dute, beste errail bat jarrita. Modu horretan egokituko dute Europak ezartzen duen zabalerara. Orotara, Nafarroako AHTaren proiektua gauzatzeko 1.200 milioi euro baliatuko dituzte, horietatik 675 milioi euro Castejon eta Iruñea arteko zatia egiteko.

Hala ere, justiziaren azken epaiaren arabera, proiektua legez kanpokoa da. Izan ere, Sustrai Erakuntza fundazioak proiektuaren aurka helegitea aurkeztu zuen, Nafarroako korridorea egiteko behar zen ingurumen eraginaren adierazpena iraungita zegoela argudiatuta. Joan den abuztuan, Madrilgo Justizia Auzitegi Nagusiak arrazoi eman zion fundazioari, 2004. urtean onartutako lanak 2009an hasi gabe zeudelako. Hala ere, ebazpen hori behin-behinekoa da, epaiaren aurka helegitea aurkeztu baitu Auzitegi Gorenean Espainiako Gobernuak.

Esa

2001ean hasi ziren Esako urtegia handitzeko lanak. Ordutik, Aragoirako ur hornidura ziurtatzen duen urtegiko bi aldeetan lur mugimenduak izan dira. Esate batera, urtarrilaren 9an CHE Ebroko Ur Konfederazioak sinatutako txosten tekniko batean, eskuineko hegalean lur irristatzeak izan zirela aitortzen zen. Hala ere, irristatzea ez zela urtegia handitzeko lanek eragindakoa izan, orduan izandako eurite eta elurteek eragindakoa baizik. Batez beste, astean bi zentimetro mugitzen da hegal, hori adituen arabera. Orotara, urtean, bi metro higatzen da hegal hori.

Hala ere, Ebroko Ur Konfederazioak lur mugimenduak aitortzean, irristatzeak "motelak" zirela ohartarazi zuen. Baina horrek Esako Lasaitasuna eta Begiratokia urbanizazioetako biztanleengan eragina izan zuen. Irristatzeek bizilagunen segurtasuna arriskuan jartzen zuelakoan ehun etxebizitza inguru hutsarazi zituzten. Hilabete gutxirako neurria zirudien arren, oraindik ezin izan dira bizilagunek euren etxeetara itzuli.

Esa handitzeko lanak 2001ean hasi ziren, eta ordutik urtetik urtera aurrekontua handituz joan da. Hasierako aurrekontua 77 milioi euro zen. Luizi eta ezustekoen eraginez, egun 376,8 milioi euro da.

Zirkuitua

Los Arcoseko zirkuitua salgai jarri berri du Nafarroako Gobernuak. 2010eko ekainean inauguratu zuten, ia 20 milioi euroko inbertsioa egin ostean. Baina, azpiegitura martxan jarri eta hiru urte eta erdira, zirkuitua dela-eta administrazioak 9,8 milioi euroren galerak pilatu ditu, eta zorra 31,1 milioi euro da. Zirkuitua salgai jartzeko zio gisa ez ditu arrazoi ekonomikoak jarri. Azaldu duenez, ekinbide pribatuek azpiegiturarekin interesa adierazi ostean erabaki dute "negozio bide berriak" ikertzea.

Itoitz

2003ko apirilean hasi ziren Itoizko urtegiko urek hartuko zituzten etxebizitzak botatzen. Itoitzez gain, Artozki, Orbaitz, Ezkai, Muniain, Gorritz, Artzi, eta Nagore herriaren erdia ere eraitsi zituzten. 2004ko urtarrilean hasi ziren urtegia betetzen. Itoizko uraren bitartez hornitzen da Nafarroako ubidea. Azpiegitura horren lehen fasea 2011n inauguratu zuten. Orotara, fase horrek, 22.300 hektarea ditu. Bigarren faseak, beste 21.500 hektareatara eramango luke Itoizko ura, baina oraindik ez dago argi bigarren fasea gauzatuko denetz, krisiaren eraginez eta lur sail horietara eramateko behar den punpaketa sistema oso garestia delako.

Baina, lehenengo fasea hedatzeko prozesua abian da. Aste gutxiren buruan, 15.275 hektareatan handitzeko lanei ekingo diete. Hala, ubidea Ega eta Arga ibaien arteko eremuetara iritsiko da: Argaren arroan, Berbinzanatik Funeseraino eta Egaren arroan, Lerindik Azagraraino, tartean Sesma eta Lodosa herriak ere hartuz.

Lehen fasea eraikitzeko lanek 467 milioi euroko kostua izan dute —aurreikusitako baino 21,5 milioi euro gehiago—. Zenbateko horri, lehen fasean hedatzeko lanetarako behar dituzte 42,5 milioi euroak gehitu behar zaizkio.

Nafarroa Arena

Ia amaitu dira Nafarroa Arena eraikitzeko lanak. Baina, Nafarroako Gobernuak ez du kirol azpiegitura erraldoia kudeatzeko planik oraindik. 2009an ehunka lagunentzako pilotalekua eraikitzen hasi ziren, eta 12.000 lagunentzako pabiloia. San Antonio taldeak hor jokatzea zegoen aurreikusia, baina talde hori desagertuta ez dago pabiloia erabiliko duen talderik egun. Oraingoz, ez dute jakinarazi noizko izango diren martxan ez pilotalekua eta ez pabiloia ere. Azken aurreikuspenen arabera, 2014. urte hasierarako pilotalekua zein pabiloia guztiz hornituta egotea espero du Nafarroako Gobernuak.

Irailaren 29ko kontseiluan, militanteen %85en botoa eskuratuta, Xabi Lasa izendatu zuen Aralarrek Nafarroako koordinatzaile. Berriozarko alkate eta Aralar-NaBaiko parlamentariak Aritz Romeoren lekukoa hartu zuen. Alderdiak EH Bildu koalizioaren aldeko...

Desobedientzia. Hori da herri mugimenduko zenbait taldek azken urtean hartutako bidea. Izan ere, legea bidezkoa ez denean, aurre egin diezaioketelako ustean daude. Alde horretatik, hiru borroka moldeen erakustaldiak egin dituzte herritarrek: lehenik eta behin, Barañaingo giza katea, 8/10 sumarioan auzipetutakoei babesa erakusteko; bigarrenik, Luis Goñi ez atxilotzeko sortutako herri harresia; eta hirugarrenik, Abiadura Handiko Trenaren proiektua salatzeko Barcinaren kontrako tartakadak.

Irailaren 20an egin zuten Barañaingo giza katea, Segiko kide izatearen akusaziopean sei urteko kartzela zigorrari aurre egin behar zioten Luis Goñiri eta Iñaki Sagardoiri elkartasuna adierazteko. Eta arrakastatsua izan zen oso. Hala nabarmendu zuten antolatzaileek. 1.500 lagunek eman zioten eskua elkarri, gazteen militantzia politikorako eskubidea aldarrikatzeko. Herri harresia irudikatzen duen laranja koloreko zapiak soinean jantzita. Antolatzaileek begi onez ikusi zuten emaitza, eta "hunkituta" zeudela onartu. Goñi eta Sagardoi bitartean ezkutuan zeuden, baina biek ala biek eskertu zuten bertaratutakoen konpromisoa.

Giza katea gerora eraikiko zuten herri harresiaren lehenengo indar erakustaldia izan zen. Mobilizazio horren ondoren erabaki zuten zein norabide hartuko zuen erresistentziak. Eleak mugimenduak azaldu zuen Amaiurko Gazteluaren aurrean, uztailaren 29an egindako agerraldian. "Kanpotik erasoei aurre egin eta barrutik babesa ematen duen harresia" sortu nahi zuten. Eleak mugimenduko kide Zigor Oleagak "mugimendu desobediente libre eta masiboa" osatzera deitu zuen. Era berean, Eleak-eko Oihan Ataunek atxilotzeko arriskupean zeuden bi gazteei hitz egin zien: "Ez zaituztegu bakarrik utziko".

'Harresia', erresistentzia ikur

Esan eta egin. Azken finean, Amaiurko ekitaldiaren ondoren, argi geratu zen zein zen Goñi eta Sagardoi ez atxilotzeko taktika. "Harriz harri eta etenik gabe" herri harresi "sendoa" sortzea.

Sagardoik jakinarazi zuen herri harresia babestuko zuela baina ez zuela parte hartuko, hedabideei bidalitako eskutitz bat baliatuz. Ihesean joango zela onartu zuen. Ihesaldia, baina, laburra izan zen. Espainiako Poliziak atxilotu zuen, irailaren 29an, Sorladan zela (Lizarraldea), ezkutuan.

Orduan, Goñi baino ez zen geratzen aske, nonbait gordeta, herri harresiaren dinamikarekin bat egiteko prest. Dena den, ezkutaketak aurrez erabakitako iraungitze data zeukan: urriaren 13a. Larunbatarekin manifestaldira deitu zuen Eleak-ek Desobedientziaz libre bizi lelopean. Goñik joango zela iragarri zuen, eta hala egin. Hori zen ezkututik ateratzeko eguna. Martxa amaituta, Iruñeko Navarreriako plazan azaldu zen.

Navarreria izan zen orduan herritarren gotorlekua. Han, herri harresia osatu zuten bertaratutako ehunka pertsonak. Iturriaren ondoan zegoen Goñi, jende tropelaren erdian. "Ni eraman nahi baldin banaute, herri baten gainetik pasa beharko dute", esan zuen ezkutuan zela. Hitz horiei forma eman zien herri harresiak, aurreikuspenari arrazoia emanez bezala. Orduak iraun zuen babes egitasmoak. Tartean, unean bertan lotutako dantzari, musikari zein bertsolariak hurbildu ziren erresistentziaren erdigunera, Navarreria plazara, nor bere esparrutik elkartasun keinu bat eginez.

Arratsaldean, orduek aurrera egin zuten, baita gaua heldu ere, eta isiltasuna nagusitu zen. Lo zakuak hartuta, jendeak gaua Navarrerian pasatzeko hautua hartu zuen.

Gauerdia pasatu eta ordu laurdenera iritsi zen Espainiako Polizia, harresia suntsitu eta gaztea atxilotzeko helburuz. "Luis herria zurekin" eta "Utzi bakean Euskal Herria" oihukatzen hasi ziren protestan zeudenak. Nolanahi ere, 11 minutu baino iraun ez zuen operazio batean eraman zuten Goñi atxilo, airean eta sudurretik odoletan. Tartean, harengana heltzeko, hainbat pertsona jo zituzten borraz. "Bortitz" jardun zuen poliziak, BERRIAko kazetari Joxerra Senaren aburuz. Baina "kontent" azaldu ziren antolatzaileak. Eleak-ek adierazi zuen "normaltasuna eraldatzea" dela herri harresiaren lorpen nagusia. Haren ustez, irudi "gogoangarria" lortu zuten Iruñean.

Lurraren defentsa, tarta bidez

Desobedientzia ekimenak anitz dira. 2011n egindako tartakadak dira horren adibide. Pirinioetako Lan Elkarteak bilera egin zuen Okzitaniako Tolosan, orain bi urte, urriaren 27an. Yolanda Barcina zen orduko elkarteko presidentea. Abiadura Handiko Trena kritikatzeko lau ekintzaile azaldu ziren bileran, eta hiru tarta bota zizkioten Barcinari.

Berriki, Auzitegi Nazionalean epaitu dituzte, ekintza Frantzian egin zen arren. "Mina" hartu zuela deklaratu zuen Barcinak epaiketan, eta Frantziako merengea "gogorra" dela. Horregatik, bost eta bederatzi urte arteko espetxe zigorra eskatu zuen Mugitu mugimenduko Julio Villanuevarentzat, Mikel Alvarezentzat, Gorka Ovejerorentzat eta Ibon Garciarentzat. Azkenean, bi urteko zigorra ezarri die epaimahaiak eta ez dira kartzelan sartuko.

Auzipetuek aldarrikatu dute tarten ekintza gizarte eredua "zalantzan" jartzeko tresna izan zela. "Pozik" azaldu dira kartzelara joango ez direlako, eta epaiketa "fartsa hutsa" izan dela nabarmendu dute. Orain, Mugituk kalean egon behar duela esan dute, "gainontzeko mugimenduekin bat eginda". Eta elkarlanerako gonbita egin diete eragileei, "desobedientziaren bidean" batera "sakontzeko".

• Nafarroan gaixotasun arraroren bat duten pertsonak. Ezohiko gaixotasunak eta gaitz kronikoak lehentasunezkoak izatea eskatu du Nafarroako Gaixotasun arraroen elkarteak. Izan ere, 30.000 lagunek pairatzen dituzte Nafarroan halako gaixotasunak.

"Inoizko bortitzenak". Hala definitu zituen Yolanda Barcina Nafarroako presidenteak joan den ekainaren 9an izandako uholdeak. Eguraldiaren iragarpen ereduen arabera, ehun urtean behin gertatzen dira halakoak. Ibai ondoko bazterrak hartu zituen batez ere urak. Kalte handienak Atarrabian, Burlatan eta Iruñeko Arrotxapea auzoan eragin zituen euriteak.