Kattalin Barber
Guraso biologikoek haien kargu egiterik ez, eta 158 adingabe bizi dira Nafarroan harrera zentroetan, harrera familia baten premian. Oinarrizko behar guztiak beteak dituzten arren, etxe baten goxotasuna eta familia baten berotasuna falta...
Tania Arriaga Azkarate
Eguraldi oneko egun urri horietako larunbat arratsalde batean, menditik hirira jaitsi ginen kaña bat hartzera. Terraza eremu bat aukeratu genuen. Gunea oinezkoentzako prestatu berri dute, eta hiru eta zortzi urte bitarteko haur andana jolasean zebilen gustura asko: batzuk korrika, beste batzuk baloiarekin, besteak errekara ogitxoak botatzen eta gaztetxoenak hula hoop txiki eta distiratsua jiratzen eta biratzen. Arratsaldeko zortziak zirela, hor ondoan dagoen elkarte gastronomiko batetik haurren gurasoak, hau da, helduen kuadrilla (ongi edana) atera zen; eta nola ez, mozkorren zegoen gizona txikiekin jolasten hasi zela ikusi genuen. Lehendabizi, haurrekin korrika, bultzaka eta txantxetan zebilen, mutiko bati mina eman eta negarrez hasi zen arte. Ondoren, neskatiko gazteenari, hiru urte edo izanen zituenari, zirikatzen hasi zitzaion: besoetan hartu; itzulipurdiak airean eman; txikiak disimuluan bere amarengana ihes egin zuen arte.
Jolas horiek egiten zituen bitartean, mozkorrak gintonikari trago luzeak ematen segitu eta bere jarrera matxiruloa erakusten zigun guztioi, hirietako alde zaharretako jauntxoen performancea; manspreading autoktonoa; kaleak nireak dira, putoamoa eta jatorra' naizelako.
Tragoa, zigarroa eta lagunari lau hitz esan eta gero, mozkor astunak haurrengana jo zuen berriz. Oraingo honetan, baloia kendu zien jolasean ederki segitzen zuten kuadrillaren seme-alabei. Gaztetxoak behin eta berriz, baloia berreskuratzen saiatu baziren ere, gizonak haurrei burutik bultzatu eta urruntzen zituen, txiki ausart batek barrabiletan ostikada bat eman zion arte. Mozkorrak pilota eskuetan hartu, ostikada eman eta baloia errekara bota zuen. Neska-mutilek, "gure baloia, gure baloia" oihukatuz, amore eman gabe jarraitu zuten. Orduan, kuadrillakoek, bai emakumeak eta baita gizonak ere, haurrak lagundu ordez, mozkorra babestu zuten. Potroetako mina joaten ez zitzaionez, edo kuadrillak eskaini zion inpunitatearekin harrotua, gizontxoak hula hoopa hartu eta hori ere errekara bota zuen. Umeak haserre, frustratu, sumindu eta negarrez harengana joan ziren tropelean, baina kuadrillak, berriz, mozkorraren alde egin zuen. Are gehiago, neskatiko gazteena negarrez gogor ari zenez, amak besoetan hartu eta… mozkorrarengana eraman zuen, hari muxua emateko!
Mozkorra eta bere lagunak gu geunden tabernara etorri ziren gintonic bila. Gure ondotik pasatzerakoan, emakume bat aulkitik altxatu eta gizonari zera esan zion: "Nik zure diru-zorroa hartu eta errekara botako banu, ongi irudituko litzaizuke? Ba oraintxe oso gustura eginen nuke hori". Gizontxoari entzundakoa oso gaizki iruditu eta, "hija de puta" oihuka esan ondoren, emakumea jotzera bota zen. Kuadrillakoek, ahal izan zuten moduan heldu bazuten ere, emakumearen kontra ere gogor egin zuten: "Zu zertarako sartzen zara? Pozik egonen zara lortutakoarekin!".
Etxera gorputz txarrarekin abiatu ginen, ikusirik haurrek zer ikasi zuten: egiturak erasotzailea babesten duela, eta ahularen ahotsak ez duela baliorik.
Edurne Elizondo
"Ez da erraza", aitortu du Sortzen elkarteko arduradun Sergio Iribarrenek (Iruñea, 1978), Sortzen jaia prestatzeko lanari buruz. Halere, 22. aldiz ospatuko dute igandean, 10:00etan hasita, Iruñeko Antoniutti parkean. "Auzolan erraldoi bat da", erran du Iribarrenek. Bestaz eta esku artean dituzten erronkez mintzatu da. Kezka agertu du euskararen aurkako erasoengatik.
Zein da igandeko bestaren helburua?
Gure komunitatea batzea. Sortzen elkartean bat egiten dugu, batez ere, D ereduko guraso elkarteek, eta, hainbat herritan, eskola osoek. Gure helburua beti izan da hezkuntza komunitate osoa elkarlanean aritzea. Jaiaren 22. aldia ospatuko dugu aurten, eta elkartzeko beharrak sortu zuen, hain zuzen.
22 urteotan izan da aldaketarik?
Uharten eta Sarrigurenen jai oso handiak antolatu genituen, eta iaz oinarrietara itzultzeko beharra ikusi genuen. Jai handiak izan ziren bi horiek, baina pixka bat desitxuratu zirela ere uste dugu. Hasierakora itzuli nahi genuen; guk egindako jai bat izatea, eta guretzat. Ateak zabalik izanen dira, noski, baina koherente izan nahi dugu helburuekin eta gure filosofiarekin. Jai giro batean irudikatu nahi dugu amesten dugun eskola.
Lehen, urtero eskola batek antolatzen zuen besta; iaz eta aurten, denon artean ari zarete. Komunitatea batzeko?
Bai. Eta onartu behar dugu zaila dela. Iruñerriko eskolak ari gara, batez ere. Denen arteko gauza bat dela barneratzea zailagoa da, ahalegin bat eskatzen du. Baina erronka polita ere bada: egun osoko auzolan erraldoi bat da, finean.
EgunOn leloa hautatu duzue. Hezkuntzaz haragoko mezua zabaldu nahi duzue?
Bai. Mezu zabalago bat da. Eskolak auzoetan eta herrietan daude, eta tokian tokiko egoerak eragiten die. Kanpoan gertatzen denak badu eragina eskoletan. Ikasturte hasieratik argi genuen euskararen erabileraren alde egin nahi genuela. Gure eskoletan gero eta familia euskaldun gehiago dago, baina badira euskaldunak ez direnak ere. Egun on esatea, ordea, oso erraza da. Lehen hitza euskaraz esatea bultzatu nahi dugu. Hitz horiekin, gainera, gogoratu ahal izan dugu Martzillako alkate Mario Faboren jokabidea, ikasturte hasierako ekitaldian nahiago izan baitzuen ingelesez hitz egin, egun on esan baino.
Euskararen aurkako mezuak ohiko bilakatu dira oposizioko taldeen artean.
Ez da bakarrik Iruñean eginen duten manifestazioa. Hori anekdota hutsa izan daiteke. Baina gogoratu behar dugu Jose Iribas Hezkuntza kontseilariaren garaiak ere nolakoak izan ziren. Argi izaten genuen ikasturtea hasi bezain pronto D ereduaren aurkako kanpaina bat etorriko zela. Beti egon behar genuen erantzuteko prest. Orain, gobernuaren aldaketarekin, aldatu egin da hori. Erantzuten baino gehiago, eraikitzen ari gara. Halere, Euskararen Legearen aldaketaren ondorioz D eredua sare publikoan lortu duten herrietan bada kezka.
Euskaraz ikasteko aukera galtzeko kezka?
Bai. UPN itzultzen bada D eredua galduko ote duten beldur dira. Egunero ari dira UPNtik eta PSNtik esaten itzultzen badira euskararen alde hartzen ari diren neurri guztiak zaborrontzira botako dituztela. Hori da larriena. Ez dakit gorroto delitu deitzen ahal zaion, baina, azken hiru urteotan, euskararen aurkako mezu oso gogorrak zabaltzen aritu dira. Nafarroako jendarte osoaren aurka ari dira, eskubideez ari baikara. Familia guztiek dute eskubidea seme-alabak D ereduan matrikulatzeko. Zaborrontzira botako dute eskubide hori?
Gobernuak egin dituen urratsei buruz, motz gelditu dela uste duzu?
Ausardiarik eza aipatu dute hainbat eragilek; guk ere bai. Guk argi dugu Euskal Herriak elkarbizitzarako behar duela euskal ikasle eleaniztunak sortuko dituen hezkuntza eredu bat. Nafarroan, hizki zopa bat dugu. Gurasoek A, G eta D ereduen artean hautatu behar dute. D eredua elkarbizitzaren eredua da, euskara, gaztelania eta ingelesa ikasten dutelako haurrek, eta, ondorioz, badute aukera beste ereduetako ikasleekin komunikatzeko. A eta G eredukoek, ordea, ez. Horregatik egin dugu auzo bizi onaren eskolaren eta hezkuntza burujabetzaren alde.
Hori da amesten duzuen eskola?
Badakigu ez dugula orain behar dugun eskumena. Ez zaigu ahazten, halaber, 30 urteotan Euskararen Legeak izan duen eragina. Egoera soziolinguistikoa oso ezberdina da Elizondon, Iruñerrian eta Caparroson. D ereduak, akaso, tokian tokiko egoerara egokitu beharko luke. Egun ez dugu gaitasuna hori guztia egiteko, Hezkuntza Departamentuak esateko ikasleek zer-nolako hizkuntza gaitasunak izan behar dituzten eta horretarako eredua garatzeko. Badakigu hori ez dugula lortuko egun batetik bestera. Baina aurrera egin behar dugu. Helburua da eredu bakar bat, berdintasunean hezteko.
Eremu ez-euskaldunean gurasoak egiten ari diren lana funtsezkoa da bide horretan?
Lan handia egiten ari dira. Baina gutxiengoa dira herri askotan, eta kezka badute.
Zuek ere kezkatuta zaudete?
Bai, gu ere bai. Gobernua aldatu zenean, arnasa hartu ahal izan genuen, eta, erasoei aurre egin beharrean, gure lanetan murgildu ginen. Lehengo dinamiketara itzultzeko aukerak kezkatzen gaitu.
Edurne Elizondo
Beren funtzioa betetzen ari dira epaileak eta hedabideak: sistema patriarkalari eusten ari dira". Horixe erran zuen Montse Pinedak, iazko azaroan, Iruñean, 2016ko sanferminetan gertatutako taldeko sexu erasoaren inguruko epaiketa hasi zenean. Creacion Positivako ekintzaile feminista da, eta indarkeria matxistetan aditua. Auzi horren inguruko epaia ezagutu eta gero, errandakoa berretsi du Pinedak: "Zoritxarrez, erran nuenari eutsi behar diot; sistema judizialak eta zigor kodeak gure gizartearen balioak azaltzen dizkigute, eta balio horiek patriarkalak dira".
Bost gizonen artean 18 urteko emakume bat inguratu, atari bateko gelan sartu, paretaren kontra inmobilizatu, sexu harremanak izatera behartu, bideoan grabatu, emakumea lurrean botata utzi eta haren sakelakoa ebatsi, laguntza eskatzerik izan ez zezan. Hori gertatu zen Iruñean, 2016ko uztailaren 7ko goizaldean. Nafarroako Lurralde Auzitegiak frogatutzat jo du sekuentzia osoa. Hala ere, epaileen arabera, eginikoa ez zen sexu erasoa izan.
"Abantailakeriazko sexu abusu jarraitua" egotzi, eta bederatzi urteko espetxe zigorra ezarri diete bost akusatuei. Epaileek onartu dute sexu harremanak ez zirela "adostuak" izan, eta emakumea "behartu" egin zutela, euren "nagusitasun fisikoa" baliatuz. Hala ere, ez dute frogatutzat jo auzipetuek "indarkeria fisikoa, mehatxuak edota larderia" erabili zutenik. Magistratu batek boto partikularra eman du, gainera, eta absoluzioa eskatu bost gizonentzat.
"Sexu eraso batean beti bada indarkeria". Horixe erran du Clara Timonelek. Sexu osasunean eta giza eskubideetan aditua da. Onartu du "estutasun handia" eragin ziotela epaia ezagutu aurreko egunek. "Absolbituko zituztela uste nuen. Zigortu zituztela jakin nuenean, lasaitua hartu nuen, baina amorru bilakatu zen, berehala, gertatutakoa abusutzat jo zutela jakin nuenean".
"Genero indarkeriei buruz ari garenean, sistemak ziurtzat jo ohi du emakumeak gezurra erraten duela. Egoera hori bazter uzteko ordua dugu. Ez da erraza, ordea, inguru patriarkal eta misogino batean bizi baikara", nabarmendu du Timonelek.
Justiziaren arloa inguru patriarkal eta misogino horren barnean dagoela argi du Timonelek; June San Millan abokatu eta Salhaketako kideak ere ideia hori nabarmendu nahi izan du: "Sententziak agerian utzi du, batez ere, justiziaren esparruan inolako genero ikuspegirik ez dagoela, eta emakumeak erabat salduta daudela; justiziak ez ditu betaurreko moreak jantzi, oraindik ere", erran du, argi eta garbi. Arazoa da, haren ustez, jurisprudentziak bizkarra ematen diola genero ikuspegi horri. "Sententziak onartzen du emakumeak egia erran duela. Larderia ez du onartzen, ordea, jurisprudentzia halakoa delako, genero ikuspegirik gabea, alegia".
Zigor kodea aldatzeko aukeraz harago, "egiturazko aldaketa" behar dela nabarmendu du San Millanek. Izan ere, sanferminetako taldeko sexu erasoaren inguruko epaia ez da salbuespena. Azken egunotan, adibidez, Kantabriako (Espainia) epaile batek sexu abusutzat jo du gizon batek haur bati egindakoa, eta ez, ordea, erasotzat, umeak ez ziolako erasotzaileari "aurre egin". Haurrak 5 urte baino ez zituen lehen erasoa sufritu zuenean. "Gisa horretako epaiak eguneroko kontua dira", erran dute adituek.
"Arazoa ez da legea, epaileek egiten duten interpretazioa baizik. Horregatik, zigor kodea moldatzea ez da konponbidea; hamaika aldaketa egin dira, eta denek ekarri dute egoerak okerrera egitea. Kontua da giza eskubideen eta feminismoaren ikuspegia txertatzea", berretsi du San Millanek.
Botere abusua
"Sexu indarkeria terrorea eragiteko tresna bat da". Timonelenak dira hitzak. Gehiago erran du: "Abusua, berez, ez da sexu abusua, beti da botere abusu bat, edo konfiantza abusu bat. Sexualitateaz abusatu daitekeela errateak argi uzten du sexualitateaz, harremanak ezartzeko dinamikez eta indarkeriaz ditugun ikuskera eta definizioa erabat aldatu behar ditugula". Kantabriako sententziaren kasuaren gisakoetan, erasoa umeek sufritzen dutenean, Timonelek uste du sexu abusutzat jotzea "iraina" dela biktimentzat, "umeei ez duten dimentsio sexuala egozten dielako".
Timonelek aipatu duen indarkeriaz, sexualitateaz edo harremanak ezartzeko moduez gogoeta egiteko beharrarekin lotzen da, bertzeak bertze, Laura Casielles kazetariak egunotan idatzitakoa: "Gertatzen ari dena kontzeptuekin lotutako kontu bat da, inguratzen gaituen mundua ikusteko eta izendatzeko dugun moduarekin. Arazoa da dugun zigor kodeak ez duela indarkeria egungo edozein emakumek bezala ulertzen; ez du larderia ulertzen botereak eta pribilegioek gure harremanak gurutzatzen dituztela argi duen edozein pertsonak ulertzen duen moduan".
"Mingarritzat" jo du Casiellesek 2016ko Iruñeko taldeko sexu erasoaren inguruko sententziak jaso izana indarkeriarik ez zela izan. "Baimenik ez bada, indarkeria bada".
Baimenaren inguruan egiten dute lan, hain zuzen ere, La Pregunta 28 taldean. Talde horretako kide Stef Papinek, Cristina Gozalok eta Loreto Aresek idatzi dute Pikara Magazine hedabidean: "Baimena (txarra) eta desioa (ona) kontrajartzen dituen diskurtso bat zabaltzen ari da. Desioarena eremu labainkorra da, bizi dugun heteropatriarkatuan eraikuntza bat baita, gure subjektibotasunek eta esperientziek ukitua. Guk boteretzetik pentsatu nahi dugu: baimentzen dut nire gorputzaren gaineko boterea dudalako; onartzen dut nik hala erabakitzen dudalako; adosten dut hala egin nahi dudalako. Arazoa ez da desioa; arazoa da desioa identifikatzeko edo azaltzeko zer tresna dugun, kontuan hartuta bortxaketaren kulturak denok zeharkatzen gaituela".
Montse Pinedarentzat, baimenaren auzia "funtsezkoa" da. "Erabakiak nork eta nola hartzen dituen oinarrizko auzi bat da sistema patriarkalean, eta ez dugu ahaztu behar sexu indarkeriak direla gizarteak emakumeen bizitza kontrolatzeko erabiltzen duen tresna".
Pinedak uste du ezetza ezetz dela dioten leloak ez direla nahikoak, sexu indarkerien aurkako kanpainetan. Mezuak bertzelakoa izan behar duela. "Onespen positiboaren aldekoak gara gure elkartean. Bakarrik baietz erraten baduzu dela baietz; eta hala eta guztiz ere, baietz hori baldintzatuta egon daitekeela argi izan behar dugu".
Emakumeak subjektu politikotzat aldarrikatu ditu Pinedak, eta Iruñeko sententziak izaera hori ukatzen duela salatu du, hain zuzen ere. Ukatze horrek emakumeak "nazkatu" dituela uste du Pinedak, eta horregatik atera direla karrikara, azken egunotan, patriarkatuaren aurka. Clara Timonelek nabarmendu du "harro" dagoela karrikan epaiari eman zaion erantzunarekin. "Aurrera egin dugu, eta sumatzen dut mugimendu feministaren kritikak ari direla iritzi publikora ailegatzen". Bat egin du Pinedak: "Sententzia honek ekarri du, lehen aldiz, auzi horri buruz hitz egitea espazio guztietan".
Nazioartean ere izan dute oihartzuna mugimendu feministaren protestek, bai eta epaiak berak ere. Europako Batzordeak gogoratu du, adibidez, bortxaketa direla baimenik gabeko sexu harremanak, Istanbulgo akordioaren 36. artikuluaren arabera. Nazio Batuen Erakundeak ere nabarmendu du sententziak "bortxaketaren larritasuna gutxiesten" duela, eta kalte egiten diola, "argi eta garbi", emakumeen eskubideak errespetatzeko beharrari. Europako Batasuneko Justizia eta Genero Berdintasun komisario Vera Jourovak ere hartu du hitza, epaiari buruz: "Espero dut helegiteari erantzun azkar eta justu bat ematea".
Hainbat epaileren artean ere sortu du ezinegona sententziak. Dalila Dopazo (Lugo, Galizia), Nekane San Miguel (Bilbo) eta Angels Vivas (Bartzelona) magistratuek, adibidez, gutuna idatzi diote biktimari, eta argi erran diote epaiak bortxaketatzat hartu beharko zukeela haren kontrako delitua.
Epaileok nabarmendu dute, gainera, eraso baten aurrean "emakume bakoitzak ezberdin" erreakzionatzen duela. Bat egin du Clara Timonelek. "Pentsa dezakegu eraso baten aurrean modu batera edo bertzera jokatuko genukeela, baina ez dago jakiterik. Inoiz ez dakizu nola erreakzionatuko duzun". Timonelek erantsi du "sistemarentzat" ez dagoela "biktima on bat" izateko modurik. "Sistema bera tranpa bat delako. Ezin dugu joko horretan sartu". Sistemak biktima "epaitzen" duela erantsi du, eta errealitate horri "gogor" egin behar zaiola aurre.
Feminismoa eta kartzela
Nafarroako Lurralde Auzitegiak apirilaren 26an eman zuen 2016ko sanferminetako bortxaketari buruzko epaiaren berri. "Arratsalde osoa eman nuen sententzia irakurtzen". June San Millanek argi du larderia gertatu zela duela bi urteko taldekako erasoan, eta, argi du, halaber, genero ikuspegirik ezak ekarri duela epaileek eman duten sententzia. "Denen eskubideak bermatu behar direla zalantzarik ez dut; baina beldur naiz sistemak akusatuen eskubideak bermatzeko joera nabarmenagoa duela emakumeen aurkako indarkeriarekin lotutako kasuetan".
Feminismotik epaiari buruz zabaldu diren hainbat mezurekin ere kritiko agertu da San Millan; zehazki, espetxe zigorraren ingurukoekin. "Feminista batek ezin du espetxea defendatu", erran du. "Kartzela defendatzen duenak ez du ezagutzen. Gaztakak konpontzeko eta biktimari dagokion ordaina emateko bertze sistema bat behar dugu".
Salhaketako kide eta abokatuak onartu du oraingoaren gisako sententziek eta erasoek bereziki ukitzen dituztela herritarrak. "Auzi hagitz mediatikoa izan da, eta gertatu dena izugarria da". Amorrua normaltzat jo du. "Harago" jotzeko beharra berretsi du, halere: "Denen giza eskubideak bermatuko dituzten formulak bilatu behar ditugu; helburua da min gehiago eraginen ez duten bideak bilatzea, eta, batez ere, delitua prebenitzea. Ez dadila horrelakorik berriz gertatu. Justizia konpontzailea existitzen da; badira bertze bideak. Azter ditzagun, kasuz kasu erabiltzeko".
Formula berriak jorratzeko bide horrekin lotu du justiziaren esparruan giza eskubideen eta feminismoaren ikuspegia txertatzeko beharra. "Feminismo gehiago, eta espetxe gutxigo behar dugu", laburbildu du San Millanek. Feminismoa, bertzeak bertze, indarkeria sufritzen duten emakumeak babesteko.
Edurne Elizondo
Agapito Galindok hegan egiteko gai zela amets egin zuen, Ezkabako gotorlekuan preso izan zutenean. "Ametsen bidez, ihes egiten zuen, hegan, gotorlekuko harresien gainetik". Galindoren omenezko poema irakurri du Txinparta elkarteko Koldo Plak, Nafarroako Parlamentuan. Ezkabako gotorlekuari buruzko Lur azpitik, lur-azaleratuz izenburuko erakusketa inauguratu dute erakunde horretan. Txinpartak eta Aranzadik antolatu dute, elkarlanean, eta hilaren 31ra arte egonen da ikusgai.
Ez da bakarra. Nafarroako Gobernuak ere Ezkabako gotorlekuko memoria berreskuratu nahi izan du, egunotan, Ezkabako ihesaldiaren 80. urteurrena beteko denean. 1938. urteko maiatzaren 22an, 795 presok ihes egin zuten espetxe frankista bilakatutako gotorlekutik. Hiruzpalauk baino ez zuten lortu muga zeharkatzea, ordea. 206 preso tiroz hil zituzten harrapatu zituzten toki berean. Bertze hamalau, berriz, 1938ko abuztuaren 8an fusilatu zituzten. Ezkaban egondako guztiak omendu nahi dituzte bi erakusketek. Eta ez ziren gutxi izan. "Denera, 7.000 inguru", erran du Plak.
1934. urtean ailegatu ziren lehendabiziko presoak Ezkabako gotorlekura. 1936ko otsailera arte, 800 hartu zituen espetxeak. Hilabete horretan, gotorlekuko bizi baldintza gogorrek eragindako eztabaidaren ondorioz, denak atera ziren, amnistia baten bidez. 1936ko altxamendu militarra gertatu eta gero, frankistek erabili zuten eraikina espetxe gisa.
Baldintzek ez zuten hobera egin. Ezkaban egondako presoek paretetan idatzitako mezuen bidez eman zuten beren aldarrien berri. "Hotza, gosea eta zikinkeria. Horiek ziren nagusi. Botikarik ez zen, gainera, eta preso anitz gaixotzen ziren", gogoratu du Plak.
Gotorlekuaren ondoko hilerrian lurperatu zituzten hildako preso anitz. Botilen hilerria erraten diote, presoen hilotzekin batera, hildakoen informazioa biltzen zuten botilak ere sartu zituztelako frankistek hobietan.
Ezkaba Proiektua
Botilak hartu ditu parlamentuan zabaldutako erakusketak Ezkabako memoriaren ikur; Nafarroako Gobernuak Iruñeko Planetarioan zabaldu duenak ere iragana, oraina eta etorkizuna lotzeko tresna bilakatu ditu ontziok. Gobernuak Ezkaba Proiektua izenburuko ekinaldiaren barruan antolatu du planetarioko erakusketa. Gazteenen artean eman nahi du Ezkaban gertatutakoaren berri, bereziki. Gobernuak, hain zuzen ere, Memoria duten eskolak ekinaldia jarri du abian, memoria ikastetxeetan lantzeko. Lan horren berri jaso du planetarioko erakusketak ere.
Protagonista nagusiak Ezkaban preso izan zituzten guztiak dira, halere, Iruñean gotorlekuari buruz egunotan bisitatzen ahal diren bi erakusketetan. Presoak, bai eta haien inguruan sortutako elkartasun sareetan aritu ziren guztiak ere. Sare horietan emakumeak izan ziren nagusi, hain zuzen ere. Espetxe barruko eta kanpoko errealitateen arteko zubi lana egin zuten emakumeok, eta haiek ere sufritu zuten, anitzetan, frankisten errepresioa.
Ezkaban preso egondakoen senideen esku dago orain gotorlekuan hildakoen memoria. Azken urteotan, Nafarroako Gobernuaren bultzadarekin, Ezkabatik ihes egindako hainbaten gorpuak atera dituzte lur azpitik. Bertze familia anitzek bila jarraitzen dute. Txinparta elkarteko buru Victor Orozek erakundeen eta memoriaren esparruan lanean ari diren elkarteen arteko elkarlana jo du jarraitu beharreko bide gisa. "Gu lanean jarraitzeko prest gara, baina gobernuari dagokio legez jasotakoa betearaztea".
Bat egin du Nafarroako Parlamentuko buru Ainhoa Aznarezek ere. Memoria lantzeko eta biktimen ondoan egoteko beharra nabarmendu du. Frankismoaren errepresioa zuzenean sufritu du Josefina Lambertok. Larragan hil zizkioten aita eta 14 urteko ahizpa. Parlamentuan egon nahi izan du, erakusketaren inaugurazioan. Memoria bizia da Lamberto. 89 urte ditu, eta Vicente Lamberto aitaren bila jarraitzen du.
Hilaren 22an, Ezkabako gotorlekuan du memoriak hurrengo ekitaldia. Urtero bezala, omenaldia eginen die Txinparta elkarteak han preso izan ziren guztiei, eta, bereziki, 1938ko maiatzaren 22an ihes egin zutenei. 12:00etan eginen dute, gotorlekuko atearen aurrean. Hilaren amaierara arte, parlamentuan jaso dezakete herritarrek han gertatu zenaren berri. Planetarioan, berriz, ekainaren 15era arte egonen da gobernuak antolatutako erakusketa. Memoria zabaltzen. Egiten.
Kattalin Barber
Hatshepsut, Enheduanna, Makeda, Iliria Teutakoa, Teano Krotonakoa, Carmenta eta Aspasia Miletokoa. Antzinateko eta historiaurreko emakumeak dira: irakasleak, piratak, matematikariak, emaginak, filosofoak eta erreginak, besteak beste. Haiei buruz, ordea, gutxi dakigu Monica Revenga diseinatzaile grafikoaren ustez. Egoera irauli nahi du: Siempre estuvimos aquí, siempre fuimos guerreras liburua prestatzen ari da, emakume horien bizitzak "ahanzturatik memoriara" pasa daitezen.
Historiaurrean eta antzinaroan zein izan zen emakumeen zeregina? Zergatik izan dira ezagunak orduko gizonak bakarrik? Galdera horiek izan ditu abiapuntu Revengak, historiako emakume gerlariak ezagutzera emateko.
Ez dago bakarrik, proiektu kolektiboa baita liburua. 26 pertsona aritu dira historiaurreko emakume horien bizitzak idazten eta ilustrazioak egiten. "Mimoz eta eskuz egindako lana da", azaldu du Revengak. Garai bakoitzean jazotako gertaerak abiapuntu hartuta, egile bakoitzak bere "ikuspuntua" eman du. "Hainbat historialarik eta arkeologok ere lagundu digute narrazioetan". 120 orri inguru izanen ditu liburuak. Finantzaketa kolektiboaren alde egin du Revengak. Bihar arte bada laguntzeko aukera.
Aspaldikoa da liburua egiteko ideia. Institutuan zegoenean konturatu zen Revenga emakumeak eskola liburuetan ez zirela agertzen, eta hausnarketa horren fruitua izan da antzinako emakume gerlarien bizitzak biltzea: "Nork idazten ditu liburuak? Nor dago edukien atzean? Beharrezkoa da historia berrikustea eta falta zaigun informazioa berreskuratzea".
Historiaurrea eta antzinatea genero ikuspuntutik "iraultzeko" asmoa izan du Revengak, eta 26 pertsona izan ditu ondoan Siempre estuvimos aquí, siempre fuimos guerreras liburuko istorioak harilkatzeko. "Harremanetan jarri nintzen interesa izan zezaketen pertsonekin, eta ahoz aho osatu dut sarea", azaldu du diseinatzaileak.
Historiaurreko eta antzinateko dokumentazioa eskasa da, eta ikerketa lan handia egin dute idazleek. Carmen Lopezek, esaterako, Carmenta emakumeari buruzko istorioa idatzi du. Irakasle erretiratua da iruindarra, eta bat egin zuen proiektuarekin ezagutu zuen une berean. "Beharrezkoa iruditzen zait, alde batetik, elkarlanean egindako liburua delako, eta, bestetik, oso beharrezkoa delako emakumeen memoria berreskuratzea, gure memoria berreskuratzea".
Kristo aurreko VII. mendekoa da Carmenta. Grezian sortu zen, eta emagina zelako da ezaguna. "Ikertzen hasi nintzenean, konturatu nintzen greziar mitologiako pertsonaia zela, baina balio digu arketipo bat delako: sinbolikoki emakume askoren bizitza irudikatzen du". Lopez gustura aritu da historian arakatzen: "Emakumeok indarra dugu, eta gurea erresistentziaren historia da, bai eta erresilientziaren historia ere. Gerlariak gara".
Aspasia Miletokoa
Mari Jose Perezek Aspasia Miletokoaren bizitza idatzi eta ilustratu du. Lopezi bezala, zaila egin zaio informazioa aurkitzea, eta hari askotatik tira egin behar izan du, emakumeak historiaren sustraietan kateatuta ez dauden seinale. "Liburutegietan zerbait aurkitu dut, baina dena dago gordetegian, ezer ez ikusgai". Gutxika-gutxika osatu du emakumearen historia: Atenasen jaio zen, Kristo aurreko 470. urtean, eta Perikles politikaria izan zuen senar Aspasia Miletokoak. Besteak beste, filosofoa eta ginekologoa izan zen. "Periklesen diskurtsoak idazten zituen, demokraziaren defendatzaile sutsua izan zen, eta Sokratesen irakaslea, besteak beste. Emakume jakintsua, polifazetikoa eta gerlaria izan zen", azaldu du Perezek.
Argia ikusi nahi dute Aspasia Miletokoaren eta Carmentaren istorioek, bai eta historiaurreko eta antzinateko beste bost emakumeren bizitzek ere. Horretan ari dira Monica Revenga eta beste kideak lanean.
Edurne Elizondo
Iaztik ari dira Burlatako bizilagunak protesta egiten, herriko hotel batean telefonia mugikorreko antena bat jartzeko duten asmoaren aurka. Udalak bat egin du beren aldarrikapenekin, eta helegitea aurkeztu du Nafarroako Gobernuaren aurr...
Jon Barberena
Adio erran aitzinetik, besarkatzaile onari bizkarrik ez emateko aholkatu zigun Bi Bala musika taldeak. Euskaldunok, jatun onak izaki, hitza aise jaten omen dugu, topikoak hautsi dituen rock talde honendako. Topikoen topikoa baita euskalduna isila bezain zuzena dela. Hau da, teorian hitzeko pertsonak gara, eta, hitzemanez gero, bete egiten dugu. Akaso, hitzekoak gara, guti solastatzen garelako. Isiltasunak bere bentajak ditu. Ahotik arin kanporatzen diren solasek pisua har dezakete eta pertsonaren egunerokoa zamatu. Inon eskribitu gabeko hitzek, forma fisikorik ez duten hitzek, eginbeharra edo konpromisoa eska diezagukete, eta konpromisoek lot gaitzakete.
Euskaldun maskulino peto-petoaren irudian, isiltasunaren dimentsioa eta sentimenduekiko zurruntasuna gehiago handitzen da. Bihotza soinean egunero darabilgun arren, gutitan azaleratzen dugu bihotzean altxatzen duguna gizonezko euskaldunok. Ez da konpromiso handiegia eskatzen duten hitzak direlako. Lotsak trabatzen du Eusko Labela duen gizonezkoaren mingaina, eta isiltasunean babesten da.
Maite izena hedatua da gurean. Neska anitzen izena da egun, baina euskal izenak debekaturik egon ziren sasoian normala zen haurrari Maria Teresa paratzea, gero Maite deitzeko. Orain ez ditugu umeen euskal izenak bertze izen baten gibelean altxatzen, baina maite hitzarekin hasten diren sentimenduak bai.
Bernart Etxepare handiak ez zuen maite zaitut esaldirik bere liburu famatuan eskribitu, eta haren partez onesten zaitut erabiltzen zuen. Onespenetik maitasunera aldea dago. Maitasuna hitz potoloagoa da. Ikaratu ote zen?
Kirmen Uriberen Maite zaitut, ez poeman, berrogei urtez labe garaietan lan egin zuen aitak maite zuela erran ezin zion alabari opari neketsu baten bidez erran zion hitzez adierazi ezin zuena. Hitz guti batzuk ahoskatzea eta sentimenduak azaleratzea baino errentagarriagoa eta errazagoa suertatu zitzaion lan delikatu hura. Lantegitik banan-banan ebatsi zituen piezak soldagailuarekin josi eta altzairuzko ohatzea egin zion ezkontzera zihoan alabari.
Xabier Lete ere ez zen atrebitu Jardin bat zuretzat kantu egin berria kantatu aitzinetik Lurdes Iriondori publikoki sentitzen zuena zuzen-zuzenean erratera. 1999ko buruilean eman zuen azken kontzertu hartan, ingelesez eta frantsesez egin zion eskaintza Lurdesi: "To my wife… Pour ma femme". Lotsati agertu zen Lete, bertze hizkuntza batzuetan biluztea erosoago suertatu zitzaion.
Sentimenduak azaleratzeko lotsa ondorio kulturala da. Eraikia. Gizarteak markatutako jokabidea. Gizonezko euskaldunok batik bat isiltasunean sufritzen dugun sindromea da. Ez naiz hitzen erranahia gastatu artio hitz potoloak behin eta berriz zentzugabe ibiltzearen aldekoa. Baina erran gabeko damuak gehiago zamatzen du pertsona, errandakoaren damuak baino. Alda dezagun euskaldun prototipo maskulinoaren irudia. Beraz, urrikitu aitzinetik, adieraz diezaiegun familiakoei, lagunei, bikotekideari... lotsarik gabe sentitzen duguna. Arinago eta zoriontsuago sentituko gara. Zuk nor maite duzu?
Edurne Elizondo
Karrikara atera ziren sindikatuak asteartean, Maiatzaren Lehenean. Mahai gainean jarri zuten, bertzeak bertze, sindikalismo politikoago bat egiteko beharra, eta greba orokorraz hitz egiten hastekoa. Mobilizatzen eta aldarrikatzen jarraitzea ezinbertzekotzat jo zuten erakundeotako buruzagiek, langileen eskubideen alde.
Nafarroan, apirilean zabaldutako datuen arabera, 35.910 pertsona daude langabezian. Ia 21.000 emakumeak dira. Langabeen artean, %9 dira 25 urte baino gutxiagokoak, eta ia %19, berriz, 25 eta 34 urte bitartekoak. Lana dutenen artean ere, prekaritatea da nagusi. Beren esperientzien berri eman dute arlo ezberdinetako hainbat langilek.
Etxeko langilea
Maiatzaren Lehena maiatzaren 1a bertzerik ez da Irene Sotosentzat. Egun bat, edozein egun. Ez du sentitzen sindikatuek ordezkatzen dutenik. "Emakumeek beti doan egin duten lana egiten dugu guk, eta, ondorioz, ikusezinak gara". Etxeko langilea da Sotos, La Rebelde elkarteko kide. Sektore horretan ari direnentzat bilgune izan nahi du elkarteak, denen indarra batuz, beren aldarrikapenak zabaltzeko.
Asteburuetan egiten du lan Sotosek, zaharrak zaintzen. "Ordu gutxiko kontratua dut". Hori da bere lanaren arazo nagusietako bat, nabarmendu duenez. "Behin-behineko egoera batean gaude beti. Batetik, ordu gutxiko kontratuak ditugu, anitzetan; eta, bertzetik, epe mugatu baterako. Lanean hasten garenean, inoiz ez dakigu noiz arte ariko garen".
Lana "egun batetik bertzera" amaitzen da, kasu anitzetan. Hori gertatzen denean, gainera, langabezia kobratzeko aukerarik ez dute etxeko langileek. "Ez gaude langileen estatutuan; guk bertze edozein langilek dituen eskubideak izan nahi ditugu".
Nafarroan 14.000 etxeko langile inguru badira, La Rebelde elkarteko kideen datuen arabera. Haietako 9.000 inguru baino ez daude Gizarte Segurantzan izena emanda, ordea. Soldatak eskasak, eta lan baldintzak gogorrak izaten dira, gehienetan. "Lagun batek zaintzen duen pertsona ospitalean dago egunotan. Langileak ia egun osoa ematen du han, egunez eta gauez. Ez da bidezkoa", salatu du.
"Badakit guk egiten dugun lana ez dela fabrika batean makina bati lotuta dagoenak egiten duenaren gisakoa, baina, anitzetan, lana zure bizitza bilakatzen da, bertze deus egiteko denborarik ez dizulako uzten. Erabat lotzen zaitu".
Etxeko langileen artean migratzaileak dira nagusi. Sotos Argentinatik etorri zen Nafarroara. La Rebelde elkarteko kideekin duela lau urte bat egin zuen, etxeko langileen eskubideen alde lan egiteko asmoz. Oraindik ere, gutxi dira elkartean, aitortu duenez. "Zaintza lanetan ari diren migratzaileek, anitzetan, egoera are gogorragoa utzi dute atzean, eta eskertzen dute sorterrian gelditu direnei zerbait bidali ahal izatea".
Berak argi du borrokatzen jarraitu behar dutela. Borrokan, ikus ditzaten. "Ordua da etxeko langileon lana onartzeko eta duen balioa aitortzeko".
ABLE bidezko langilea
Duela hogei urte utzi zuen sorterria Moises Vanguk. Kongoko Errepublikan jaio zen, eta han hasi zituen zuzenbide ikasketak. Senegalera joan zen ikasketak amaitzera, eta, handik, Espainiarako bidea hartu zuen, azkenean. Hamar urte egon zen Asturiasen, eta azken hamarrak eman ditu Nafarroan. Asturiasen iturgintzan trebatu zen, eta, orain, aldi baterako laneko enpresa (ABLE) baten bidez aritzen da beharrean, Iruñean. "Iturgintzan, eraikuntzan, garbitzaile gisa... ahal den lana egiten dut".
Zuzenbide ikasketak homologatzeko aukerarik ez zuen izan. "Hemen oztopoak bertzerik ez nuen aurkitu; sorterrian, gainera, gerra zegoen, eta ezinezkoa zen agiri bakar bat ere lortzea".
Baikorra da, berez, Vangu. "Amak beti erraten dit eutsi behar diodala, eta hori egiten saiatzen naiz". Aitortu du, halere, beti ez dela erraza izan. Espainiako herritartasuna badu Vanguk, baina argi utzi du Espainiako Nortasun Agiria izan arren beltza izateagatik "bigarren mailako herritar" bilakatzen dutela.
"Arrazakeria bada". Lana bilatzeko orduan ere sufritu du Vanguk. "Ate anitz ixten dira beltza izateagatik. Behin, lagun batek curriculuma eraman zuen enpresa batera. Utzi eta hamar minutura itzuli zen, datu bat falta zitzaiola konturatu zelako; ordurako, curriculuma zaborrontzian zen".
Hiru urteko kontratua izan da, orain arte, izan duen luzeena. Orain, egun gutxi batzuetan edo astebetez aritzeko kontratuak egiten dizkiote, gehienetan. Etxea du, eta gelak alokatuta lortzen du soldata osatzea. "Bertzela, ezinezkoa litzateke".
Sanferminetan karrikan jartzen dituzten komunak garbitzen ariko dela azaldu du Vanguk: "Norbaitek egin behar du". Emaztea Kongoko Errepublikatik Iruñera ekartzeko lanean jarraituko duela erantsi du. "Burokraziarentzat ere beltza naiz".
Duela bi urte hasi zuen emaztea ekartzeko prozesua, eta agiri guztiak eduki eta baldintzak bete arren, Kongoko Espainiako enbaxadak ez dio eman baimena, oraindik ere. Eskaera bat egin nahi izan die nafar guztiei: "Ireki besoak. Badakit batzuetan zaila dela, baina denon artean lor dezakegu denontzako gizarte justuago bat. Ireki besoak".
Psikologo soziala
Psikologo soziala da Haizea Huarte. Duela bi urte amaitu zuen gradua, eta berriki, ikasketak amaituta egin zuen masterra. Iazko udan lortu zuen, aurrenekoz, bere ikasketekin lotutako lan bat. Ordezkapenak egiten aritu zen. Orain ere, horretan ari da. "Gaixo agiria jaso duen langile baten ordez ariko naiz, ustez luzerako".
Behin-behinekotasuna izan da, orain arte, Huarteren lan esperientzia zehatzen definitu duen ezaugarria. Horixe nabarmendu du. Ikasten ari zen bitartean, hamaika esparrutako lanetan aritu da: "Ostalaritzan, denda batean, haurrak zaintzen...". Ikasketak amaituta, oztopo nagusietako bat edozein lanpostutan eskatzen duten esperientzia dela azaldu du. "Gazteon betiko arazoa da, esperientzia eskatzen digute lan egin ahal izateko, baina nola izanen dugu esperientzia lanik ematen ez badigute?".
Boluntario gisa arituz lortu du eskatzen duten esperientzia hori. "Arlo sozialean ari diren entitate gehienek badituzte halako programak. Azkenean, doan lan egin behar dugu esperientzia lortzeko". Gazteek, neurri batean, egoera hori barneratu dutela uste du Huartek. "Prozesua hori dela sinetsi dugu, neurri batean. Ezegonkortasun hori dela egungo bizitza eredua. Boluntario gisa hasi behar dugula, gero ordezkapenak egin ahal izateko. Txandarik txarrenak egokitzen zaizkigu, gehienetan". Kontratu mugagabea lortzea litzateke azken urrats eta helburua, baina Huartek, oraingoz, urrun ikusten du aukera hori.
Loxin enpresako langilea
Azken bost urteotan izan duen lanpostua galtzeko zorian da Maite Elorz. Ezkirozko Loxin etxeko langilea da. Enpresa hori kudeatzen duen multinazionalak 64 kideko lantaldea murrizteko asmoa agertu du: 40 langile kaleratzeko, lana erregulatzeko espedientea aurkeztu nahi du, zehazki.
Apirilaren 19an eman zien enpresak bere asmoen berri langileei. Hilabeteko epea zabaldu zuten, orduan, negoziatzeko. "Epe hori bukatu eta hamabost egunera aurkeztu nahi dute lana erregulatzeko espedientea", azaldu du Elorzek.
"Gainean dugu langabeziaren itzala". Elorz ELAko ordezkaria da Loxin etxean. Argi du enpresaren kudeaketa bere esku duen multinazionalaren asmoek ekarriko dutela, batetik, lanpostuak suntsitzea eta, bertzetik, lanean jarraituko dutenen baldintzak eta egoera kaskartzea. "Lantalde gaztea gara, eta espezializatua. Badakigu lana aurkituko dugula, baina ez da erraza izango", erantsi du.
Robotikan aritzen da Loxin, aeronautikaren sektorean. Elorzek ez du baztertzen bertze herriren batera joan behar izatea lan bila, lana erregulatzeko espedientea gauzatzen bada. "Nik ez dut seme-alabarik, eta ez dut baztertzen kanpora joateko aukera. Alemanian bizi da nire neba, eta ez dut baztertzen harat joatea. Enpresan badira seme-alaba txikiak dituzten langileak, eta haientzat zailagoa izanen da mugitzea. Zenbaitek argi dute lan esparrua aldatu beharko dutela".
Lana erregulatzeko espediente bati bigarrenez egin behar dio aurre Elorzek. Aurrekoak Gamesan harrapatu zuen lanean. "Bi urtez aritu nintzen han". Kalean utzi zuten arte. "Natural hartu dut oraingo prozesua", onartu du langileak. Elorzek uste du Loxin etxeko langileen egungo egoerak bertze langile anitz ukitzen dituela. "Eredu ekonomiko zehatz bat dago gertatzen ari denaren atzean, enpresak tokiz aldatzen dituen eta azpikontraten alde egiten duen eredua, alegia", salatu du.
Nafarroan sortutako enpresa dela nabarmendu du, eta "langileen ezagutza" duela altxor nagusi. "Lantalde oso teknikoa dugu. Argi dugu 24 langilerekin enpresak ezin izanen duela aurrera egin".
Makina-erremintaren esparruko etxea da Loxin. "Iruñerrian ez dago aukera asko arlo horretan". Protestak hasi dituzte Ezkirozko langileek. Presioa egiten jarraitzeko prest dira, eta Nafarroako Gobernuari eskatu diote esku hartzeko.
Ziurgabetasuna, zalantza da nagusi Loxin etxeko langileen artean. Ziurgabetasuna, prekaritatea eta zalantza nagusi dira, gaur egun, langile anitzen egunerokoan. Errealitate hori salatzeko eguna da Maiatzaren Lehena anitzentzat; eusten jarraitzeko eguna bertze askorentzat. Bada zer aldatu.
Kattalin Barber, Ez da Vianako printzearen «ohiko» biografia bat. Hori nabarmendu du Mikel Zuza idazle, historialari eta liburuzainak, Pamiela argitaletxearekin plazaratu berri duen Principe de Viana: el hombre que pudo reinar liburuari buruz. Azaldu du Karlos IV.a Vianako printzearen (1421-1461) hamaika biografia daudela, baina bereak «ikuspegi berri bat» eskaintzen diola irakurleari
Paueko Artxibategian (Okzitania) aurkitutako hainbat dokumentu hartu ditu oinarri, hain zuzen ere, eta agiri horiek bilakatzen dute berezi Zuzaren lana. "Mikel Ramosek eman zidan dokumentuen berri, eta orduan argi izan nuen ez zela ohiko biografia bat izanen", onartu du Zuzak. Pauen, zehazki, Vianako printzearen aurkako 87 salaketa aurkitu ditu.
Historia ikerketetan garaiko fakturak eta liburu-kontuak izaten ohi dira informazio iturri nagusi, eta "zaila" da bestelako informazioa aurkitzea: "Baina fakturetan ez dago ez sentimendurik ezta emoziorik ere", esan du Mikel Zuzak. Aurkitu dituen agiriak, halere, beste mota batekoak dira: salaketak, beaumondarren aurkako agramondarren 87 salaketa, hain zuzen ere. "Printzearen aurkako 87 kexa dira, bere aita Joan II.aren jarraitzaileek egindakoak", zehaztu du. Nafarroako Erresumako ondorengotza auzian zegoela, agramondarrek Joan II.a Trastamarakoaren alde egin zuten eta beaumondarrek, berriz, Karlos IV.a Vianako printzearen alde.
Salaketa horiekin guztiekin osatu du Vianako printzearen biografia Zuzak, eta haren bizitzako "pasarte garrantzitsuenak" kontatu ditu: bere ama Nafarroako Blanka I.a 1441. urtean hil zenekoa, bere aita Joan II.ak koroa ukatu zionekoa, eta 1456. urtean erbesteratu zen artekoa. "Nafarroan egon zen guda zibila baino lehen hasten da liburua, eta Vianako printzeak Nafarroarekin zuen lotura islatzen da". Izan ere, ia bizitza osoa eman zuen printzeak Nafarroan: 40 urte bizi izan zen, eta, horietatik 34, hain justu, Nafarroako Erresuman eman zituen.
Hain zuzen ere, Nafarroako erregea izan behar zuen printzeak, baina aitarekin izan zituen liskarren ondorioz, ez zuen inoiz lortu errege koroa. Aita-semearen arteko harremanak erabat gaizkitu ziren. "Bere aitak inoiz ez zuen koroa askatu, eta horren eraginez amaitu zen Nafarroako Erresuma".
Joan II.a oso gogorra eta autoritarioa izan zela esan du historialariak: "82 urte bizi izan zen, orain norbaitek 210 urte izatearen parekoa da adin hori". Printzea Nafarroako erregea izateko hezi zuten, baina ez zuen inoiz koroa jasotzeko aukera izan. "Aitak ez zion inoiz utzi; amak, berriz beti semearen alde egin zuen", erantsi du idazleak.
Haatik, Nafarroako Blanka I.a hil zenean, Joan II.a Juana Enrikezekin ezkondu zen, eta haien arteko seme Fernando Katolikoak jantzi zuen aginte koroa. "Argi dago beste familiari eman nahi ziola koroa. Finean, Nafarroa ez zitzaion batere inporta erregeari".
Hala ere, Zuzak nabarmendu nahi izan du Vianako printzeak "azken momenturaino" egin zuela borroka "bere eskubideen alde". "Esan ohi dute Vianako printzeak inoiz ez ziola bere aitari aurre egin, baina liburuan ikus dezakegu bide guztiak erabili zituela Nafarroako tronua defendatzeko", gaineratu du.
Txikitatik maite izan du Zuzak Vianako printzea pertsonaia gisa. "Ez dakit zergatik, baina beti izan da niretzat kutunena", esan du. Nafarroako historiako "sinboloa" izan da printzea: "Galdu besterik ez zuen egin, aberastasunik ere ez zuen izan, eta, hala eta guztiz ere, jarraitzaileek zintzo segitu zuten beti haren ondoan, pertsona ona izan zen seinale".
Aitari buruzko antzezlana
Aita-semeen arteko harreman txarra islatzen da dokumentuetan, eta horien artean Vianako printzeak bere aitari buruz egin zuen antzezlana gogoan du Zuzak: "Bere aita iraintzeko antzez lana izan zen". Jakina denez, kultura maite zuen; literatura gustukoa zuen, eta irakurri ez ezik, printzeak poesiak idatzi ere egin zituen. Haren lan aipagarriena Crónica de los reyes de Navarra historia-liburua izan zen. 1843. urtean argitaratu zuten, Yanguas y Miranda historialariak zuzenduta eta osatuta, hain zuzen ere. Aristotelesen Etika ere gaztelaniaz eman zuen. "1449. urtekoa da antzezlana, eta Tafallan egin zuten emanaldia; estatuko lehen antzezlana izan daiteke, ez direlako aurrekaririk ezagutzen", azaldu du.
Beste ondorio batera iritsi da Zuza, liburua osatzeko egin duen ikerketaren bidez: Nafarroako gortea ez zela batere "aspergarria" izan, alegia. "Esan ohi dute Nafarroako gortean ez zela ezer gertatzen, baina liburuan guztiz kontrakoa islatzen da: hamaika abentura zeuden gortean garai hartan".
Horrez gain, uste du liburua garrantzitsua dela Vianako printzearen "beste ikuspuntu bat" agertzen delako: "Nafarroaren alde egin zuen beti printzeak, historia ofiziala baztertuz". Ustez, tuberkulosiak jota hil zen Vianako printzea, 1461. urtean, baina pozoitu zutela ere esan izan da. "Ez pentsatu horren ideia zentzugabea denik; Joan II.aren aurka egin zuten guztiak hil ziren". Vianako printzea berriro ezagutzeko aukera gordetzen du Zuzaren liburuak. Errege izan nahi eta ezin izan zuenari buruz.