Zeruko paisaiak margotzen
Urt 26, 20182018-01-25Aisialdia, Albisteak, gaiak, Nafarroa0

Zeruko paisaiak margotzen

Edurne Elizondo

Zeruan egin dute bat arteak eta zientziak. Uharteko Arte Garaikideko Zentroak egin du bitartekari lana: aperitifa antolatu zuen larunbatean, giro lasai eta atseginean. 50 pertsona inguruk hartu zuten espazioko beheko solairua, Javier Armentiaren eta Pedro Marco Landaren arteko solasaldia entzuteko. Iruñeko Planetarioko zuzendaria da Armentia; artista, berriz, Marco Landa, eta izarrak hartu ditu ardatz bere azken proiektua garatzeko. Artearen eta zientziaren arteko harremanaz aritu ziren biak Uharten, aperitifa hartzen zuten bitartean.

"Munduari buruzko jakin-min bera dute zientzialariak eta artistak; arteak eta zientziak, bi jarduerok daukate inguratzen gaituena ulertzeko beharra; ezberdina da baten eta bertzearen konpromisoa, baina ez daude uste bezain urrun". Horixe nabarmendu zuen Armentiak. Marco Landaren deia jaso zuen duela hainbat hilabete, artista 1-10 elevado a 10 izenburupean Uharteko Arte Garaikideko Zentroan lantzen ari den proiektuan laguntzeko. "Matematika ikasketak egiten hasi nintzen gaztetan", azaldu zuen Marco Landak, larunbateko ekitaldian. Bazter utzi zituen, baina zientziaren inguruko interesa ez du galdu, halere. Biak uztartzeko aukera eman dio, orain, esku artean duen lanak. Ehun izar inguru hautatu, ikertu, eta haietako 30 margo bilakatu ditu jada. "Paisaia abstraktua" osatu duela zehaztu zuen artistak, solasaldian.

Argazkirik ez

Artistak "eraikitako" paisaiaren garrantzia nabarmendu zuen Uharteko Arte Garaikideko Zentroko arduradun Nerea de Diegok, hain zuzen ere, larunbatean. Izan ere, izarren behaketan eta ikerketan zientziak ere baditu mugak, eta teleskopiorik onenarekin ere ezinezkoa du zientzialariak izarren benetako irudia jasotzea. "Irudia nagusi den egungo munduan, izarrak benetan nolakoak diren erakusten digun argazkirik ez dago. Ez dugu haien irudirik. Eta Pedro Marco Landa irudirik gabeko errealitate hori erabiltzen ari da bere obra osatzeko. Ez du natura erreproduzitzen; Marco Landaren lanek artistak berak eraikitako paisaia bat erakusten digute. Zeruko paisaia eraikitzen dute lanok".

"Sormen artistikoaren eta naturaren prozesuen arteko loturak eta harremanak jorratu nahi ditut", azaldu zuen artistak, bere proiektuari buruz, Uharten. Bide horretan urratsak egiteko, zientziak bere esku jarri duen informazioa baliatu du Marco Landak. Bidearen hasieran, halere, uste baino zailtasun gehiago aurkitu zituen, izarren tamainari eta adinari buruzko datuak bilatzerakoan iturri anitz eta hagitz bertzelakoak ziren emaitzak aurkitu zituelako. "Horregatik erabaki nuen Javier Armentiarengana jotzea, laguntza eske".

Planetarioko zuzendariak iturri fidagarrien berri eman zion artistari, eta aurrera egin ahal izan zuen Marco Landak, bere paisaia propioa osatzeko izarren bila. Eta bide horretan, bertzeak bertze, kolorea aurkitu zuen artistak.

"Gauez, argirik gabe, txuri eta beltz ikusten dugu kolorez betetako errealitatea", azaldu zuen Armentiak, arte garaikideko zentroan. Ahaleginduz gero, halere, kolore horietako hainbat igartzeko gai da gizakien begia, zientzialariak erantsi zuenez: "Neguko zeruan, ilunabarrean, Orion konstelazioa ikus daiteke, eta, begiratuz gero, ikus daitezke konstelazio hori osatzen duten izarretako biren koloreak; bat gorria da, eta bertzea, berriz, urdinxka".

Horiak, gorriak eta urdinak dira, bertzeak bertze, Marco Landaren paisaia osatzen duten izarrak. Hori, gorri eta urdin, koloreon ñabardura guztiekin. Izarren inguruan ikertutakoak eraman du Marco Landa izarren koloreen eta tamainen inguruko lanak osatzera, izarrongandik ailegatzen den argiak ematen baitie horri buruzko informazioa zientzialariei. "Pedrok [Marco Landa] egindako lanak, neurri batean, izarrak zer diren galderari erantzuten dio. Izarren historia XIX. mende bukaeran hasi ziren idazten, izarren sailkapenak egiten hasi zirenean. Zerrenda horiek ez zioten, ordura arteko mapek bezala, izarron argiari bakarrik erreparatzen. Hasi ziren argi horren kolorea aztertzen. Prismak erabiltzen zituzten, izar bakoitzaren argiak zenbat urdin eta zenbat gorri zuen jakiteko".

Koloreak izarren tenperaturarekin du lotura: "Zehazki, koloreak datuak ematen dizkigu izarren fotosferari buruz, hor sortzen baita izarron argia". Eta, etxeko kanilan ez bezala, izarraren argia gero eta urdinago izan, gero eta tenperatura handiagoa du.

Tenperatura eta koloreak kontuan hartuta, "izugarri zabala" da izarren aniztasuna. "Aniztasun horretan ordena jartzen saiatu zen, AEBetan, Edward Pickering izeneko astronomoa", gogoratu zuen Armentiak. 1890. urtean, hain zuen ere, beren espektroaren araberako 10.000 izarrek osatutako sailkapena argitaratu zuen. Zerrenda hori osatzeko datuak, halere, zientzialariarentzat lanean aritu zen emakume talde batek jaso zituen. Tartean ziren Williamina Fleming, Antonia Maury, Annie Jump Cannon eta Henrietta Swan Leavitt. Emakumeon lana nabarmendu nahi izan zuen Marco Landak, hain zuzen ere, larunbateko solasaldian. "Egungo astrofisikaren sorrera zor diogu emakumeon lanari", erantsi zuen Armentiak. "Haiek ulertu zuten zeruan ikusten genituen argi puntu horiek bertze hainbat eguzkiren argia zirela, eta bazela sailkatzeko aukera".

Batez ere hidrogenoak osatutako masa handiak dira zeruko izarrak. Puntu bat balira bezala ikusten ditugu, hagitz urrun daudelako. Gasak osatutako masa horiek ez dira kolapsatzen eragiten duten beroari esker. "Bero horrek eragiten du gas masa horiek hedatzea; orekari eusten dioten bitartean jarraitzen dute izarrek bizirik", azaldu zuen zientzialariak. Marco Landak osatutakoak betiko biziko dira, kolorez osatutako paisaia bateko parte direlako jada. Zeruko paisaiaren parte.

“Euskararen inguruan entzuten ditugun kritikak faltsuak dira”
Urt 26, 20182024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Euskararen inguruan entzuten ditugun kritikak faltsuak dira”

Edurne Elizondo

Otsailaren 1etik 7ra eginen dute matrikulazio kanpaina Nafarroan, 3 urteko haurrek Haur Hezkuntzan izena eman dezaten. Hezkuntza Departamentuak sare publikoaren aldeko mezua zabaldu du; Euskarabideak eta 24 toki entitatek, berriz, D ereduaren aldekoa. "Eleaniztasunaren balioa" nabarmendu du Agoizko alkate Unai Lakok (Agoitz, 1984), toki erakunde horien izenean. Hizkuntzaren aurkako kritikak "hauteskunde kanpainaren" arloan kokatu ditu.

24 toki entitatek bat egin duzue, Euskarabidearekin, D ereduaren alde. Indarrak batzeko?

Bai. Euskarabidearen bidez, Nafarroa osora ailegatzen da gure mezua. 24 toki entitate horien artean gaude hemeretzi udal, hiru mankomunitate eta bi batzar nagusi. Iruñerriko ia denak daude sartuta, eta eremu mistoko eta eremu euskalduneko batzuk. Beste hainbat toki entitatek ere egiten dituzte beren kanpainak, Baztanen, Malerrekan eta Bortzirietan, esate baterako.

Zein da egoera Agoitzen?

Nahiko ona. D ereduak du gehiengoa; aurten, adibidez, Haur Hezkuntzan hasi diren ikasleen ia %66 ari dira D ereduan.

D ereduaren aldekoa da zuen apustua. Zergatik?

Batetik, pentsatzen dugulako orain, oraingo mundu globalizatuan, hizkuntzak jakiteak beti egiten digula mesede, beti dela positiboa. Berrogei urteotan D ereduak erakutsi du euskara, gaztelania eta ingeles maila polit bat izateko berme bat dela. Bestetik, Nafarroan gaude, eta gure hizkuntzak babestu behar ditugu; haien alde egin. Horregatik, beti izan dugu argi D eredua dela osoena. D ereduko ikasle izan direnak dira horren berme. Ausartak izan behar dugu, eta D eredua bultzatu, kritikatzera ateratzen diren ahots horiek entzun gabe.

Euskararen inguruko edozein urrats egiten duenean entzun behar izaten ditu gobernuak kritika horiek. Zer deritzozu?

Uste dut topatu dutela hizkuntzaren arloan elementu inportante bat gobernuari eta zenbait udali kritika egiteko. Tematu egin dira. Nik argi utzi nahiko nuke kanpaina hau, adibidez, ez zela atzo hasi; aurreko legegintzaldi eta urteetan ere egin izan dira gisako kanpainak. Akaso indar edo gogo gutxiagoz eginen zuten, baina egia da egiten zirela. Orain kanpaina kritikatzen duten hainbat politikarik, kanpaina bera babesten eta sustatzen zuten alkate zirenean. Ez dut horrekin esanen sekulako euskaltzaleak zirela, baina egiten zuten. Besteak beste, gure alkate ohi Jose Javier Esparzak. Agoizko Udalak ere babesten zuen kanpaina, behintzat, Esparza alkate zenean. Aldatu da gogoa; guk babesten dugun horretan sinisten dugu.

Kritika kanpainaz haragokoa da, beraz?

Uste dut euskararen inguruan entzuten ari garen kritika horiek oso faltsuak direla, eta eztabaida politiko orokor batean kokatzen direla. Testuinguru zehatz batean, gainera: hasi da kanpaina. Gobernuaren eta aldaketaren aurka egin nahi dute gogor, eta aurkitu dute oinarrizko bilakatu duten hizkuntzaren gaia.

Herrietan, sortzen al du zalapartarik udalen kanpainak?

Herrietan erabat normalizatuta daude D ereduaren aldeko kanpainak. Ez dago zalantzarik. Jendea ez da sutzen, ez zaio eskandaluzko gaia iruditzen, inondik inora. Ez dago kritikarik. Urtero egiten dugu kanpaina, eta kontu erabat normalizatua da.

Oposizioaren kritikak aipatu dituzu, baina laukoan ere badira. UPNk kanpainaren aurka aurkeztutako mozioarekin bat egin du Ezkerrak parlamentuan. Ulertzen duzu?

Ezkerraren jarrerak mindu egiten nau harritu bainoago. Ausartak izan behar dugula erran dut, eta Ezkerrako kideen artean, hain zuzen ere, ausardiarik eza sumatzen dut. Soziolinguistikaren alorrean zer iritzi duten, eta niri, behintzat, ez zait batere gustatzen. Gainera, argi utzi behar da ez dela Hezkuntza Departamentua D ereduaren aldeko kanpaina egiten duena.

Hori egozten diote, ordea.

Bai, baina Hezkuntza Departamentuak eskola publikoaren aldeko kanpaina egiten du. Maria Solana kontseilariak aurkeztu du kanpaina hori. D ereduaren aldekoa, berriz, Euskarabideak egiten du, euskara zerbitzua duten toki entitateekin batera. Eta hori erabat logikoa da.

Euskarabidearen eta euskara zerbitzuen lana ez al da hori?

Hori da. Euskarabideak ez badu sustatzen horrelako kanpaina bat, nork eginen du? Euskarabideak ez badu lan hori egiten, zertarako behar dugu erakunde hori? Hori da haren zeregina, bai eta euskara zerbitzuena ere.

Kanpainaren aurkezpenean eleaniztasunaren balioa nabarmendu zenuen. Euskarari gehitzeko balio hori ukatzen diote, ordea, kritikatzen dutenek.

Euskaraz jakiteak beti eman beharko luke puntu gehiago. Hizkuntza bat jakitea beti da onerako. Eta hemen, euskararen herrian, are gehiago. Nafarroan euskara ikasteak eta euskaraz jakiteak normala izan beharko luke. Eta D ereduak aukera hori ematen du, hain zuzen ere. Nafarroako bi hizkuntzak eta ingelesa ikasteko eta jakiteko aukera ematen du. Beste ereduek ez, ordea. Horregatik egiten dugu D eredua babesteko kanpaina.

Nekagarria da, oraindik ere, eleaniztasunaren balioa azaltzen aritu behar izatea?

Tristea da euskararen inguruko eztabaida, oraindik ere, parametro horietan garatzea. Energia asko eta asko gastatzen dugu gisa horretako eztabaidetan. Hainbat eskubide oso argi ditugu, baina hizkuntza eskubideetan inork ez du erreparatzen. Nik uste dut Nafarroan euskaraz arta ditzaten nahi duten guztiek izan beharko luketela horretarako aukera. Hori lortzeko egin den urratsik txikienak ere sute handiak piztu ditu, sekulako eztabaidak. Tristea da egoera hori, are gehiago kontuan hartuta pausoak oso pixkanaka ematen ari direla.

Urt 26, 20182018-01-25Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Euskaldunon estilo-baliabideak

Jon Barberena

Leteren azken liburuak bezala, Elurra ikusi dut nik ere, egun hotz hauetan. Gripeak gorputz andanetan hartu du ostatu, eta haragi eta hezurrekin batera hitzak eritu zaizkigula sentitu dut. Poetikotasun gutiko gizartea da gurea. Estilo-baliabideei erreparatuz gero, estilo (moda) handikoa eta baliabide gutikoa. Itxurak egiten gaitu nor. Azala dugu neurgarri bakarra. Halere, begietako sismografoa martxan paratuko bagenu, ikusiko genuke pertsonon egiazko indarra eta hipozentroa barnean daudela. Bigarren mailan paratu eta gutiesten ditugu hitzak, literatura eta sentimenduak. Mundu bat sar daiteke poema ttipi baten lerroetan, baina mundu osoan ez da lekurik poema ñimiño batendako.

Beti doinu eta neurri berdinean kantari. Betikoei, beti bezala. Zenbait estilo-baliabide higatu ditugu etengabe erabiliz eta gehienak betiko zokoratu. Testu pobreak dira gureak! Metaforek ez dute baliorik, konparazioek hartzen dute protagonismoa. Ondokoaren gabeziek gure harrotasuna hauspotzen dute, nia elikatu eta zoriontasunera hurbildu. Bekaizkeriak bideratutako (sasi)zoriontasunera. Ondokoarena baino auto handiagoa nahi dugu, barrideak baino diru gehiago desio sakelan eta lagunarena baino gerri estuagoan kabitu. -Ago-ak ahoa eta egoa handitzen ditu.

Aho kontuak aipatu eta ahoz aho dabiltzan hiperboleak etorri zaizkit burura. Maialen Lujanbiok Irunen kantatutako gin-tonic barneko hormak ez baitira ahorik aho dantzan dabiltzan bakarrak. Ez dakit txantxarrik sor dezaketen, baina tamainaz handiak izanagatik ere, ahoan kabitu eta gustura darabilzkigu. Esajerazioz apaintzen ditugu eguneroko ekintza xumeak. Enfasi berezia paratzen diogu eguneroko errutinari, eta irudi poetikoa sortzeko ezintasunean, modu digitalean izozten ditugu irudiak. Sare sozialetan zintzilikatzen ditugu mendi irteerak, lagunarteko afariak edo hondartza galduetako harea pikorrak. Bertzeen begiradek eta onespenek gure ekitzen dimentsioa handitzen dute.

Bertzalde, etengabeko sinestesia sufritzen dugu. Medikuaren koloreetako pilulek ezin dute deus egin gaitz honen kontra! Apokalipsia ote? Galdua dago XXI. mendeko gizakia. Irudia jainkotzen dugu, eta begiekin aditzen, usaintzen, ukitzen eta dastatzen dugu den-dena. Zentzumen bakarra nahikoa da sare sozialen oihanean bizirik irauteko.

Modu berean, aski trebeak gara hiperbatonak erabiltzen. Hitzen ordena aldatzea ikaragarri gustatzen zaigu. "Dago Amaia?", "Daude goxo-goxoak!". Hainbertze menperatzen dugu gure hizkuntza, non jostatzerat atrebitzen garen eta hitzen ordena logikoa aldatzen dugun. Aberastasun eta maila handiko hiztunak gara! Euskara salbu dago! Hobe genuke mugarik eta etenik gabeko elipsi batean bizi. Isilik. Ezinezkoa. Pako Aristik idatzi zuen bezala: "Hitzak behar ditugu isiltasuna maite dugula errateko ere".

Ama hil zaigu poemaren egilea hil zaigu. Joxan Artze joan zitzaigun egunean, lainoak ezkutatzen zituen Gure bazterrak ordu ttipietan. Kasualitatea? Ez dut uste. Zaude lasai, Joxan, segur naiz Baztan zarela gorputzetik alde egin duzunetik. Zoritxarrez, inguruko anitzek ez dute jakinen kantatzen dituzten Txoria txori eta Gure bazterrak zuk idatziak direla. Hori bai, barridearen autoak zenbat zaldi dituen edo lagunaren lurrunak zenbat sos balio duen ikasia izanen dute.

Mozal guztien gainetik
Urt 19, 20182018-01-19Albisteak, Nafarroa0

Mozal guztien gainetik

Kazetariak dira; ‘La Haine’ eta ‘Ahotsa.info’ hedabideetako kolaboratzaileak, Iruñean. Lan horrek eta sare sozialetan zabaldutako beren iritziek epaileen jomugan jarri dituzte Ruben Ollo eta Jorge C. ‘Boro’. Espainiako Auzitegi Nazionalean deklaratu behar zuen gaur Ollok, baina ez da joanen. Edurne Elizondo   Jorge C. ‘Boro’: “Erasoek erantzun irmoa jaso behar dute” Gogorra da. Egunerokoan eragiten dizu. Ingurukoak kezkatzen dira, eta...

Bizirik irautea ez da delitua
Urt 19, 20182018-01-18Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Bizirik irautea ez da delitua

Edurne Elizondo

Aldeko zazpi boto; bi kontra; eta abstentzio bat. Lehendakaritza Batzordearen babesa izan du UPNk aurkeztutako adierazpenak, eta, ondorioz, Iruñeko Udalak konpromisoa hartu du sanferminetako "legez kanpoko merkataritzari" aurre egiteko neurriak jasoko dituen plan bat egiteko. Aranzadi eta Ezkerra baino ez dira kontra agertu, eta EH Bilduk abstentzioaren bidetik jo du. Udalak bi hilabeteko epea zehaztu du plana osatzeko.

"Kezkatuta eta atsekabetuta gaude. Iruñeko Udala hagitz mezu arriskutsua ari da zabaltzen: jarduera bat eta kolektibo bat ari da kriminalizatzen". Horixe salatu du Nafarroako SOS Arrazakeria erakundeko arduradun Beatriz Villahizanek. Izan ere, udalak egin nahi duen planak sanferminetan aritzen diren kaleko saltzaileak izanen ditu jomugan. "Bizirik irauteko aritzen dira, lan merkatuan sartzeko aukerarik ez dutelako. Aurrera egiten saiatzea ez da delitua".

Iruñean, sanferminetan aritzen dira, batez ere, kaleko saltzaileak. Madril edo Bartzelonaren gisako hirietan anitzez ere gehiago dira, eta beren eskubideak defendatzeko erakundeak sortu dituzte. Ezagunenetako bat da Bartzelonako kaleko saltzaileen sindikatua. "Beren bizitzen jabe izan nahi dute, eta errateko dutena entzun behar dugu", erran du Villahizanek. Saltzaileok, hain zuzen ere, argi eta garbi azaldu dute beren produktuak ez direla legez kanpokoak, eta bizirik iraun bertzerik ez dutela nahi. "Hori ez da delitua", berretsi dute. "Produktuak Badalonako [Bartzelona, Herrialde Katalanak] industrialdean erosi, eta saldu egiten ditugu. Atzean ez dago inolako mafiarik", erran zuen sindikatuko kide Lamine Bathilyk, Iruñean, iazko martxoan.

Saltzaileen aldarrikapenei so egiteko beharra berretsi du Villahizanek. "Ez dute laguntzarik jasotzen; paperik ere ez dute, kasu gehienetan, eta aurrera egiteko bertze modurik ez dute, ondorioz". Saltzaileon jardueraren aurkako neurriak hartu beharrean, bazterketaren eta prekaritatearen aurkako neurriak eskatu ditu SOS Arrazakeriak, bai eta atzerritarren legeak ekartzen dituen ondorioak bazter uzteko politikak ere. "Paperik ez dutenentzat, kontua ez da zaila dela lan bat lortzea; kontua da lan bat lortzeko aukera ukatu egiten zaiela", salatu du. Ordezkari publikoek errealitate horri erreparatu beharko lioketela erantsi du Villahizanek. "Saltzaileak zigortzea baino ez badute hartzen helburu, arrazista izateko arrisku handia dute erakundeek", gaineratu du.

"Adi" egonen direla erran du SOS Arrazakeriako kideak. "Presioa egiteko prest gara, behar diren bilera guztiak eskatzeko eta egiteko", azaldu du.

Taldeen jarrera

"Plana osatzeko hartutako konpromisoa berri txarra da; batez ere, orain arte egindako bidetik jarraitzen badute aurrera". Horixe uste du Irene Otalek. Gizarte langilea da, eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. Iruñeko Udalak kaleko saltzaileen kontra neurriak hartzeko agertu duen asmoari buruz, zalantzarik ez du: "Arrazakeria instituzionala da", erran du.

Iruñeko Udalak hilaren 8an eman zuen plana osatzeko bere konpromisoaren berri, Lehendakaritza Batzordean auzi horri buruzko adierazpena onartu eta gero. Otalek nabarmendu du, halere, bertze hainbat urrats egin dituztela, aurretik ere, udaleko taldeek. Izan ere, UPNk 2016. urteko uztailaren 4an eraman zuen gaia, lehendabizikoz, udalera. Adierazpen bat aurkeztu zuen udalari eskatzeko sanferminetan batez ere "beharrezko neurri guztiak" ezar zitzala "legez kanpoko merkataritzari eta ostalaritzari aurre egiteko".

2016ko bozketa hartan, bai eta auzi beraren inguruan 2016ko abuztuaren 29an egindako bigarrenean ere, EH Bilduk kontrako botoa eman zuen, Otalek gogora ekarri duenez. "Bi bozketa horiek egin zituztenean, EH Bilduren esku zegoen Hiritarren Segurtasunerako saila; eta Aritz Romeok, orduan, denbora falta aipatu zuen auziari ez heltzeko arrazoi nagusi gisa", azaldu du.

Iaz, ekainaren 7an eraman zuen UPNk kaleko saltzaileen gaia udalera, berriz ere. Orduan, adierazpenak ez zuen aurrera egin, Geroa Baik kontra bozkatu zuelako. Urtarrilaren 8ko azken saioan, ordea, Geroa Baik adierazpenaren alde egin zuen. Aldaketa nagusia, halere, ez da hori, Otalen arabera, aurretik ere eman izan ziolako babesa UPNren asmoari. "Kontua da orain Hiritarren Segurtasunerako saila Geroa Bairen esku dagoela; eta talde horren esku dagoela, ondorioz, Udaltzaingoa. Kezkagarria da", nabarmendu du.

Esanguratsua iruditu zaio Otali, halaber, EH Bilduk abstentzioaren bidetik jo izana azken bozketan. "Legez kanpoko merkataritzaren atzean dauden mafien aurka egin nahi izan dutela erran dute EH Bilduko kideek orain; jarrera hori ere kezkagarria iruditzen zait, batetik, gai horri buruzko daturik ez dutelako aipatzen; bertzetik, ez dutelako ematen inongo daturik ustez babestu nahi duten merkataritzak kaleko saltzaileen ondorioz pairatzen duen kalteari buruz". Erantsi du "bitxia" dela udalak hainbat adierazpen onartzea eta plan bat egitea hirian bederatzi egunez bakarrik gertatzen den jarduera bati buruz.

Otalek argi du Iruñeko Udalak onartutako adierazpenak eta haren eskutik eginen duten planak ez diotela erantzuten "benetako arazo" bati. UPNk aurkeztutako adierazpen "arrazistak" planaren oinarri badira, "errepresioaren bidetik" garatuko ote duten beldur da gizarte langilea, hain zuzen ere. Bideak bertzelakoa beharko lukeela argi du: "Kalean saltzea da pertsona horiek aurrera egiteko duten modu bakarra; egoera horren atzean dagoenari egin beharko liokete so erakundeek". Pobreziaren eta bazterketaren inguruko gogoeta eskatu du Otalek, hain zuzen ere. "Hori da behar dena".

Autokontsumoa du Izabak helburu
Urt 19, 20182018-01-18Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Autokontsumoa du Izabak helburu

Edurne Elizondo
Hamaika bilera eta paper. Hamaika agiri honat eta harat eraman beharra. Baina osatu dute, azkenean, Ezka Ibaia izeneko udal enpresa. "Ditugun baliabideak erabili nahi ditugu, herriaren alde", azaldu du Izabako alkate Jesus Barazek. Bera...

Urt 19, 20182018-01-18Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Panpinak

Lohizune Amatria
Zebra bidea zeharkatzera nindoala, aurreko astean, haur baten aulki eramangarria ikusi nuen espaloiaren beste aldean. Hutsik. Eta, inguruan, inor ez. Gaizki sentiarazi ninduen objektuak, segur aski hainbat arrazoi bururatu zitzaizkidal...

Aldaketak ez du amaiera ekartzen
Urt 12, 20182018-01-11Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Aldaketak ez du amaiera ekartzen

Edurne Elizondo

Sumatzen hasi zen 44 urte zituenean; sumatu zuen hilekoaren ingurukoak aldatzen hasi zitzaizkiola; ordura arteko 28 eguneko zikloak hankaz gora jarri zitzaizkiola. Hamabost egunean behineko kontu bilakatu zitzaion hilekoa, eta inoiz ez bezalako odol galtzeak hasi zen izaten. "Menopausia ote?", galdetzen zion bere buruari. Gogoan zituen amak hilekoa izateari utzi zionean pasatu zituenak. 50 urterekin hasi zen beroaldiak izaten. "Egunean hogeitik gora". Eta halaxe egon zen 65 urte bete arte. Denbora tarte batean partxeak jarri zituen, baina ginekologoak gehiago ez erabiltzeko erran zion, minbizia izateko arriskua areagotzen zutelako. Ama baino gazteagoa zuen izeba, baina anitzez ere lehenago jakin zuen hark hilekoa desagertzea zer zen. 40 urte ere ez zituen menopausia goiztiarra zuela erran ziotenean. Osteoporosiari aurrea hartzeko botikak hartu behar izan zituen denbora luzez.

Adibide bat da. Menopausiaren inguruko esperientzia bat. Bizipen bat. Halakoak jorratuko dituzte, aurrerantzean, Nafarroako Ospitale Gunean, Nafarroako Gobernuak espazio bat atonduko baitu bularra ematea, erdiondokoak eta menopausia lantzeko. Asmoa da hilaren amaierarako martxan izatea.

"Nork bere prozesua pasatu behar du; eta denak izan daitezke ezberdinak", erran du Ana Ansak. Ontzat jo du gobernuaren ekinaldia. Medikua da Ansa, eta, Alaiz kolektiboaren eskutik, menopausiaren ingurukoak landu ditu emakume taldeekin, urte luzez. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoan aritzen da orain, sendagile.

Argitu du hilekorik gabe urtebete pasatu denean hitz egin daitekeela menopausiaz. Obuluen jarduera eteteak ekartzen du hilekoa desagertzea, hain zuzen ere. Prozesu hori ez da egun batetik bertzerakoa, halere, eta klimaterio erraten zaio. "Gehienetan, 48-52 urte ditugunean hasten da prozesu hori. Klimaterioa hasten denean, obarioek obuluak sortzeari uzten diote. Berez dugun obulu kopurua agortzen denean, estrogenoek behera egiten dute, eta horrek hainbat aldaketa ekartzen ditu", azaldu du. Izan ere, gorputza estrogenoen beherakadari aurre egiten saiatzen da, eta FSH hormona erruz ekoizten hasten da, obarioek estrogenoa sor dezaten. "Baina, obozitorik gabe, alferrikako lana dute hori. FSH hormonaren eta estrogenoen arteko desoreka horrek eragiten ditu klimaterioan sufritzen ditugun sintoma gehienak".

Aldaketa biologiko horrek, halere, bertze hainbat esparrutan izaten ohi du isla, eta, horren ondorioz, klimaterioaren eta menopausiaren ingurukoak "ezkutuan" gelditzen dira. "Isilpean". "Zerbait zikintzat hartu izan da, hilekoa bera bezala", erran du Begoña Arrieta soziologoak. Alaiz kolektiboko eta bertze hainbat emakume taldetako kide ere bada, tartean Urbanas eta Miran elkarteak. Genero rolei buruzko estereotipoek emakumea umeak izateko gaitasunarekin lotu izana ekarri dutela erantsi du, eta, ondorioz, gaitasun hori galduta, modu negatiboan bizi dutela menopausia anitzek. "Duten balioa galduko balute bezala". Alaiz kolektiboko kideekin egindako lanari esker, estereotipo horien eraginari aspaldi ihes egin ziola nabarmendu du Arrietak, baina aitortu du haren zama sumatu zutela denbora luzez klimaterioaz eta menopausiaz hitz egiteko antolatutako tailer haietan.

Errealitate hori aldatzen ari dela uste du Ansak. "Egungo emakumeek, oro har, ez dute aspaldikoek bezala sentitzen gutxiago balio dutela menopausiaren ordua ailegatzen zaienean". Azaldu du, halere, sumatu duela adinarekin lotutako hainbat elementuk badutela eraginik menopausiari aurre egiteko moduan. "Menopausia 50 urte inguru betetzen ditugunean ailegatzen zaigu; eta erraten digu, argi eta garbi, gure bizitzaren zatirik handiena atzean utzi dugula jada".

Taldeen laguntza

"Nik sumatu nuen gorputza puzten ari zitzaidala; eta onartu behar dut nire kezkak estetikarekin bazuela zer ikustekorik, osasunarekin bainoago". Tere Saezek erran ditu hitzok, menopausiaren inguruko bere esperientziari buruz. Ahal Dugu-ko parlamentaria da Nafarroako Parlamentuan, eta Andrea eta Astelehen Lilak taldeetako kide, bertzeak bertze. Parlamentura ailegatu baino lehen, Lizarrako Udaleko berdintasun teknikari aritu zen urte luzez Saez, eta, han, Alaiz kolektiboko kideek bezala, menopausia lantzeko tailerrak egin zituzten. Saezek, hain zuzen ere, elkarri babesa eta laguntza emateko talde horien beharra nabarmendu du. "Behera egin dute halakoek gure artean; feminismoak protestaren bidetik urrats anitz egin ditu azken urteotan, baina talde horien lana, oraindik ere, beharrezkoa dugu. Are gehiago menopausiaren gisako auzi batean, gorputzetik bizi den zerbait baita. Nork bere gorputzetik bizi izandako hori partekatzea biziki aberasgarria da denontzat".

Txalotu du gobernuak, bertzeak bertze, menopausia lantzeko gunea martxan jartzeko urratsa egin izana. Gune horrek gobernuak sexu eta ugalketa osasunari buruzko dekretuan jasotakoekin bat egiten duela nabarmendu du Saezek, eta parlamentuan "adi" egonen direla erantsi du. "Bete behar baita, eta ongi, gainera".

Saezek uste du menopausiaren inguruko eta, oro har, emakumeen gorputzen inguruko "presio sozialak", oraindik ere, prozesu hori, neurri batean, baldintzatu egiten duela. Eta presio sozial horrek bilakatzen duela prozesua berez den baino latzago. "Auziari geure buruaren ezagutzatik eta ahalduntzetik aurre egiten badiogu, presio hori bazter uztea lortzen badugu, konturatzen gara menopausiarekin ez dela deus berezirik gertatzen".

Saezek menopausia eta bularreko minbizia ia batera bizi izan zituen. "Minbizia 2000. urtean izan nuen; urtebete lehenago utzi nion hilekoa izateari, 43 urte ingururekin". Eritasun horren kasuan ere, gizartearen presioak berez astuna den zama are astunago bilakatzen duela erran du Ahal Dugu-ko kideak. "Gizarteak erraten digu emakumeok ezin garela burusoil izan: estereotipo horrekin bat egin behar izateak sufriarazten gaitu".

Estereotipo guztiak bazter uzteko garaia dela nabarmendu du Saezek. Menopausiari buruzkoak ere bai. Auzi hori osasunarekin lotu du, eta horren atzean dauden interesak salatu ditu, gainera: "Anitzetan, osasun kontu gisa saltzen dizkigute estereotipo horiekin lotutakoak; eta hor hasten da, bertzeak bertze, botika enpresen negozioa".

"Menopausiaren auzian agerian gelditzen da, argi eta garbi, medikuntzarentzat eta, beraz, gizartearentzat emakumeak bertzeak direla, ezberdinak direnak, zaurgarri direnak", erran izan du Mari Luz Esteban antropologoak. Menopausiaren "patologizazioa" salatu izan du Estebanek, halaber, eta ideia horrekin bat egin du Saezek ere. "Emakumeon osasunaren inguruan gertatu da, batetik, guri eragiten diguten hainbat gaitz ez dituztela ongi landu; eta, bertzetik, gure ezinegon guztientzat botikak eman dizkigutela".

Menopausiaren auzian, Ansa medikuak uste du botiken aldeko apustu hori ez dela lehen bezain nabarmena, bertzeak bertze, agerian gelditu zelako garai batean estrogenoen beherakadari aurre egiteko erabiltzen zituzten partxeek osasunari kalte egiten ahal diotela.

Sexualitatea

60 urte ditu Ansak, eta duela hamar izan zuen menopausia. "Kuriositatez bizi izan nuen prozesua; nire kezka nagusia zen nire aldartea eta nire umorea ez aldatzea. Okerrena, azkenean, beroaldiak izan ziren; gauez nituen, batez ere". Ansak azaldu du beroaldiak direla estrogenoen beherakadak epe moztera eragiten dituen sintometako bat. "Epe ertainera, baginako lehortasuna eragiten du estrogenoen beherakadak. Epe luzera, berriz, osteoporosiarekin eta gaixotasun kardiobaskularrekin lotutako ondorioak agertzen ahal dira. Osteoporosiari aurre egiteko, halere, ongi jatea, ez erretzea eta kirola egitea dira tresnarik eraginkorrenak".

Sexuaren auzia nabarmendu nahi izan du Ansak, anitzetan zabaldu baita menopausiarekin amaitzen dela sexualitatea. Argi utzi nahi izan du ez dela zertan horrela izan. Harekin bat egin dute Saezek eta Arrietak ere. Azken horrek 70 urte ditu, eta 50 urte zituenean erran zion agur hilekoari. Ansak bezala, beroaldiek eragin zioten ezinegon nagusia. "Izerditan ernatzen nintzen gauez". Menopausiaren auzia "partekatzeko" beharra nabarmendu du. "Hitz egin behar da, azaldu zer gertatzen ari zaizun, inolako beldurrik edo lotsarik gabe".

Sexuari buruz ere bai. Horixe erantsi du Arrietak, eta gogora ekarri du Anna Freixasek 2013. urtean emakume helduen inguruan idatzitako Tan frescas liburua. "Lan horrek dioen bezala, emakumeon sexualitatea ez da menopausiarekin amaitzen; ez da zahartzaroarekin amaitzen".

Psikologian katedradun da Freixas, eta bere hainbat lanetan jorratu du klimaterioaren eta menopausiaren auzia. "Bizi duenarentzat garrantzitsua da, ez hainbertze eragiten dituen ezinegonengatik, baizik eta ekartzen ahal dituen mehatxu kultural eta sozialengatik", idatzi du Freixasek.

Estrogenoen galerak eragiten duen baginako lehorteari aurre egiteko neurriak har daitezkeela erran du Ansak. "Lubrikatzaileak ezinbertzeko bilakatzen ahal dira". Erabiltzen dituela azaldu du Arrietak, eta sexualitateaz gozatzen jarraitzen duela, aparteko arazorik gabe. "Gakoa da bikotekidearekin komunikazio ona izatea. Penetrazioak min egiten badizu, edo atsegina ez bada, bertzelako bideak bilatzea da kontua".

Hitzok erran eta gero, amarekin oroitu da Arrieta. "70 urterekin hil zen. Inoiz ez zigun hitz bakar bat ere erran menopausiari buruz". Arrietarentzat, hain zuzen ere, familian jaso duzun ereduak garrantzi handia du, eta, gaur egun, oraindik ere, emakume gazte anitzek hartzen dutena "erabat patriarkala" dela nabarmendu du.

Auzi horri heldu dio Saezek ere, eta ezinbertzekotzat jo du menopausiaren auzian "mezu heteropatriarkalari ihes" egitea. Prozesu horretan murgiltzen den pertsonak autoestimua eta ahalduntzea lantzea "funtsezkoa" dela erantsi du Ahal Dugu-ko parlamentariak. "Gizarte heteropatriarkal honetan, emakumea sexu objektu bat da; menopausiarekin, berriz, bazter uzten du gizarte horrek berak. Presio hori hor dago, eta aurre egin behar diogu". Horregatik uste du elkarri babes emateko taldeen beharra dagoela.

Saezek gogoratu du sexu eta ugalketa osasunari buruzko dekretuak jaso duela pertsonek jaiotzen direnetik hil arte bizi dutela sexualitatea. Hori dela eta, sexu heziketarekin lotutakoak hezkuntzan jorratzeko beharra nabarmendu du. "Hori egiteko tresnak badira. Sexualitateaz hitz egin behar dugu. Menopausiari buruz ere bai, ondorioz". Parlamentariarentzat, hala ere, ez da nahikoa gobernuak erran izana gaia transbertsala dela. "Dena da transbertsala, gaur egun. Benetan erraten duguna egia dela erakutsi behar dugu".

Hitz egin behar dela erantsi du Saezek. Eta hitz egin behar dela argi dute Ansak eta Arrietak ere. Klimaterioaz eta menopausiaz hitz egin behar dela. Mahai gainean jarri gaia. Estereotipoak eta heteropatriarkatuari lotutako presioak bazter utzita. "Gorputzetik hitz egin behar dugu", berretsi du Saezek. Menopausiarekin ate bat itxi, baina bertze anitz irekitzen ahal direlako. Etapa baten amaiera ez delako, ezinbertzean, bidearen helmuga.

Hasi dira bidea egiten
Urt 12, 20182018-01-11Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Hasi dira bidea egiten

Edurne Elizondo
Hutsunea betetzen hasi dira. Nafarroako Gobernuak burmuinean kalte hartutako haurrak artatzeko taldea osatu du Nafarroako Ospitale Gunean. Diziplina anitzeko profesionalak batu ditu zerbitzuak; Osasunbideko kideekin batera, gainera, Hez...