Edurne Elizondo
Sarea osatu du. Nafarroak Europaren intereseko 42 toki ditu. Europako bioaniztasuna mantentzeko sortutako Natura 2000 Sareko parte dira, eta, Europak aginduta, toki horiek babes bereziko eremu izendatzeko prozesua jarri zuen martxan gob...
Kattalin Barber
Nafarroako zein ondoko probintzietako musikari profesionalei irtenbidea emateko, Iruñeko Hiria orkestra sortu berri dute. Azken hilabeteotan lan eta lan ibili ondoren, joan den astean arrakastaz egin zuten debuta, Bilboko Arriaga antzokian, Cuento de Navidad (Gabonetako ipuina) operarekin. Izaskun Ukar biolin jotzailea (Iruñea,1982) da lehendakaria.
Bost funtzio egin dituzue Bilboko Arriagan. Zer moduzkoa izan da esperientzia?
Oso ongi egon dira; antzoki osoa ia beteta egon da, eta oso ongi funtzionatu du orkestrak. Pozik gaude, hilabeteak daramatzagulako entseguekin eta inoiz ez dakizulako benetan nola aterako den. Musikari guztiak oso pozik atera dira funtzioetatik. Hasiera zaila izan da, baina guztion ahaleginari esker ongi atera gara.
Nola jaio da Iruñeko Hiria orkestra?
Iazko maiatzean, hiru musikarik bat egin genuen. Elkarrekin hainbatetan jo dugu beste talde batzuetan, eta zerbait sortu nahi genuen. Forma eman genion, eta erabaki genuen orkestra bat sortzea.
Zer dela-eta orkestra? Nafarroan hutsunea zegoen?
Egia esan, Nafarroa nahiko txikia da, baina eskaintza kultural handia dago. Nafarroako Orkestra Sinfonikoak lan handia egiten du, baina, era berean, beharrezkoa ikusten genuen beste orkestra mota bat, ez hain handia. Gu hemengo musikari profesionalak gara, eta Errioxa [Espainia], Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko jendearekin bat egin dugu. Hemen ikasitakoak dira gehienak, eta harremana dugu, proiektu askotan aritu garelako elkarrekin. Gure helburua gizarteari kalitatezko orkestra bat eskaintzea da. Guztiok gara profesionalak, baina, hainbat arrazoi direla medio, ez gaude orkestra profesional batean. Hemengo musikariei aterabidea eman nahi diegu gure orkestraren bidez.
Zaila da orkestretan ibilbide profesionala egitea?
Oso zaila da. Oposizioak gutxitan ateratzen dira, eta kultura beti dago nahiko ahaztuta. Horregatik, aukera eman nahi dugu musikariek musika egiten jarrai dezaten. Energia, ilusioa eta gogo handia dugu. Hain zuzen ere, uste dut zenbaitetan hori falta dutela orkestra profesionalek.
Publikoa badute orkestrek?
Gure orkestra nahiko gaztea da. 30 eta 40 urte artekoak gara guztiok, eta, hori dela eta, gure publikoa ere gaztea izatea gustatuko litzaiguke. Hortaz, gure helburua publiko berriak sortzea da, eta hemengo musikariak eta abeslariak bultzatzea. Gazteak gu ikustera joatea nahi dugu. Musika klasikoa eta gazteak ez dira bateraezinak. Gainera, gure tamaina dela eta, areto txikiagoetan egon gaitezke, kultur etxeetan, adibidez.
Bilbon izan zarete, baina Nafarroara noiz iritsiko da Iruñeko Hiria orkestra?
Baditugu proiektuak. Korrontzi trikitilariarekin ariko gara udaberri aldean. Hiru funtzio eginen ditugu, horietako bat Nafarroan. Poliki-poliki gehiago ateratzea espero dugu. Zaila da, hutsetik hasi garelako, baina argi dugu zer nahi dugun. Laguntzak badaude orkestretarako, baina gehienetan bi urteko antzinatasuna eskatzen dute, eta, oraingoz, ez dugu betetzen. Saiatuko gara kultur etxeetan jotzen, eta, arriskatu behar badugu, arriskatuko dugu.
Geratzeko sortu da zuen proiektua?
Bai, hala da. Indarra dugu. Goi mailako kontserbatorioa dugu Nafarroan, eta beti egongo dira musikari prestatuak. Beti izanen dugu txokoa ikasketak amaitzen dituzten musikarientzat. Horrela, Nafarroako jarduera kultural musikala ere zabaltzen da. Gero eta gehiago, hobe. Guk kalitatezko musika eskaini nahi dugu, inori lekua kendu gabe. Esaterako, guk inoiz ez dugu errepertorio sinfonikoa joko, horretarako Nafarroako Orkestra Sinfonikoa dugulako, eta oso ongi egiten dutelako. Bakoitzak bere espazioa du. Adibidez, Baluarten Ganbera Aretoa dago, eta uste dugu aprobetxatzen ahal ditugula toki horrek dituen aukerak.
Nolakoak izan dira azken hilabeteak?
Oso gogorra izan da guztia martxan jartzea. Entsegu asko egin ditugu, eta dena lotzea kostatzen da; baina ikusi ditugu dagoeneko aurreneko fruituak. Guztiak oso pozik atera gara Bilboko funtzioetatik, eta gogoa dugu gehiago eskaintzeko. Ganbera musika eskain dezakegu guk. Bilboko funtzioetan 21 pertsona egon gara, baina gure taldea aldakorra da, eta 12 eta 35 musikari artean egon gaitezke kontzertuetan.
Nafarroako Ganbera Operarekin batera egin duzue Gabonetako ipuina opera. Zer moduz elkarrekin?
Oso ongi egon gara, eta zinez eskertu behar diegu eman diguten aukera. Musikari profesionalak gara, eta ezagutzen dugu Nafarroako Ganbera Opera; askotan egin ditugu funtzioak haiekin, baina inoiz ez Iruñeko Hiria orkestraren izenpean. Bilbon estreinaldia izatea oso esperientzia ona izan da. Jende askok entzun gaitu, eta erakusleiho ezin hobea izan da.
Harrera ona izan du orkestrak Nafarroako musika klasikoaren profesionalen artean?
Asko babestu gaituzte, eta ohore bat izan da guretzat. Nafarroako Ganbera Operak eta Pamplonesa musika bandak ikaragarri lagundu gaituzte. Horrela jarraitzea espero dugu; uste dugu guztiok dugula tokia, eta gure onena eskaini nahi diogu gizarteari. Hasiberria da orkestra, eta pauso bakoitza oso garrantzitsua da, eta sendoa izatea nahi dugu. Urtez urte finkatzea eta programazioa izatea da gure helburua.
Saioa Alkaiza
Tentsioarekin hilerokoa jaitsi zitzaidan, eta ez zidaten aldatzen utzi. Galtzak odoletan nituen. Biluztera behartu ninduten, eta, zutik, tanpaxa kendu eta ahoan jartzera behartu ninduten". 1983an torturatua izan zen Mertxe Gonzalezek egin zituen hitzok Nafarroako Parlamentuaren egoitzan, iazko apirilean, Foro Sozialak bost emakume torturaturen testigantzak entzuteko antolatutako hitzorduan. Adibide bat baino ez da.
Beste bat Guardia Zibilaren eskuetan bost egun eman zituen Ainara Gorostiagaren kasua da; poltsa buruan ito zuten, eta hori eta beste hamaika krudelkeria salatu zituen Nafarroako Parlamentuan egindako saioan: "Barkamenak ez dit balio. Mina eginda dago jada. Beharrezko ikusten dut gizarteak begiak irekitzea eta torturaren mozorroa kentzea. Tortura ez da bakarrik Guantanamon gertatzen. Estatuaren babesarekin, Euskal Herriko eta Espainiako espetxeetan ere torturatu da".
Torturak azalean pairatu dituzten bi pertsonaren samina. Latzak izan ziren Gloria Bosque, Mertxe Gonzalez, Marilo Gorostiaga, Ainara Gorostiaga eta Izaskun Goñi torturatuek hitzordu horretan kontatutakoak: kolpeak, bortxaketa mehatxuak, indarra akitzerainoko ariketa fisikoak, tortura psikologikoa... Haien gisan sufrituta, zenbat ote dira torturatutako nafarrak? Zenbatek idatziko zuketen aztnugal inkomunikazioan, horretarako aukera izan balute? Zenbatek ezagutu zuten infernua ziegara heldu aurretik? Ez dakigu. Ez dago dokumentatuta. Ez dugu daturik; eta izenik ez duen hori ez bada, izanik ere ez du jaso gabeko horrek.
Araba, Bizkai eta Gipuzkoaren kasuan, jakina zena agerira ekarri du Francisco Etxeberriak, Eusko Jaurlaritzaren aginduz, torturari buruz egindako txostenak: egindako lan horretan 4.113 tortura kasu dokumentatu ditu Francisco Etxeberriak, 1960. urtetik 2014. urtera —eta jaso ahal izan dituenak dira horiek; egileak berak aitortu du "askoz gehiago" direla, alegia, "halako bost" izan daitezkeela—. 4.113. 4.113. 4.113. Bai. 4.113, dokumentatuta daude, eta izan daitezke "halako bost".
Falta diren datuetako batzuk Nafarroakoak dira, memoriaren arloan UPNk zokoratutako herria izan baita gurea, sasiak beteta, kontakizun aniztunak ezeztatuta eta bestearen ukazioan oinarrituta. Memoria ezabatu nahi izan digute. Egia bakarra dagoela sinetsarazi.
Orain, EHU Euskal Herriko Unibertsitateko Kriminologia Institutuko kideek Nafarroako tortura kasuak ere ikertuko dituzte: dokumentuak bildu eta analizatu, torturatuen zerrenda osatu, eta Istanbulgo Protokoloa ere aplika dezakete, zenbait kasutan, sinesgarritasuna frogatzeko.
Lazgarria da 4.113 tortura kasu egon izana Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, baina zenbateraino puztu daiteke zenbaki hori orain? Zenbat ote dira hemengo, Nafarroako, tortura kasuak? Euskal Herriaren zer-nolako erradiografia geratuko zaigu torturaren ikerketa osatzen dutenean? Imajinatze hutsak beldurra ematen du.
Kattalin Barber
Iruñea hiri "erosoa, garbia eta segurua" da adinekoentzat. Horixe izan da Iruñeko Udalak Jende heldua adeitsu tratatzen duen hiri bihurtzeko egin duen diagnostikoaren ondorioetako bat. Zahartze prozesu aktiboa eta osasungarria sustatzen duten inguruneak eta zerbitzuak sortzea du helburu proiektu horrek; bultzatzailea, berriz, OME Osasunaren Mundu Erakundea da. Hiriaren erradiografia aurkeztu berri du Iruñeko Udalak, eta bertan jasotzen dira hiriko adinduek, haien zaintzaileek eta adituek hiriaren adeitasuna hobetzeko egindako zenbait proposamen. Horiek ez ezik, hiriaren alderdi positiboak eta oztopoak ere jaso dituzte.
"Iruñea erraz zeharka daiteke oinez zein bizikletaz, argiztapen egokia du, segurtasun sentsazioa ematen du, aire zabaleko kirol eremuak ditu, eta gero eta arkitektura muga gutxiago, maldak jarri baitira eraikin askoren sarreran, bai eta igogailuak eta eskailera elektrikoak ere", azaldu du Camino Osle Nafarroako Geriatria eta Gerontologia Elkarteko lehendakariordeak. Diagnostikoan parte hartu du Oslek, eta ontzat jo du udalaren egitasmoa. "Hausnarketa oso aberasgarria egin dugu, eta zinez garrantzitsua da agenda publikora eramatea adinduen bizi kalitatea hobetuko duten ekintzak eta asmoak".
Jende helduaren premia berriei erantzuteko Iruñeko Udalaren ardura ez da berria, Oihana Gallo Iruñeko Udaleko Partaidetza teknikariaren ustez. "Ezagutza, eztabaida publikoa eta kontzientziazioa sustatu nahi dugu, eta behar diren neurriak hartu, zahartze prozesuan direnen egoera hobetzeko". Pozik azaldu da teknikaria diagnostikoak izan duen harrerarekin. "Lan mardula egin dugu, eta udalarentzat egitasmoa bera martxan jartzea oso garrantzitsua izan da, protagonistak haiek izan direlako".
Denera, 100 pertsonak baino gehiagok parte hartu dute diagnostikoan. Adinduek, adinduen elkarteek, zaintzaileek eta adituek iritzia eman dute hiriaren egoeraren inguruan. Eta, aho batez, baloratu egin dute: "Hiri erosoa, irisgarria, garbia eta segurua da Iruñea. Kalitatezko bizimodua izateko eta parte hartzeko zerbitzu eta baliabide aukera zabalak ditu".
Begi onez ikusi du Xabier Subiza Iruñeko Sasoia erretiratuen elkarteko kideak ere. Oslek bezala, hasieratik izan zuen interesa hark ere, eta diagnostikoan parte hartu du. "Beharrezkoa zen horrelako egitasmo bat; oso aberasgarria izan da, hiria aztertu dugulako eta alde txarrak eta onak mahai gainean jarri ditugulako", adierazi du. Adinduen kolektibo gehiagoren parte hartzea faltan sumatu du Subizak, baina udalaren jarrera txalotu, eta eskaera egin du: "Intentzioak oso onak dira, baina orain praktikara eraman behar da. Ez gaitezen gelditu asmoen aitorpenean, merezi du lanean jarraitzea".
Askotariko proposamenak atera dira, eta batzuk "egun batetik bestera" egin daitezkeela esan du Subizak; hortaz, lehenik eta behin horiek gauzatzeko urratsa egin beharko lukete, haren ustez: "Adibidez, pertsona batek eskatu zuen irristakorrak ez diren marra zuriak jartzea eskailerak seinaleztatzeko. Xehetasunak izan daitezke, baina gure egunerokoa hobetuko lukete ezbairik gabe".
Bakardadeari arreta
Bakardadearen arazoari erreparatu dio Oslek. Zahartzaroaren "arrisku handi bat" dela uste du. Eta datuek hala baieztatzen dute: 65 urte edo gehiagokoen artean, bost pertsonatik bat bakarrik bizi da, %22. 85 urte edo gehiago dituztenen artean, berriz, %22tik %33ra igotzen da kopurua. "Adin tarte horrek ditu premia larriagoak, mendekotasuna dela eta. Bakardadeak pertsonen zahartzeari eragiten dio". Horregatik uste du Oslek bakardadea arretaz begiratu behar dela, eta sare sozialak sustatu behar direla. "Etxetik ezin banaiz irten etxe egokia ez dudalako, gero eta gehiago bakartuko naiz. Harremanak nahi eta ezin izatea oso gogorra da. Aukerak izan behar ditugu etxetik ateratzeko".
Zahartzaroaren inguruan hausnartzea da gakoa, Osleren ustez. "Nik uste dut zahartzeko estilo bat egon dela, eta etorkizunean desberdina izanen dela, nire belaunaldikoek eta hurrengoek gehiago pentsatu dutelako nola aurre egin zahartzaroari. Hala ere, pertsona askori bat-batean etorri zaie gainera zahartzaroa, eta ez dute aurreikusi, ez dira egoeraz jabetu". Erantsi du askok ez dituztela harremanak egin, eta ondoan zutena hil zaienean bakarrik gelditu direla. "Ahal den heinean, gure zahartzaroaren jabe izan behar dugu, eta inguruan harremanak izatea eta sortzea oso garrantzitsua da".
Halaber, uste du toki gutxi daudela eguneko zentroetan. Zaharren egoitza publiko bakarra dago Iruñe osoan, eta egoitza pribatuak, berriz, "izugarri garestiak dira, eta ez dute edozein herritar onartzen". Norberaren etxean egokitzapenak egitea oso garrantzitsua dela uste du Oslek, baina ez dela batere erraza: "Jende askok ez daki laguntzak daudela birgaitze lanetarako; gainera, konplexua da laguntzak eskuratzeko izapideak egitea. Udalak ez dauka aholkularitza zerbitzu egokirik alor horri dagokionez".
Teknologia berrien erabilerak kezka eragiten dio Osleri. Dioenez, urria da teknologia berrietan egokiro trebatzeko eta ordenagailu bidez tramiteak egiteko lekuen eskaintza. "Oztopo digital handia dago, eta gainditu behar dugu; izan ere, administrazioak horretara garamatza". Mugikortasuna ere hizpide izan du Oslek. Ziur da udala eta enpresak "ahalegin handia" egiten ari direla Iruñea egokitzeko: "Arrapalak jarri dira eraikinetara, igogailuetara, eskailera mekanikoetara eta abarretara igotzeko. Gainera, saltokiak konturatu dira denda irisgarriak egiten badituzte bezero gehiago izanen dituztela, guztiok izan ditzakegulako noizbait mugikortasun arazoak".
Zahartzen ari den hiria
Udalaren azken datuen arabera, Iruñeko biztanleen %22k 65 urte baino gehiago dituzte, hau da, 43.830 pertsonak. Kopuru horrek gora eginen du datozen hogei urteotan. Nabarmena da populazioaren zahartzea, eta hiriek behar bezala erantzutea da erronka. Hala uste du Gallok: "Zalantzarik gabe esan dezakegu zahartzen ari den hiria dela Iruñea. Nafarroako batez bestekoa gainditzen du hiriburuak, hiru puntuan. Horregatik, neurriak hartu behar dira, eta aurkeztutako diagnostikoa urrats bat da bide horretan". Auzoen artean alde handiak daudela jakinarazi du Gallok. Iturraman eta Donibanen, esaterako, %30 helduak dira; Buztintxurin eta Mendillorrin, ordea, 65 urte baino gehiago dituztenak ez dira %10era iristen.
Ildo beretik mintzatu da Osle. "Datuak erronka bat dira administrazioarentzat. Erronka eta, era berean, aukera. Neurriak hartzen badira hiri atsegin eta adeitsuago bat lortzeko, gehiago bizi ahalko gara gure etxeetan". Alde horretatik, Nafarroako Gobernuko zahartze aktibo eta osasungarri baten aldeko estrategia aipatu du Oslek. 2022. urterako adinduen autonomia eta ahalduntzea bultzatzeko neurriak jasotzen ditu estrategiak. "Programa hauek guztiak, mantsoak izan daitezkeen arren, aurrerapausoak dira, eta gure bizi kalitatea hobetzen dute. Pentsa, egun %22 gara, baina hemendik hamar urtera gehiago izanen gara. Beharrezkoak dira plan hauek". Gehiago bizitzea eta hobeki bizitzea da xedea, mendekotasunari aurre egin ahal izateko neurriak mahai gainean jartzea eta hiriaren aukerak, ahultasunak eta indarguneak ezagutzera ematea, adin talde zehatz bati dagokionez.
"Mendekotasuna ahal dudan guztia atzeratzea gustatuko litzaidake niri. Urteak irabazten ari gara, baina bizitza ere irabazi behar dugu urte horietarako, eta hiria egokia izatea ezinbestekoa da bide horretan", esan du Subizak. Zahartzaro aktibo eta osasuntsuaren alde egin du, eta hirian gero eta jarduera gehiago daudela iritzi dio. Aire zabaleko kirol eremuak eta kultur ekitaldiak jarri ditu adibidetzat. "Aktibo egotea gustatzen zaigu, eta hirian parte hartu behar dugu adinekook". Iruñean zaharren elkarte asko daudela esan du Subizak, eta, era berean, beharrak aldatuz joan direla. "Erretiratuek gero eta gutxiago nahi dute kartetara jolastu edo bingora joan, beste behar eta nahi batzuk dituzte orain". Sasoia elkarteak mota askotako jarduerak antolatzen ditu. Euskara eskolak ematen dituzte, eta gero eta jende gehiagok izena ematen duela jakinarazi du erretiratuak. Hitzaldiak, txangoak, elkarretaratze politikoak eta beste antolatzen dituzte, urtero.
Begiratzeko era
"Ni neu gehien harritu nauena izan da adinduek gizartearen indibidualismoaren inguruan duten kezka, eta haienganako errespetu falta. Diagnostikoan parte hartu zutenek adierazi zuten, oro har, gutxiesten dela jende heldua, eta zama, kostu edo eragozpentzat hartzen dela. Jarrera paternalistak saihestu behar ditugu", azaldu du Gallok. Pertsona helduak eta haiek gizarteari egiten dioten ekarpena balioesteko, eta haien aurkako aurreiritziei eta estereotipoei aurre egiteko kontzientziazio kanpainak egiteko asmoa du udalak.
Diagnostikoa abiapuntutzat hartuta, orain ekintza plana diseinatzea dagokio Iruñeko Udalari, eta prozesu horretan ere adinduen ekarpenak jasoko dituztela jakinarazi du Gallok. Iruñea adineko jendearentzat atseginago egitea da kontua, haien bizimodua hobetzeko.
Edurne Elizondo
Yoana Amadorren irudia agertu da pantailan. 17 urterekin ezkondu zela azaldu du; etxeko lanek eta senarrak betetzen zutela haren egunerokoa. Eta, egun batean, bere bizitzarekin zer egiten ari ote zen galdetu ziola bere buruari. Egun hor...
Edurne Elizondo
Haztea da kapitalismoaren premisa nagusia. Hori du ardatz eta xede. Eta, horregatik, hain zuzen ere, kolapsoa da haren patua. Hazi eta hazi, lehertu arte. Horixe nabarmendu du Antonio Aretxabalak Iruñean, eta, horregatik, argi utzi du, CNT sindikatuak antolatutako hitzaldian, kapitalismoa ezin dela izan egungo krisiaren konponbide. "Gizartearen erabateko aldaketa behar dugu; hori egiteko aukera gure esku dago. Elkarri laguntzea funtsezkoa izanen da aurrerantzean".
Geologoa da ofizioz Aretxabala. Nafarroako Unibertsitateko irakasle izan da 25 urtez; Esako urtegia handitzeko lanen aurka egiteagatik bota zuten arte. Erregai fosilen auzia ongi ezagutzen du. Azkenaldian, haustura hidraulikoaren kontura aritu da teknika horren aurkako taldeen aholkulari; bertzeak bertze, Kantabrian (Espainia), sorterrian.
Haustura hidraulikoaren auzia petrolioaren krisiarekin lotu du Aretxabalak. Izan ere, 2010-2011 urteetan "arazo guztiak konponduko zituen teknika" balitz bezala "saltzen" zuten, geologoak nabarmendu duenez. "Errealitatea bertzelakoa da", erran du, argi eta garbi. Gakoa da energia anitz gastatzen dela haustura hidraulikoaren bitartez erregaiak lortzeko. "Porrot nabarmena da fracking-arena; teknika horri lotutako enpresek porrot egin dute. Nafarroan, lortutakoa baino energia gehiago gastatu izanen genuke".
Erregai fosilen abantaila nagusia horixe izan da, hain zuzen ere. "Gastatutako energia unitate bakoitzeko ehun eman dizkigute", nabarmendu du Aretxabalak. "Produkzio kosturik ez da", erantsi du, "planetan milioika urtez lurperatuta egon den eguzkiaren energia fosilizatua" baita erregai horien oinarri. Baina ez dira betiko. Badute muga. "Iturri onenak agortu ditugu; eta gelditzen direnak gero eta zailagoak dira lortzeko". OCDE Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Erakundeak 2010. urtean erran zuena ekarri du Aretxabalak gogora: petrolioaren produkzioak 2006. urtean jo zuela goia, alegia. Maldan behera da jada.
Konponbidea, edonola ere, ez dago gelditzen den hori lurretik ateratzeko balizko bideetan, Aretxabalaren hitzetan. Eta konponbidea ez da hazten jarraitu nahi izatea, "inondik inora". "Bide horrek kolapsoa du amaieran", berretsi du. Ez litzateke lehendabizikoa izanen, geologoak gogoratu duenez: "26 adibide utzi dizkigu historiak; horietako guztietako protagonistek bazuten nora jo, ordea; bazuten mugitzeko bertze toki bat. Orain, denok batera kolapsatzeko aukera dago mahai gainean". Ez dago bertze planetarik ihes egin ahal izateko.
Energia, benetako arazoa
"Hazten jarraitu nahi izateak ez du inolako zentzurik; are gehiago, ezinezkoa da!". Oinarrizko ideia horri eutsi dio Aretxabalak, oraindik ere anitzek bide horretatik aurrera egin nahi dutela salatzeko. "Nafarroako Gobernuak, bertzeak bertze, hazkundearen aldeko diskurtsoa du, eta Manu Aierdi da ideia horren defendatzaile sutsua".
Gaur egun, munduan kontsumitzen den energiaren %92 da erregai fosilena. Industrializazioak ekarri du energiaren kontsumoak gora egitea, eta, gaur egun, eskari horri erantzutea da arazo nagusietako bat. "Hazkundeak ekarri gaitu gaur egun dugun egoerara", azaldu du Aretxabalak. Francisco Gonzalez Paredes adituak errandako hitzak ekarri ditu geologoak gogora: "Hark erran zuen, argi eta garbi, egungo sistemaren krisian energiarena dela benetakoa arazoa". Bat egin du Aretxabalak, baina erran du arazo horri ez zaiola modu egokian heldu: "Energiaren faktura etengabe ari da gora egiten; marrak grafikoa gainditu du jada! Eta, hala eta guztiz ere, saltzen digute konponbidea hazten jarraitzea dela; konponbidea dela Esa, Itoitz edo Nafarroako ubide gehiago eraikitzea".
Petrolioaren aroaren gainbeherak "hainbat jokaleku" jartzen ditu mahai gainean, Aretxabalaren hitzetan, eta, horien aurrean, "erabakiak hartzeko ordua" da. Batetik, teknokapitalismoaren hautua hazten jarraitzea dela azaldu du geologoak; bigarren jokalekuak nolabaiteko egonkortasun teknoberdea eskaintzen du; hirugarrenak, berriz, kolapsora darama egungo gizartea. Laugarrenak trantsizioaren aukera proposatuko luke, desazkundearen eta aldaketa sozialaren bitartez.
Aldaketa sozial horrek ezinbertzean ekarri beharko du elkarri laguntzea, Aretxabalaren ustez. "Kapitalismoak indibidualismoa ekarri du, baina gizakiak erakutsi du baduela elkarlanerako gaitasuna", nabarmendu du.
Aldaketa sozial horrek, halaber, landa eremuetara itzultzea ekarriko duela uste du Aretxabalak. Gaur egun, hain zuzen ere, energiaren kontsumoan zuzenean eragiten duten arazo nagusietako bat da herritar gehienak hirietan bizi direla. "2010. urtean gauza beldurgarri bat gertatu zen: urte horretan, munduko biztanleen erdiak baino gehiago hirietan bizi ziren. Ikaragarria da", erran du geologoak.
Gutxiagorekin bizitzen ikasi bertze erremediorik ez dugula argi du Antonio Aretxabalak. Bide hori dela aurrean dugun bakarra. "Bide hori hartzera eramaten gaitu, ezinbertzean, geologiak. Gutxiagorekin hobeki bizitzeko aukera, finean, ez da hautu bat, inposizio geologiko bat baizik. Ez dago bertzerik".
Aretxabalak diziplina anitzeko elkarrizketaren alde egin du, halaber. Uste du "funtsezkoa" dela fisikari, soziologo, hirigile eta abarrekin hitz egitea, desazkundearen bideko gizarte horren alde urratsak egiteko. Politikariekin hitz egiteko beharra, ordea, ez du batere argi geologoak: "Ez dut uste haiekin hitz egin beharko genukeenik; azken finean, ez du deustarako balio", onartu du.
Erresilientzia aipatu du Aretxabalak. Eusteko ordua dela nabarmentzeko. Elkarri laguntzekoa, eta elkarri lagunduz gizarte berri bat eraikitzekoa. Ez baitago bertze planetarik ihes egiteko. "Aldatzeko ordua da, lehertu baino lehen".
Lur Albizu Etxetxipia
Askotan keinuek baizik ez gaituzte definitzen. Ez haiek bakarrik, baina borobiltzen gaituzte, osoago egiten. Benetakoago. Bizitza azkarraren garaiotan, erritmo neurtu, pauso motz, bizkor, luzeetan, markatutako bidetik ateratzeak b...
Edurne Elizondo
Errege Magoen gaua da gaurkoa. Arrotxapeko osasun etxera, halere, Olentzerok egin zuen bisita, joan den astean: ikatza eraman zuen, mediku eta pediatra euskaldunik gabe jarraitzen dutelako. 2018an ere hori lortzeko lanean segitzeko konpromisoa berretsi du Osasun Etxeak eta Biok Euskaraz herri egitasmoko kide Nestor Estebanek (Iruñea, 1977).
Ikatza, zer salatzeko?
Urte osoan gertatu dena agerian uzteko. 2016ko apirilean jarri ginen martxan. Hainbat auzokide hasi ginen pediatra eta mediku aldaketa eskatzen, euskaldunak nahi genituelako.
Zer erantzun jaso zenuten hasiera hartan?
Orduan, osasun etxeko zuzendariak esan zigun ez zutela betebeharrik pediatra eta mediku euskalduna izateko; gobernuari edo Nafarroako Parlamentuari zegokiela beharrezko lege aldaketak egitea. Horixe esan zigun. Guk ez genuen etsi, eta gero eta jende gehiagok egin zuen bat plataformarekin, eta beste urrats bat egitea erabaki genuen.
Gobernuko arduradunengana jo zenuten orduan?
Bilera bat eskatu genien, 2016ko uda baino lehen. Uda pasatu zen, eta erantzunik gabe jarraitzen genuen. Erabaki genuen gobernua babesten duten taldeengana jotzea bilera eskatzera. Geroa Baik, Ahal Dugu-k eta Ezkerrak ez gintuzten hartu. Ez dugu haien erantzunik jaso ere. EH Bildurena bai, baina azken unean, zabaltzen hasi ginenean ez genuela erantzunik jasotzen. Azkenean, 2016ko azaroan, osasun etxea okupatzea erabaki genuen. Hainbat pertsona sartu ginen, eta, orduan, bai, Luis Gabilondo zuzendari nagusia etorri zen guregana. Bat-bateko bilera egin genuen han, eta esan zigun beste bilera bat egin ahal izanen genuela gobernuarekin.
Eta egin zenuten?
Bai, 2016 bukaeran. Fernando Dominguez osasun kontseilaria izan zen, bai eta Euskarabideko arduradun Mikel Arregi ere, besteak beste. Azaldu ziguten zailtasunak zituztela gure eskubideak bermatzeko. Onartu zuten baditugula hizkuntza eskubideak, noski, baina ezin zituztela bermatu. Euskararen legea jo zuten arazo nagusitzat. Jada onartu duten dekretua prestatzen ari ziren orduan. Aldaketak ekarriko zituela esan ziguten, baina ez zutela aurreikusten pediatra eta mediku euskaldunik izatea Arrotxapeko osasun etxean.
Zuen eskaerari eutsi zenioten, halere.
Bai. Hamaika ekinaldi egin ditugu: sinadurak bildu ditugu, giza katea egin dugu... Iruñeko Udalera ere eraman genuen gaia, eskumena harena ez dela jakin arren. Mozio bat aurkeztu genuen, udalaren jarrera ezagutzeko. Ez zuen aurrera egin. EH Bilduk eta Aranzadik egin zuten alde; Geroa Baik abstentzioaren bidetik jo zuen, eta gainerakoek kontra egin zuten.
Herritarren babesa jaso duzue?
Bai. Auzokideak eta eragileak alde izan ditugu. Iazko ekainean gure aldeko 1.500 sinadura baino gehiago aurkeztu genizkion gobernuari.
Eragin dute aldaketarik?
Ez. Udan, gainera, jakin genuen gobernuak mediku berri bat eta pediatra berri bat kontratatu behar zituela. Gobernuak aukera ezin hobea zuen gure eskaerari erantzuteko, baina ez du halakorik egin.
Langile berriak ez dira euskaldunak?
Kontratu horien berri jaso genuenean, beste bilera bat eskatu genion gobernuari, haien ahotik jakin nahi genuelako ea egia ote zen. Esan ziguten baietz, kontratatuko zituztela, baina ez zirela euskaldunak izanen.
Onartutako dekretuak, beraz, ez du deus aldatu Arrotxapeko osasun etxean?
Ez. Legeak onartzen du badugula eskubidea administrazioarekin euskaraz aritzeko, baina jasotzen du, halaber, administrazioa ez dagoela behartuta gurekin euskaraz aritzera. Ez du deustarako balio. Eskubidea aitortu du, baina ez du bermatzen.
Baina legeak ez du eskubidea bermatzeko bidea ixten, ezta?
Ez. Orain, onartu duten dekretuarekin, ustez aldaketak izanen dira administrazioko langileen hizkuntza profiletan. Orain dela gutxi onartu dute. Azken bilera Osasunbideko eta Euskarabideko kideekin egin genuen, eta esan ziguten, dekretua onartuta, urtebete zutela sailez sail diagnostiko bat egiteko, eta profil euskaldunak non jarri erabakitzeko.
Denbora kontra duzue?
Dekretua onartu dute, baina urtebete behar dute indarrean jartzeko. Bitartean eginen dituzten oposizio guztietan orain arteko irizpideekin jarraituko dute. Gure osasun etxean aukera paregabea galdu dugu, mediku bat eta pediatra bat kontratatu baina ez dituztelako euskaldunak hautatu.
Martxan jarraitzen du zuen plataformak. Zenbat jendek egin du bat?
Eragile askoren babesa dugu, baina egitasmoan antolatuta, berez, 50 pertsona inguru ari gara lanean. Hainbatek mediku euskalduna eskatu dute; beste askok, pediatra; eta mediku eta pediatra euskalduna nahi dituzte beste askok ere. Adin ezberdinetako pertsonak egin dugu bat. Azaroan manifestazioa egin genuen, eta aurrerantzean ere lanean jarraitzeko asmoa dugu. Gure auzoan jende anitz bizi da, eta esanen nuke euskaldun gehien duena ere badela.
Auzotik kanpo eragiteko beharra ikusten duzue?
Bai. Hizkuntza eskubideak bermatu behar dira. Lege aldaketa behar da horretarako. Bitartean, pareta baten kontra ari gara. Baina lanean jarraituko dugu.
Edurne Elizondo
Hezkuntzako zerrenda bakarraren alde egindako apustuak tentsioa eragin du laukoan, eta oposizioaren kritiken jomugan jarri du Nafarroako Gobernua. PSNk parlamentura eraman zuen atzo gaia. Parlamentuko osoko bileraren aurretik egindako elkarrizketan mintzatu da Maria Solana bozeramaile eta Hezkuntza kontseilaria auzi horretaz (Iruñea, 1975), bai eta Nafarroako hautsak harrotu dituzten bertze hainbati buruz ere.
Kazetari, parlamentari, Nafarroako Gobernuko bozeramaile, eta, orain, Hezkuntza kontseilari. Zer irakatsi dizu prozesu horrek politikari buruz?
Askotan damutu egiten naiz politikaren esparruan sartzeko urratsa egin izanaz, baina, aldi berean, argi dut egin beharra nuela; nahiago dut nik egin beste batek baino, aukera badut. Denok kexatzen gara asko, baina ardura gure esku dagoenean, erronkari eutsi behar zaio. Ikasi dut, halaber, politika konplikatua dela, baina pertsonekin egiten dela, eta pertsonek ditugun konplikazioak gelditzen direla agerian. Harreman kontu bat da, azkenean, politika. Ez du aparteko zailtasunik. Harremanek dituzten zailtasunak dira politikan daudenak. Batetik, politikarien arteko harremana da kontua, eta, bestetik, politikarien eta gizartearen artekoa. Polita ere ari da izaten gauzak aurrera eramateko eta erabakiak hartzeko aukera izatea. Aldi berean, hori ere bada kudeaketaren alderdirik zailena. Beti ezin dituzu gauzak egin nahi bezala, baina norabidea markatzeko aukera badela uste dut, behintzat, eta horretan ari garela.
Politika harreman kontua dela erran duzu. Lau talde ari dira gobernua babesten. Zein puntutuan da aldaketa?
Uste dut ontzen ari dela; heltze prozesu batean sartuta dagoela. Horrek ekartzen du ikustea errealitatea zein den, eskura dituzun tresnak eta aukerak ongi ezagutzea eta erabakitzea. Erronka da heltzen jarraitzea, elkarrekin. Elkarri lagundu behar diogu bide horretan.
Gobernua heldu bilakatzeko bidean da, beraz. Eta oposizioa?
Oposizioa, lehen bezala, haurtzaroan. Guk ez genekien gobernuaren ardura izatea zer den; eta beste batzuk ez zekiten oposizioa egitea zer den. Guk urratsak egin ditugu. Oposizioak, berriz, erakutsi du ez dakiela oposizioa egiten, eta gobernatzeaz ere, uste baino gutxiago zekiela. Lehen eguneko diskurtsoari eutsi diote.
Hasieran izan zenuten hainbat gaitan oposizioaren atzetik joateko sentsazioa?
Hasieran, akaso, bai. Baina uste dut egoera hori, neurri handi batean, gainditu egin dugula. Zenbaitetan bada erantzuteko beharra. Gezur biribilak kontatzen, horretan bai, maixu dira oposizioan. Hasieran hori zen dinamika, eta oposizioak Hezkuntza departamentua, adibidez, dinamika horretan sartu zuen. Ondorioz, departamentuaren beraren jarduera blokeatuta zegoen, neurri batean. Orain uste dut departamentuak ekimena bere esku duela, eta gauzak egiten eta erabakiak hartzen ari dela.
Ez atzera ez aurrera egote horrek eragin zuen aldaketa eta zuk Hezkuntza departamentuaren ardura hartzea?
Bai. Hori onartu genuen; Jose Luis Mendozak berak onartu zuen. Oso gogorra izan zen oposizioaren jarrera, eta lortu zuen departamentuaren jarduera gelditzea, neurri batean. Aldaketetatik harago, uste dut behar zela denbora. Egin diren planek denbora behar dute. Hasieran, akaso, ematen zuen ez ginela deus egiten ari, baina erakutsi dugu ez zela egia. Orain fase aktiboago batean murgilduta gaude. Lanbide Heziketarako plana, aniztasuna atenditzeko plana eta hezikidetza plana, adibidez, hiru ardatz garrantzitsu dira, eta ari dira aurrera egiten nahi bezala.
Eta beste departamentuak?
Bide beretik goazela uste dut. Lanean ari gara. Gu ailegatu baino lehen gobernuak erabaki potoloak hartu izan ditu, baina inolako planik gabe; bideragarritasun planik gabe, adibidez. Horren adibide da Nafarroa Arena pabiloia. Orain arte ez zegoen plana egiten ari gara gu, itxita egoteagatik dirutza ari ginelako gastatzen.
Hainbat sektorek kritikatu dute egungo gobernua aurrekoaren bidetik ari dela, zenbait gaitan; Sustrai Erakuntza fundazioak salatu du hori, adibidez, AHTaren auzian. Zer deritzozu?
Ez da horrela, inondik ere. Beste gauza bat da gobernu honek bere ez egitea Sustrai Erakuntza fundazioaren planteamenduak. Nik dakidala Sustrai Erakuntza ez dago gobernuan. Noizbait heltzen bada, egingo du buruan duena. Orain duguna da laukoaren analisiaren ondorioz egindako akordioan prestatutako proposamen bat. Ez da UPNk defendatu izan duena. Ez da berdina.
Zuen proposamenaren arabera, AHTarena proiektu bideragarria da?
Egiten ditugun gauzetan funtsa ez da berreskuratzea egiten den inbertsioa. Bestelako zerbitzu batzuk garatzea da kontua.
Herritarrek behar duten zerbitzua da AHTarena, zuen ustez?
Gastatu behar denaren eta gizarteak jasoko duenaren arteko oreka bilatu behar dugu. Baina, akaso, ez dugu zenbakietan bilatu behar. Zer gerta daiteke egiten bada PPk nahi duen trena? Segur aski ezer gutxi, hogei urtean ez baitira gai izan ezer egiteko. Harritzekoa litzateke orain urte bakar batean egitea hogei urtean egin ez dutena. Guk kritikatu dugu Madrilgo gobernuak duen plana. Guk bestelako abiadura handiko tren bat defendatzen dugu. Horregatik egin dugu beste proposamen bat. Kontua da estatuak duela eskumena. Erabaki dezake egitea Nafarroako Gobernua bazter utzita. Hitzarmena egiten badugu, kontrolatzen ahal dugu gastua, denborak, bai eta zer-nolako lanak eginen diren eta nork eginen dituen ere. Eztabaidatzen ahal dugu, eta kalte gutxien eragiten duen proiektuaren alde egin, baina beti izan behar dugu argi helburua zein den. Eta laukoak izan du argi korridoreak sartu behar zuela Nafarroan, eta konektatu Europarekin, eta Mediterraneorantz atera Zaragozatik.
Horretan ados da laukoa?
Bai. Hala jasota dago. Baina baldintza jakin Batzuekin. Manu Aierdik ere nabarmendu du egindako proposamenak jasotzen dituela baldintza horiek. Hori da Madrilgo gobernuari bidali dioguna, baina Madrilek, oraingoz, ez dio kasurik egin. Bitartean, UPN ari da ministerioarekin negoziatzen ez dakigu zer, gobernuan zenean lortu ez zuena lortuko duela kontatzen. Hor dago gure eztabaida ere. Gobernuak egin zuen bere proposamena, laukoarekin hitz eginda. Laukoan ez zegoen adostasunik: bada hitzarmenik egin behar ez dela uste duenik; bada egin behar dela uste duenik ere. Ez da adostasuna. Eta gobernuak uste du esku hartu behar dela. Eskumena ez dugunez, kontrolatzen ahal duguna kontrolatu behar dugula. Prozesua, halere, zabalik da.
Sustrai Erakuntzak eta bertze hamaika eragilek tren sozialaren alde egin dute. Proposamen hori kontuan hartzeko prest zarete?
Egin duten lana inportantea da eta zenbait gauza baliagarri izango zaizkigula uste dut. Prozesua jarraitu dugu eta ari gara baloratzen. Maila ezberdinak daude. Gauza bat da korridorea hemendik pasako ote den, edo nola pasako den, eta beste gauza bat da zer-nolako trenbide sarea dugun herrialdean, eta zer-nolako mugikortasun arazoak ditugun. Maila ezberdinak dira. Eta AHTaren auzian, gogoratu behar dugu guk prestazio handiko trenaz hitz egiten dugula.
Zein da aldea?
Abiadura handiko trenak ez zuen salgaien garraioa aurreikusten, eta prestazio handiko trenak, berriz, bai. Gobernuak egindako proposamenean hori da auzi nagusienetako bat. Salgaiak garraiatzeko ere behar duela izan. Horretan ez dago zalantzarik. Gauzatzeko moduan egon daitezke ezberdintasunak, eta hori da eztabaidatu behar duguna. Lehen gauza da konektatuta egon nahi ote dugun edo ez zehaztea.
Euskararena da eztabaida sortu duen bertze gaietako bat; oposizioaren kritikak jaso dituzue, baina ez bakarrik haien aldetik. Hezkuntzako zerrenda bakarraren auziak hautsak harrotu ditu laukoan ere. Espero zenuen Ezkerrak erakutsi duen jarrera?
Ez nau harritu. Kontuan hartuta dugun harremana, eta zeintzuk izan diren beren lehentasunak eta helburuak, ez nau harritu. Uste nuen, halere, egingo genuela pixka bat aurrera, eta aukera egongo zela jarrerak gerturatzeko. Egia da auzia ez zegoela akordio programatikoan, baina Nafarroako hezkuntza sistemaren agendan aspalditik zegoen auzi bat da zerrenda bakarrarena, eta eman behar zaio erantzuna.
PSNk lege proposamena eginez egin dio aurre zerrenda bakarraren aldeko zuen apustuari.
Gure asmoa zen oposizioen deialdia urtea amaitu baino lehen egitea. Gure asmoa da zerrenda bakarraren aldeko erabakiarekin aurrera egitea, baina aukera hori legez baldintzatzen badute, legea bete egin beharko dugu. Aukerak baloratzen ari gara.
Kontseiluak ofizialtasunaren auziari eusteko beharra nabarmendu du. Gobernua prest da auzi horretan urratsak egiteko?
Onartu da parlamentuan zonifikazioaren auzia eztabaidatzeko batzordea egitea. Ez da lehenago egin urrats hori adostasunik ez zegoelako. Akordio programatikoan ere agerian gelditzen da adostasunik ez zegoela lege berri bat egiteko. Aipatzen zen egungo legea garatzeko aukera bazela, oraindik ere. Beraz, orain arte ez da horren aldeko urratsik egin ez dagoelako aukerarik. 1986tik datorren lege bat dugu; ordutik asko aldatu da herrialde hau. Orduko legeari eutsi zaio, ordea. Orain 2003ko dekretua aldatzea lortu dugu. Aurrerapauso bat izan daiteke, baina hori aldatzeko ere hamaika buelta eman behar izan ditugu. Eta inor ez da konforme gelditu. Inportantea zen egitea, ordea. Behar dugu gauzak egin aurrera egin ahal izateko, eta erakusteko jende askoren beldurrak funtsik gabekoak direla. Egun ez dago tarterik lege berri baterantz joateko. Ez dago hori lortzeko gehiengorik. Saiatzea eta eztabaidatzea, halere, garrantzitsua da.
Polizien legea aldatzen saiatzeko urratsa egin duzue, bertzalde, baina huts egin du. Porrota da gobernuarentzat?
Uxue Barkos presidenteak berak halakotzat onartu du. Hilabete gogorrak izan dira. Gobernuak lege berri horren aldeko apustua egin zuen, eta lan egin du, ahalegindu da. Azkenean, porrot egin dugu. Baina hori ez da okerrena. Okerrena da auzi honetan ez duela gobernuak galdu, herritarrek baizik. Foruzaingoak ere bai. Inportantea zen legea aldatzea, eta ez da lortu. Segitzen dute sektoreko sindikatuek negoziazioa berriz hasi nahian.
Bertze auzi batek sortu du herritarren erantzuna: Altsasukoak. Urtebete baino gehiago egin dute jada kartzelan espetxeratutako hiru gazteek.
Gure kezka agertu dugu lehen egunetik. Gertatu zena salatu izan dugu, uste dugulako eraso bat egon zela, baina hortik aurrera gertatu den guztia ere salatu dugu. Proportzionaltasun falta eta auzia tratatzeko modua kezkagarriak dira gobernuarentzat. Urtea bete zenean, gobernuak bat egin zuen parlamentuak onartutako adierazpenarekin, eta hartu du konpromisoa Europara jotzeko, eta egiteko egin behar dena, bermeak eta proportzionaltasuna eskatzeko auzi honetan. Gertatu zena epaitu behar bada, egin dezatela behar den tokian eta behar denagatik.
Bertze epaiketa batek jaso du hedabideen arreta azken asteotan, iazko taldeko bortxaketarenak, hain zuzen ere. Ateak itxita egin arren, hamaika datu plazaratu dira, kasu anitzetan, erasoa jasan zuen emakumearen salaketa zalantzan jartzeko asmoz. Matxismoaren aurkako lanean zer ardura du gobernuak?
Epaiketaren inguruan adierazpenik ez egitea erabaki genuen, eta horri eutsiko diogu, auzia amaitu arte. Epaiketaren ingurukoak oso gogorrak izan dira. Akusazio partikularra da gobernua, eta ikusiko dugu zer gertatzen den. Gertatu dena uste dut izan dela dugun errealitatearen isla. Uste baino atzerago gaude, eta uste baino gertuago dugu kristalezko sabaia. Uste baino urrats gehiago egin behar dugu berdintasuna lortzeko. Lan horretan ari gara. Badakigu abiapuntua zein den. Kritiko izan behar dugu errealitatea aztertzerakoan. Gure asmoa da berdintasunaren aldeko lan hori transbertsala izatea. Apustu hori egin dugu. Argi dugu hezkuntza dela giltzarrietako bat. Haurrak hasieratik hezi behar ditugu. Etxean eta eskolan.
Legegintzaldiaren erdia baino gehiago joan da; nolako hilabeteak espero dituzu hauteskundeak egin arte?
Mugituak, zalantzarik gabe. Ziur naiz gobernua babesten duten taldeon artean ere sumatuko dela hauteskundeak gero eta gertuago direla. Hori naturala da, eta ez diogu beldurrik. Ona izan da laukoak egin duen lana; laukoan dauden indarrek ere, halere, badute zer diren eta zer duten berezko eta berezi defendatzeko eta aldarrikatzeko beharra. Hori normala, naturala eta ona da, nire ustez. Horrek ez du zertan ekarri behar haustura. Urte eta erdi dugu lanean jarraitu ahal izateko. Badakigu ez dela asko, zenbait gauza legegintzaldi bakar batean ere ezin direlako aldatu. Inportantea da, hala ere, urratsak egiten eta norabideak markatzen jarraitzea. Ikusiko dugu hemendik urtebetera nola dauden gauzak. Urte mugitua dugu zain, baina uste dut badela aukera legealdia biribiltzeko.
Sara Muerza
Amiantoz betetako kutxa batzuk iristen dira Ameriketako Estatu Batuetatik. Bakoitzean, garezur forma duen eranskailu bat Arriskua hitzarekin. Langileek ez dute ikusiko: pegatina lantegira sartu aurretik kentzen da. Barruan, amiantoa babesik gabe maneiatuko dute, eskularrurik gabe, maskararik gabe, buzorik gabe. Mineral toxiko horren aurrean ez dute inolako segurtasunik. Aireztapenik gabeko gela txiki batean norbaitek amiantoa moztuko du, eta, geroago, hainbat emakumek kardatuko dute, orraztu, xehatu, eta, azkenik, batu egingo dute plakak egiteko. Hamaiketakoa haren gainean jango dute; lo kuluxka ere gainean eginen dute. Eta eszena guztietan, amiantoa arnastu izanen dute. Egoera urtez urte errepikatzen da, langileek asbestoaren aurrean duten arriskua jakin gabe.
Mehatxu ikusezina da amiantoarena. Eta oraindik ez da desagertu. Horregatik, arrisku horri aurre egin eta bazter utzi ahal izateko plana eskatu du, berriki, Ahal Dugu-k, Nafarroan, eta parlamentuak onartu du. Gauzatzea falta da oraindik.
Amiantoa, asbestoa edo uralita erruz erabili zen XX. mendeko industrian, garraioan eta etxebizitzetan. Mineral horrek toxikotasun handia du. Bere arroka naturaletatik erauzten denean, zuntz mikroskopikoetan desegiteko joera du, eta arnastu edo irensten badira, birika albeoloetan edo beste erraietan iltzatu daitezke, eta eritasun ezberdinak eragin: minbizia, asbestosia, perikardioa, mesotelioma pleurala…
Aspaldiko mehatxua
1980ko hamarkadaren erdialdean, material horren zuntzek minbizia eragiten ahal zutela baieztatu zenean, erabilera gutxituz joan zen, baina Espainiako Gobernuak ez zuen 2002. urtera arte debekatu. "1940an, Osasunaren Mundu Erakundeak ohartarazi zuen amiantoarekin lan egiteak arnaste arazo nahiko garrantzitsuak sortzen dituela, bai eta heriotza ere", nabarmendu du Maria Asun Fernandezek, Ananar Nafarroako Amianto Elkartearen presidenteak.
Osasunean dituen ondorio larriak aurretik ere ezagutzen zituzten. 1889an, mineralaren hautsak kaltegarriak zirela ondorioztatu zen Erresuma Batuan; 1925an, asbestosia gaixotasunarekin lotu zen, eta 1955ean, harekiko esposizioak biriketako minbizia eragiten zuela egiaztatu zen.
Hala ere, aurkikuntzak isilean gorde, eta negozioak hainbat hamarkadaz jarraitu zuen, errentagarria baitzen. "Oso material ona eta merkea zen, eta leku guztietan jartzen zen. Tren bagoiak, adibidez, amiantoz beteta zeuden", esan du Joseba Aspirozek. Asbestoak gaixotu zuen, 30 urtez Sunsundegi enpresan lan egin eta gero. Hark ere ez zuen babesik izan mineralaren aurrean; hamar urtez aritu zen zuzenean maneiatzen.
Amiantoaren industriak presentzia nabarmena izan zuen Nafarroan: Altsasun, Lizarran eta Iruñean, batez ere. Mineralarekin lan egiteak zituen arriskuen jakitun, enpresa gutxi batzuk haien langileei segimendua egiten zieten. "Urtero mediku azterketa egiten zidaten. 2014. urtean, orban bat aurkitu zidaten pleuran, eta lau hilabetera likido proba bat egin eta gero, kaltegarria zela esan zidaten", azaldu du Aspirozek.
Ekaineko azken datuen arabera, amiantoaren eraginpean egondako 2.858 pertsona kontrolatzen ditu Nafarroako Osasunbideak; haietatik %78 erretiroa hartuta dira; %11 lanean dago minerala erabiltzen ez den beste jardueraren batean; eta beste %11 amiantoarekin lanean ibilitakoak dira. Fernandezek nabarmendu du mineralak kalte egindako pertsona gehiago egon daitezkeela: "Asbestoarekin lan egin duten pertsona guztiak ez daude zerrendan; ez dituzte artatu".
Nolanahi ere, zerrendan egondako pertsonei ere ez diete jarraipen iraunkor bat egin, askotan. Maria Angela Martinez Superser enpresanorain BSH- egon zen hogei urtez. Hasieran, eskaner bat egiten zioten urtean behin Gizarte Segurantzan. 2001ean egin zioten bat, eta hurrengoa, berriz, 2015ean. "14 urte egon ziren eskaner bakar bat ere egin gabe, amiantoak ukitutako pertsona izan arren, arrisku handia izan arren". Hala azaldu du haren alaba Nerea Azkonak. 2016ko abenduan egin zioten eskanerra Martinezi, azkenean; otsailean, pneumologoak esan zion orban batzuk zituela biriketan, eta sei hilabete pasata eginen ziotela beste eskaner bat. Ekainean hasi zen mina sentitzen eskuineko saihetsean, eta, uztailean, biriketako kartzinoma eta gibeleko metastasia antzeman zizkioten. Urrian hil zen.
Gizarte Segurantza, motz
Amiantoak kalte egindakoak kexu dira Gizarte Segurantzan dagoen egoeraz; batetik, behar bezala kontuan hartzen ez dituztelako, eta, bestetik, baliabiderik eta ezagutzarik eza dagoelako. Iazko maiatzean antzeman zioten minbizia Txema Esteban Marcosi. "Abuzturako hilko zela esan zioten, baina ez kezkatzeko, lan gaixotasun bat zela, eta kalte ordaina zeukala. Txemak erantzun zien ez zuela kobratu nahi, bizi baizik", esan du Fernandezek, haren alargunak. "Pneumologoak mediku onak izango dira, baina psikologo gisa lotsatzeko modukoak".
Joan den azaroaren 19an hil zen. Egun batzuk lehenago, mediku azterketa egiteko gutuna jaso zuen. Superser enpresan hamalau urtez lanean ibili eta gero jasotzen zuen lehen eskutitza zen hura. Hitzordua, urtarrilaren 25ean. Gutuna berandu iritsi zen: pleurako minbizia orain dela hemezortzi hilabete diagnostikatu zioten.
Aspirozek ikuspegi bera dauka, bere kasuan ere medikuek oso sentiberatasun gutxi erakutsi baitzuten: "Daukadan esperientzia oso tristea da, gauzak arintasun handiarekin esaten dizkizute". Kimioterapia hirutan eman diote, aldiro ezberdina: lehenengoak ez zuen funtzionatu eta "lur jota" utzi zuen; bigarrenarekin, ordea, asmatu zuten. "Urte batez egon nintzen ezer jaso gabe, baina, aurreko urtean nire emaztea hil, eta gorputz osoa nahastu zitzaidan. Berriro esnatu zitzaidan gaixotasuna", azaldu du. Hirugarrenez ari da kimioterapia jasotzen, baina uste du ez direla asmatzen ari.
"Ebakuntza egin arren, gaixotasuna ez da desagertzen. Medikuek ez dakite nola tratatu amiantoak biriketan uzten dituen zuntzak", esan du Aspirozek. "Kimioterapiak laguntzen du tumorearen haztea gelditzen, baina ez du sendatzen", gaineratu du Fernandezek. Amiantoak eragiten dituen gaitzak ez dira ikertu, eta, ondorioz, ez dago ez sendabiderik, ez horren kontrako txertorik ere. Abian dagoen ikerketa bakarra Pasteur laborategietan ari dira egiten, Frantzian, pleurako minbiziari aurre egiteko.
Horrez gain, ez dago asbestoaren berariazko kalte ordainketarik Gizarte Segurantzan; ondorioz, nahiz eta lan gaixotasun gisa aitortu, auto istripuen kalte ordainarekin parekatzen dute. Aspirozek onartu du "babesgabe" daudela zentzu horretan, baina, sendabide bat ez egoteak sortzen diela guztiei kezka gehien: "Ikerketa eta txertoa, hori da egin behar dutena. Dirua ondo dago, baina guk bizi nahi dugu".
Sendabidea urrun ikusten dute oraingoz, baina, ez eritasuna gelditzeko aukera. Horretarako, eskatu dute martxan dagoen ikerketara "behar den dirua" zuzentzea. Erakundeek emanen luketen dirua etorkizunean berreskuratuko luketela pentsatzen du Carlos Fernandinok, Marcosen gaixotasuna hurbiletik bizi izan duen lagunak, kalte ordain gutxiago banatuko lituzketelako. "Amiantoarengatik kaltetutako pertsona kopurua handitzen bada, bonba bat izan daiteke Gizarte Segurantzarentzat", hausnartu du Aspirozek. Eta litekeena da etorkizunean gaixotutako pertsona kopurua handiagoa izatea, hamarkadak igarotzen baitira amiantoaren hautsa arnasteak eragin ahal dituen eritasunak agertu arte: mineralarekin kontaktuan egon, eta 30 urtera azaldu daitezke gaitzak. Gehienetan, eriak erretiroa hartzen duenean.
Amiantoaren ondorioekin bizitzeak ekartzen duen sufrimenduaz gain, kalte egindakoek eta biktimek beste zailtasun eta irregulartasun anitzei ere aurre egin behar diete: gaitza lan gaixotasun gisa ez aitortzea; erabateko erretiroa ukatzea; aseguru polizak kobratzeko oztopoak; informazioa eta lege aholkularitza falta; espezializatutako mediku estaldurarik ez izatea…
Laneko bi minbizi kasutatik bat asbestoak eragindakoa izan arren, biriketako mesotelioma eta kartzinomen %1 baino gutxiago aitortzen dira laneko gaixotasun gisa. Gizarte Segurantzak lau kasu bakarrik onartzen dituela kontatu du Fernandezek, "askoz gehiago egon arren": eztarriko, biriketako, urdaileko eta pleurako minbizia. "Txemak eta Maria Angelak lankide bat dute hiru minbizi motarekin; ez diote bakar bat ere aitortzen. Zergatik? Gizarte Segurantzak ordaindu behar duelako", azaldu du.
Enpresek ere saihesten dute erantzukizuna. "Tranpak dituzte. Auziak luzatzen dituzte helegiteekin. Dirua ematen dizutenerako, hilik zara. Enpresarekin kalte ordainak negoziatzen dituzunean, zu egoera okerragoan zaude, esaten dizutenari ezetz esaten badiozu, auzia luza dezaketelako", salatu du Aspirozek.
Enpresen "trikimailuak"
Enpresek bestelako "trikumailuak" dituzte. Batzuk ukatu egin izan dute haien langileek asbestoarekin kontaktuan egon izana. Martinezek eta Marcosek egoera hori ezagutu dute. "Txemari esan zioten amiantoa kaletik ibiltzen hartu zuela. Gure abokatuak esan zien lan bizitzan jartzen zuela beren enpresan lan egin zuela. Epaiketara joan ginen azkenean", kontatu du Fernandezek. Nerea eta Eider Azkonak esperientzia bera izan zuten amaren kasuarekin: "BSHko giza baliabideetako zuzendariak esan zigun ez zegoela jasota gure amak asbestoarekin lan egin zuela. Epaitegietara jo genuen", adierazi dute.
Hego Euskal Herrian ez dago amiantoa duten egituren erroldarik —Frantzian, Erresuma Batuan eta Alemanian bai—, eta, beraz, ez dago jakiterik zein etxebizitzatan, eraikinetan eta bulegotan dagoen. Mineralak kutsatzen jarrai ez dezan, hura desagerrarazteko bideari ekin dio Nafarroako Parlamentuak: plan zuzendari bat aurkezteko ebazpena onetsi zuen aho batez, irailean, Ahal Dugu-k bultzatuta. Planak minerala izan dezaketen azpiegiturak eta eraikinak kontrolatzeko protokolo bat sortzea du helburu; bai eta hura biltegiratzeko hondakindegiak egokitu edota eraikitzea, diru saila bideratzea eta sentsibilizazio kanpainak sortzea ere.
"Hitzak bai, ekintzarik ez. Elkartearekin ez da inor harremanetan jarri, ez gobernua, ez Iruñeko Udala ere", kexu da Fernandez. Ekimen hau "gutxienekoa" egiteko modu bat dela uste du. "Parlamentura joanen ginela hitz eman ziguten. Ez dute bete".
Amiantoa saltzen lehenak izan ziren AEBetako enpresak. Garai hartako gobernuak konpentsazio funts bat sortzea eskatu zien; hemen, ordea, ez zen halakorik egin. Ananar elkartea AEBtako abokatu bulego batekin dabil elkarlanean funts horiek eskatzeko. Nafarroako enpresek behin, behintzat, minerala han erosi zutela frogatzen badute, epaiketara joan daitezke. Galduz gero, elkarteak ez luke ordainduko.
Ez ditu diruak kezkatzen, halere, amiantoaren inguruan dagoen isiltasunak ekartzen duenak baizik. Abian den ikerketa diruz laguntzeko eskatu dute. "Amiantoa duzunean, ez duzu zuk bakarrik, albo ondorioak familia osoarentzat dira", esan du Aspirozek. Fernandezek senarraren eta Aspirozen hitzak gogoratu ditu: "Jendeak jakingo balu zer gertatzen den, zer beldur dituzun eta zer sentitzen duzun, orduan norbaitek zerbait egingo luke".