Plaza bat, hiri erdian, tokiko ekoizleentzat
Mai 5, 20172017-05-04Aisialdia, Albisteak, Ekonomia, Gizartea, Nafarroa0

Plaza bat, hiri erdian, tokiko ekoizleentzat

Kattalin Barber

Tokiko ekoizpenarentzat erreferentziazko plaza bat eskaintzea izan da hasieratik asmoa. Eta bide horretan ari da urratsak egiten Iruñeko Udala: Geltoki proiektuaren bidez, ekonomia sozialari bultzada eman nahi dio, bai eta kultur jarduerei ere. Asmo hori gauzatzeko, Iruñeko autobus geltoki zaharra bilakatu da herritarrentzako plaza, eta ekonomia sozialaren eta tokiko produktuen bilgune izanen da, aurrerantzean.

Egun, haurrentzako jolasgune bat du eraikin zaharrak, baina, horrekin batera, azokak, erakusketak, hitzaldiak eta kultur jarduerak izanen dira geltokian hilabete honetatik aurrera. "Nafarroako ekoizleen plaza izatea nahi dugu", nabarmendu du Patricia Perales Iruñeko Udaleko Tokiko Ekonomia Iraunkorreko zinegotziak.

Lehenengo ekitaldia hilaren 13an eta 14an izanen da, autobus geltoki zaharrean eginen baitute Ame & Art Market arte, diseinu eta sorkuntzaren VIII. azoka, hain zuzen ere. Kontsumitzaileen eta Nafarroako ekoizleen arteko zubia ere izanen da Geltoki proiektua, Peralesen arabera. Ekitatea, ingurumen iraunkortasuna, elkarlana, irabazi asmorik eza eta ingurunearekiko konpromisoa dira Geltokiren oinarri filosofikoak. "Horregatik, oinarri horiek betetzen dituen edozein elkartek erabili ahalko du autobus geltoki zaharra". Erreferentziazko ekonomia sozialeko eta kultur gune bat izan dadin lanean ari da udala.

Sei hilabetez egokitze lanak egin ostean, dagoeneko prest dago geltoki eraberritua. Erdiko espazioa, hamalau leihatila, bi denda, komunak, biltegiak, bulegoa eta kafetegia moldatu dituzte. "Beste eredu ekonomiko eta sozialak daudela erakutsi nahi dugu Geltoki proiektuaren bidez, hain zuzen ere. Ideiak eta proiektuak elkarrekin banatzeko, tokiko produktuak sustatzeko eta kultur jarduerak egiteko gunea izanen da, nafar guztien eskura egonen dena", baieztatu du.

Oliveto Kondearen etorbidean egonen da sarrera nagusia, lehen bezala, eta, horrez gain, Tutera kaletik sartzeko ate bat gehitu diote eraikinari. Kafetegia beheko solairuan egonen da, eta horren sarrera, Oliveto kondearen etorbidean. "Oraindik adjudikatuta ez badago ere, kafetegia egunero irekitzea da asmoa, eta tokiko produktuek eta produktu ekologikoek izanen dute lehentasuna".

Moldaketa lanak egin dituzten bitartean, haurren jolastokiak bere horretan jarraitu du, lanak antolatu baitira jarduera hori eten gabe egin behar zirela aintzat hartuta. Eremu horri eutsi eginen diote, baina Iruñeko Udalaren proiektuak bultzada eman nahi dio eraikin osoari. "Erabilerarik gabe egon da urte luzez, eta arduragabekeria iruditzen zitzaigun", azaldu du.

"Toki ezin hobean dago, eta herritarrei eskaintzea kultura eta ekonomia soziala sustatzeko erabilera egokiena da", erantsi du Patri Peralesek. Zinegotziak azaldu du proiektuak harrera "ona" izan duela, eta, gainera, dagoeneko eskaerak jaso dituztela azokak eta jarduerak antolatzeko. Ame & Art Market jaialdiaz gain, hilaren 19an, 20an eta 21ean eginen da bertan Nafarroako II Azoka Ekologikoa Nafarroako Nekazaritzako Produkzio Ekologikoaren Kontseiluak antolaturik.

Lau gune

Zinegotziak azaldu duenez, leihatila gunearen eta tabernaren diseinuan hainbat eragilek aurkeztutako proposamena aintzat hartu dute, eta lau gune ezarriko dituzte: kultura eta gizarte gunea, alternatiba ekonomikoei buruzko foro eta kanpainekin; azoka sozialaren gunea, produktu eta zerbitzuen erakusketa eta salmenta postuekin; sukaldaritza gunea, tokiko elikadura eskola artisau eta ekologiko batekin eta bidezko merkataritzarekin; eta, azkena, jarduera eta azoka gunea, izaera soziala, ekonomikoa eta kulturala duten egitasmoekin. Kudeaketa lehiaketa publikoaren bidez adjudikatzea aurreikusi da. "Ekonomia soziala zein ekonomia solidarioa bultzatzea eta autosufizientzia ekonomikoa dira proiektuaren helburuak, produktuen salmentari esker kultur jarduerak finantzatu ahal izanen baitira, baita gizarte ehuna sustatuko duen egitasmo ireki eta plural bat eraikitzea ere", dio Peralesek.

Geltoki martxan jartzeko, joan den urtean hasi zuen udalak bidea Nafarroako hainbat eragilerekin. Parte hartu dute, besteak beste, REAS Nafarroa elkarteak, Arrea elkarteak, Elikagai Artisauen Ekoizleen Elkarteak, Arte para Todos elkarteak, Artisten Auzoa elkarteak, Nafarroako Fiare elkarteak, Landarek, Slow Food elkarteak, NNPE-Nafarroako Nekazaritzako Produkzio Ekologikoaren Kontseiluak, Gaztelan fundazioak, Emausko Trapuketariek eta Napar Bideak kooperatibak.

Mai 5, 20172017-05-04Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Indar bat dabil hemen

Lur Albizu Etxetxipia
Ez dakit zehazki noiz hasi zen dena. Gogoan dut feminista izatea ez nuela zalantzan jartzen, baina aparteko garrantzirik ere ez niola ematen. Hala zen (nintzen?), eta kito. Baina uste dut Gasteizko ostegun batean hasi zela dena. O...

“Pipil hitz eginen duten belaunaldiak sortu nahi ditugu”
Mai 5, 20172024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Pipil hitz eginen duten belaunaldiak sortu nahi ditugu”

Edurne Elizondo

Hilabete egin du Jorge Lemus irakasleak (Santa Ana, El Salvador, 1961) Iruñean, El Salvadorko Don Bosco Unibertsitateak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak duten hitzarmenaren eskutik. Hizkuntzalaria 1980ko hamarkadan hasi zen nahuat edo pipil izeneko hizkuntza aztertzen, sorterrian. Konkistaren ondotik hango indigenek gordetako bakarra da, eta galtzeko zorian da.

Nola hasi zenuen pipil hizkuntzari buruzko zure lana?

1980ko hamarkadaren erdialdean hasi nuen; nire hasierako interesa erabat akademikoa izan zen, pipil hizkuntzari buruz egin bainuen gradu amaierako tesia; hizkuntzaren oinarrizko gramatika osatu nuen. Orduan, 200 inguru pertsonak hitz egiten zuten. Graduondokoa amaitu eta gero areagotu egin zen nire interes zientifikoa, eta hobeki ezagutu nahi izan zuen hizkuntzaren egitura, bertze hainbat hizkuntzarekin alderatu ahal izateko. Ordurako, 1990eko hamarkadan, 100 pertsona baino ez ziren nahuat hizkuntza hitz egiteko gai; orain, 75 izanen dira ongi hitz egiten dutenak. Erdizka aritzen direnak gehituz gero, 150 inguru.

Indigenek hitz egiten duten bakarra da?

Gure herria konkistatu aurretik zortzi hizkuntza propio genituen, baina pipil hizkuntzak baino ez dio eutsi. Hori zen zeudenen artean nagusi, eta horregatik lortu zuen aurrera egitea. XX. mendean, halere, etnozidioa gertatu zen. Indigenak altxatu ziren 1932. urtean, orduko diktadorearen aurka, eta milaka hil zituzten. Ezkutuan baino ezin zuten hizkuntza hitz egin, eta, hala eta guztiz ere, eutsi egin zioten.

Egoera kezkagarria da, beraz?

Bai. Datuek agerian uzten dute hizkuntza galtzen ari dela. Hitz egiten dutenak pertsona zaharrak dira. Hizkuntza haiekin hiltzen ari zela konturatu nintzen komunitatera egiten nuen bidaia bakoitzean, eta zerbait egin behar zela erabaki nuen.

Hasierako interes akademikoa, beraz, hizkuntzari eusteko gogo bilakatu da?

Bai. Hizkuntza, finean, kultura da, nortasuna, munduan kokatzeko eta mundua ikusteko modu bat. 2003an, beraz, hizkuntza biziberritzeko proiektua jarri nuen martxan.

Zer urrats egin zenuen?

Hasiera hartan asmoa zen hizkuntzari buruzko dokumentazioa sortzea, testu liburuak ekoiztea, ikasi ahal izateko, eta, aldi berean, irakastea. Hiru eskola sortu genituen; gaur egun, 38 ditugu; nahuat hizkuntza irakasten dute atzerriko hizkuntzak irakasten diren moduan. Astean bi orduz edo aritzen dira haurrak. Erakutsi nahi dugu, batez ere, hizkuntza existitzen dela, hizkuntza bizia dela, herritarrek duen balioa eman diezaioten. Gure ondarea da, finean. Urrats hori, halere, ez da nahikoa, eta 2010ean, bertze bat egin genuen, eta Cuna Nahuat sortu genuen.

Zer da Cuna Nahuat?

Haur eskola baten gisakoa da, eta badu antza hemengo ikastolekin, murgiltze eredu bat baita gurea ere. Asmo handiagoko proiektu bat da, xedea baita pipil hizkuntza hitz eginen duten belaunaldi berriak sortzea. Xedea da hiztun zaharrek irakastea hizkuntza hiru eta bost urte bitarteko haurrei. Bilobei irakasten dieten aitona-amonak balira bezala, hain zuzen.

Eta gurasoak?

Gurasoak, nolabait erranda, belaunaldi galdua dira, ez baitute hizkuntza ikasi. Gure haur eskolaren bidez, halere, guraso horiek hizkuntzaren bultzatzaile bilakatzen dira, beren seme-alabak eramaten dituztelako, hizkuntza ikas dezaten. Hasi dugu, gainera, guraso horiekin lan egiteko programa bat, haurrek ikasten duten bitartean, haiek ere oinarrizko ezagutzak jaso ditzaten hizkuntzari buruz.

Nola funtzionatzen du haur eskolak?

Gure haur eskola Santo Domingo de Guzman herrian dago. El Salvadorren gertatu da indigenak baztertu dituztela; gehienak alfabetatu gabeak dira, hagitz pobreak. Hori zen haurrei hizkuntza irakatsi behar zietenen soslaia, eta, beraz, lehen urratsa irakasleak trebatzea izan zen. Indigena horiek irakasle bilakatzea. Unibertsitatean egin genuen lan hori. Emakume indigenak prestatu genituen hezitzaile lana egin ahal izateko. Emakume horietako gehienen lan esparrua eltzegintza izan da beti, baina gure programarekin, irakasle bihurtu dira. Erronka handia izan da: hasieran, hitz egiteko ere lanak zituzten; ez zeuden ohituta. Baina prozesuan ahaldundu egin dira. Hori ere hagitz interesgarria izan da.

2010ean hasi zineten; nola garatzen ari da esperientzia?

Esperientzia hagitz ona izaten ari da. Eskolan bi gela ditugu adin tarte bakoitzeko, eta gela bakoitzak hogei haur ditu. Haiekin ari dira lau irakasle; irakasleok aholkulari pedagogiko bat dute lagun, eta eskolak, gainera, zuzendaria badu. Bertzelako murgiltze ereduen gisara funtzionatzen du; edozein haur eskolatan egiten direnak egiten dituzte han ere, Hezkuntza Ministerioak garatutako curriculumaren arabera, baina erabiltzen den hizkuntza, haurrak gelan sartzen direnetik ateratzen diren arte, pipil hizkuntza da. Haurrek ikasteko gaitasun handia dute, eta, laster, lehen hitzak errateko gai dira. 250 haur pasa dira jada gure eskolatik.

Komunitateko kideen harrera ona izan da?

Ez da erraza izan, eta, hasieran, indigenetako hainbat ere haur eskolaren kontra ziren. Ez zuten pipil hizkuntza erabiltzea nahi; ez zuten erabilgarritzat jotzen; ingelesa irakasteko beharra nabarmentzen zuten. Hemen antzeko argudioak erabiltzen direla uste dut. Noski, guk ez diogu inori erranen ingelesa ikas ez dezan; baina guk pipil irakatsi nahi dugu, gure hizkuntza. Horrek ez du bazter uzten aurrerago pipil hizkuntza eta ingelesa uztartuko dituen programa garatzeko aukera. Baina nahuat hizkuntza irakastea premiazkoa da ez galtzeko. Eta ingelesa jada badago curriculum ofizialean. Interesgarriena da hasieran aurka ziren indigena horiek beren seme-alabak gure eskolara eraman dituztela, azkenean. Halere, badira bertze hainbat arazo.

Zer-nolako arazoak?

Nagusietako bat da hezkuntza sistema publikoak ez duela pipil hizkuntza irakasten; beraz, haur eskolan hizkuntza ikasi duten haurrek ezin dute erabili gero eskolan. Gainera, hitz egiten dutenean, txantxak eta irainak jasotzen dituzte. Haurrek, beren kabuz, hizkuntza ez erabiltzea erabakitzen dute. Egoera horri aurre egiteko programa bat jarri dugu martxan, haurrekin eskolatik at lanean jarraitzeko. Baina 30 baino ez datoz. Pipil hitz eginen duten haurrak galtzen ari gara.

Gobernuak ez du laguntzen?

Ez dute sistema publikoan hizkuntza sartzen. Tarteka eman digute diru laguntza, baina babesa ez da finkoa. Beti gaude diru bila. Hizkuntza, ordea, denon ondarea da. Badugu lana egiteko. Eusteko.

“Guztiona da orkestra, denek sentitu behar dute hurbil”
Api 28, 20172024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Guztiona da orkestra, denek sentitu behar dute hurbil”

Kattalin Barber

Konpositorea, irakaslea eta Nafarroako Orkestra Sinfonikoko zuzendarikidea da Jesus Etxeberria (Erriberri, 1963). Bi urte daramatza orkestra zuzentzen; helburutzat hartu ditu musika klasikoa Nafarroa osora hedatzea eta herrialdeko konpositoreen berri ematea.

Lesakan eta Altsasun egon berri da Nafarroako Orkestra Sinfonikoa. Zer moduz?

Publiko guztientzat errepertorio klasiko zabaleko kontzertua eman dugu bi herrietan. Musika guztiona eta guztiontzat dela sinetsita, orkestrak Nafarroako herrietan emanaldiak eskaintzen ditu, musika klasikoa gizarteratzeko eta zabaltzeko asmoz. Plazera izan zen Lesakan eta Altsasun jotzea, eta jendearen erantzuna bikaina izan zen. Txalo zaparrada beroak jaso genituen.

Esan izan duzu Nafarroa osora eraman nahi duzula orkestra. Hori da kontzertuon xedea?

Erriberrikoa naiz. Nire herrira behin bakarrik etorri da orkestra, orain dela 25 urte; nik eraman nuen. Egoera hau ez da bakarra. Azken urteotan konturatu gara orkestrak Iruñean bakarrik jotzen duela, eta hori aldatu nahi dugu. Nafar guztiona da orkestra, ez soilik irundarrena. Hortaz, nafarrontzat izan behar du, eta nafarrek hurbil sentitu behar dute orkestra. Horixe da nire lana. Ezin dugu toki guztietan jo, baina bai eskualde bakoitzeko herri handienetan. Azken urteetan, orkestra hainbat herritan egon da lehen aldiz: Tafallan, Corellan, Altsasun, Lesakan, Erriberrin... Bide horretan jarraitu behar dugu.

Herri gehiagotan izanen zarete denboraldia amaitu arte?

Bai, ekainaren 16an Erriberrin emanen dugu kontzertua, eta horrekin denboraldiari amaiera emanen diogu. Tuteran ere egonen gara urri aldera. Gainera, tokian tokiko erakunde kulturalek gurekin bat egin dezaten saiatzen gara. Tuteran, adibidez, Gaztanbide abesbatzak gurekin abestuko du. Erriberrin, berriz, Jesus Garcia Leoz herriko konpositoreari omenaldia eginen diogu. Horrelako kontzertuak dagoeneko egin ditugu Elizondon, Irunberrin eta Tafallan. Aberasgarriak dira oso.

Orkestra gizarteratu nahi duzue. Lortzen ari zarete?

Lanean ari gara. Gainera, orkestrak, funtzio kulturala izateaz gain, funtzio pedagogikoa ere izan behar du. Entzuleei azaldu behar zaie zer den orkestra bat, zer den sinfonia bat, eta errepertorio klasikoa eta ez klasikoa ezagutarazi. Orkestraren egiteko nagusietako bat musika klasikoa zabaltzea da. Kontzertu gehienetan, joko diren piezen inguruko azalpen laburra eman ohi dut, interpretatu aurretik. Garrantzitsua da, eta nik uste dut publikoak eskertzen duela.

Nafarroako Orkestra Sinfonikoaren bidez ere hemengo konpositoreak sustatzen saiatzen zarete?

Bai, hori da esku artean dudan beste lanetako bat. Izan ere, Nafarroako konpositoreak urte luzez ahaztuta egon dira, eta balioa eman behar diegu. Orkestra ez bada gai gure musikagileak ahanzturatik ateratzeko, nork eginen du? Ez du beste inork eginen. Argi dago, gainera, konpositorerik gabe ez dagoela orkestrarik. Gurean maila handiko konpositoreak ditugu: Eslava, Gorriti, Gaztanbide, Aldabe... Hemengo idazle eta konpositoreen obrak interpretatu behar ditu orkestrak.

2015-2016ko denboraldiaz geroztik zara Nafarroako Orkestrako zuzendarikidea, baina aspalditik ezagutzen duzu orkestra. Nola ikusten duzu haren bilakaera?

1988an eman nuen nire lehen kontzertua orkestrarekin, eta ordutik 200 bat kontzertu zuzendu ditut. Kontzertu gehien eman dituen zuzendaria naizela uste dut. 15 urte atzerrian egon naiz beste orkestra batzuk zuzentzen, baina itzuli nintzenetik oso gustura nago Nafarroako Orkestra Sinfonikoan. Zeharo aldatu dira garaiak. Ezagutu nuenenean, orkestra amateurra zen, musikariek ez zuten ezer kobratzen, eta gauez egiten zituzten entseguak. Orain, egoera irauli da, orkestra egonkorra da, musikari profesionalak daude, eta oso ongi jotzen dute.

Nolakoa da harremana Nafarroako beste erakunde musikalekin?

Harremana dugu, baina ez beharko genukeena. Iruñeko Orfeoiarekin askotan aritzen gara, baina kalitatezko beste batzurekin egon behar du ere orkestrak: Iruñeko Ganbera Abesbatzarekin, Nafarroako abesbatzekin, Nafarroako bakarlariekin... Lan handia dugu egiteko!

Zure ustez, zer-nolako dimentsioa eman behar zaio Nafarroako Orkestra Sinfonikoari?

Nafarroan aritzea garrantzitsua da, baina baita hemendik kanpo joatea ere. Bidaia horiek ahotsa ematen diote orkestrari, eta horrela ezagutzen gaituzte. Hemen eta hemendik kanpo, Nafarroako konpositoreak sustatzea ezinbestekoa da. Hemendik gutxira, adibidez, Errenteriako Musikaste jaialdira goaz, eta, hango kontzertuan, hiru nafarren musika interpretatu behar dugu.

Azken urteak ez dira errazak izan, eta egoera ekonomikoak erabat baldintzatu du zuen ibilbidea. Nolakoa da giroa gaur egun?

Baikorra naiz, eta uste dut ongi ari garela. Kudeatzaile berria dugu, eta elkarren ondoan ari gara lanean. Ideiak argi ditu, eta baliabideak optimizatu ditu. Urte gutxiren buruan egoera guztiz egonkorra izanen dela ziur naiz. Egia da mugatuta gaudela, aurreko kudeaketa ez zelako onena izan, baina uste dut bide onean goazela. Musikarien artean ere hobera egin du giroak.

Nor bere aldaketaren eragile
Api 28, 20172017-04-28Albisteak, Asteko Gaiak, Nafarroa0

Nor bere aldaketaren eragile

Edurne Elizondo

Ezintasuna duten pertsonak multzo bakar batean sartzea zaila dela nabarmendu du Nerea Perezek. "Ezintasun fisikoa, psikikoa eta sentsoriala bereizten ditugu, baina talde horietako bakoitzean ere, hamaika errealitate eta esperientzia badira; nork berea du". Elbarritasun fisikoa du Perezek, 14 urte zituenean diagnostikatu zioten eskoliosiak eraginda. Argi du nork bere egoera eta baldintzak bidelagun dituela, baina, berezitasunen gainetik, errealitateak ezintasuna duten emakumeak batzen dituela uste du: "Ezintasuna dugun emakumeok bazterketa bikoitza sufritzen dugulako, emakume eta elbarri izateagatik".

Bazterketa bikoitz horri egin nahi dio aurre Nafarroako Cocemfek, elbarritasun fisikoa eta organikoa duten pertsonen elkarteen federazioak. Lana lortzeko ahalduntzea eta aktibazioa izenburuko programa jarri du martxan, ezintasunen bat duten emakumeak enplegua lortzeko bidean laguntzeko. Oraingoz, hamasei emakume ari dira parte hartzen Tuteran; Iruñean ere abian jarriko dute; izena ematera deitu ditu Cocemfek interesa duten andreak. Gero, Lizarrara eraman nahi dute programa, denera 75 emakumeri formakuntza eskaini ahal izateko. Caixaren babesa jaso du Cocemfek egitasmoa garatzeko.

Gisa horretako programa batean aritu zen Perez, iaz. On egin ziola nabarmendu du. "Berdinen arteko espazio bat osatu genuen, esperientziak partekatzeko", azaldu du. Ez ohi du bere elbarritasun fisikoaren berri ematen, baina ezkutatzeko ahaleginik ere ez du egiten. "Gauzak normal-normal hartzeko ordua da", nabarmendu du.

Bizkarreko gaitzak baldintzatu du Perezen egunerokoa nerabezarotik. 38 urte ditu orain. Ikasi du eskoliosiak eragiten dizkion mugekin eta min kronikoarekin bizitzen; familia eta lagunak hurbil sentitu ditu beti; baina bertzelakoa da, Perezen hitzetan, lan mundua: hor aurkitu du etsai giro handiena. Esparru horretan ere, bertze guztietan bezala, nor bere aldaketaren eragile izateko beharra nabarmendu du Perezek, halere, oztopo guztien gainetik.

Nafarroan, Cocemfek esku artean dituen datuen arabera, ezintasunen bat duten 25.000 emakume badira; hau da, ezintasuna duten pertsona guztien %58 dira andreak. "Langabezia tasa handia da ezintasuna dutenen artean, eta are handiagoa emakumeon artean", nabarmendu du Perezek. Ezintasunen bat dutenen langabezia tasa, hain zuzen ere, ezintasunik ez dutenena halako bi da.

Zailena, eustea

Lanak, baina, "dena markatzen du". Horixe nabarmendu du Perezek. Enpleguak ematen duela nork bere gaitasunak garatzeko aukera, autonomia lantzekoa, ahalduntzekoa. Lana lortzea baino zailagoa da enplegu horri eustea, Perezen hitzetan. "Auzitan jartzen zaituzte etengabe", salatu du.

"Ni beti saiatu naiz gauzak egiten; ikasi ahal izan dut, eta hamaika lan izan ditut". Gizarte laneko ikasketak egin zituen Perezek, eta esparru horretan egin nahiko luke lan, batez ere. Orain, halere, administrazioarentzat ari da. "Negozio bat ere jarri nuen martxan, bost urtez, baina utzi egin behar izan nuen; langile autonomoa izatea edozeinentzat da gogorra, baina, ezintasun bat baduzu, ia ezinezkoa da".

Lan fisikoak egiteko ditu mugak Perezek; ezin du zamarik hartu. "Egin izan dut, bai eta ondorioak sufritu ere". aitortu du. Gaixo agiria hartu behar izan du haurdunaldiak eragindakoez osatzeko. Hamasei hilabeteko alaba zaintzeko lana ere gogorra da Perezentzat. "Bularra eman diodanez, gainera, ezin izan ditut mina kentzeko botikak hartu".

Hainbat ebakuntza egin dizkiote Perezi, eskoliosia diagnostikatu ziotenetik. Kortseak jantzi behar izan zituen nerabezaroan, lehendabizi; bizkarrezurrean inplanteak jartzeko ebakuntzak egin zizkioten, gero. Denera, hiru. "Hasierako inplanteak hautsi egin zitzaizkidan, oraindik hazten ari nintzelako jarri zizkidatenean. Berriak jarri, eta infekzioa eragin zidaten".

Argi utzi du ezintasun bat dutenentzat ez dela erraza gaixo agiria eskatu behar izatea. "Izan ziur behar dugunean baino beranduago eskatzen dugula, eusten saiatzen garelako. Gehiago ezin dugunean hartzen dugu". Onartu du enpresentzat ez dela atsegina langileek gaixo agiria hartu behar izatea, baina gaixoaldia langileen eskubidea dela nabarmendu du. "Enpresentzat, gainera, badira ezintasuna dutenak kontratatzeko laguntzak", gogoratu du.

Anitzetan, nagusiek ez ezik lankideek ere ezintasuna dutenen hitza eta lana auzitan jartzen dituztela azaldu du Perezek. Ez hori bakarrik. "Kexatzeko arrazoirik ez dugula erran ohi digute, gu kontratatzeagatik diru laguntza horiek daudenez ustez gu hartzen gaituztelako lehendabizi enpresek. Finean, bertze norbaiti lana kentzen ari garela leporatu ohi digute; guk lan egiteko eskubiderik izanen ez bagenu bezala", salatu du Perezek. Gogoratu du administrazioko langileek sinadurak bildu zituztela ezintasuna dutenak kontratatzeko diskriminazio positiboaren aurka, eta parlamentura eraman zituztela. "Halakoekin gizarte osoak egiten du atzera".

Gisako egoerei aurre egitea ez da samurra. Perezek, halere, argi du ezinbertzekoa dela lan egitea. "Gustuko dugun lana aurkitzen ez badugu ere, uste dut garrantzitsua dela gauza bat edo bertze egitea; aritzea. Lanak autonomia ematen digu. Balio dugula erakusteko aukera ematen digu".

Horri buruz inolako zalantzarik ez du Perezek: ezintasuna izan edo ez, nork bere gaitasunak, nork bere ahuleziak eta indarguneak dituela. Eta azken horiei etekina ateratzea dela gakoa. Ezintasuna izan edo ez.

Lan mundura iritsi aurretik ere egin behar izan die aurre Perezek bertzeen aurreiritziei. "Diagnostikoa jaso aurretik ere, eskolan kirola egiten ez zuena nintzen ni. Nekatuta nengoela erraten nuenean, ezin nuela erraten nuenean, orduan ere auzitan jartzen zuten nire hitza". Kirolik ezin du egin Perezek orain, eta horren falta sumatzen du.

Bere esku diren tresnak eta esperientziak jarri ditu, halere, mahai gainean. Bidea hori dela uste du. Eta, batez ere, ezintasuna duten emakumeei dagokiela beren erabakien ardura hartzea. "Eragile aktibo bilakatu behar dugu". Auzitan jartzen dituztenen jarrera agerian utzi du; agerian, halaber, gehiegizko babesa behar dutela uste dutenena. Bazterketen aurka altxatzeko prest da.

Arriskuak ez baitu mugarik
Api 28, 20172017-04-27Albisteak, Beste albiste batzuk, Nafarroa0

Arriskuak ez baitu mugarik

Edurne Elizondo

Ebroko Ur Konfederazioak berak erran du: Zangoza aldean egin nahi duten Muga meategiak Esako urtegiaren segurtasunari eragiten ahal dio; modu nabarmen batean, gainera, erakunde horrek egindako txostenak jasotzen duenez: agiriak dio enpresak kontrol sistema zehatzak ezarri beharko lituzkeela, eta, behar izanez gero, "esplotazioa bertan behera utzi".

Geoalcali SL etxeak bultzatutako proiektua da Muga. Nafarroari eta Aragoiri (Espainia) eraginen lieke; zehazki, Erreniega menditik Onsellako ibarreraino hedatuko litzateke proiektua. Helburua da potasa eta gatza ustiatzea. Egitasmo horren aurkako plataformak 400 alegazio baino gehiago aurkeztu zizkion proiektu horri, 2015eko udan, inguruan eragiten ahal zituen arriskuengatik. "Guk mahai gainean jarritako arrisku horiek berresten ari dira orain egindako txostenak", erran du plataformako kide Enrique Mirandak.

Ebroko Ur Konfederazioak egindakoa eskuratu ahal izan dute plataformako kideek, hain zuzen ere. Ez dira erakunde horrek egindako lanak bakarrik jasotzen txosten horretan. "Bertze hainbat elkartek egindakoak ere badira"; bertzeak bertze, Espainiako Geologia eta Meategi Institutuak eta Espainiako Geografia Institutu Nazionalak egindakoak. Denek bat egin dute kontu batean: Muga meategiak Esako urtegiari eragiten ahal dizkion arrisku egoerez ohartarazi dute.

Nafarroako aurreko gobernua hasi zen Muga meategia martxan jartzeko proiektua tramitatzen, 2015eko ekainean. Egin beharreko urratsetako bat da egitasmo horrek ingurumenean eraginen lituzkeen kalteen inguruko txostena osatzea. Hori betetzeko eskatu zuen Espainiako Ingurumen Ministerioak Ebroko Ur Konfederazioak egindako txostena. Iazko ekainean aurkeztu zuen erakunde horrek, baina berriki jaso dute meategiaren aurkako plataformako kideek. "Alegazioak aurkeztu arren, ez genuen txostena zuzenean jasotzeko eskubiderik; azkenean, Nafarroako Parlamentuari egin genion eskaera, Nafarroako Gobernuari eska ziezaion, eta horrela eskuratu ahal izan dugu", azaldu du Mirandak.

Faila eta pitzadurak

"Ebroko Ur Konfederazioak egindako txostenak argi eta garbi erran du Geoalcalik egindako ikerketak ez direla inondik inora nahikoak", nabarmendu du Mirandak. Gogoratu du Muga meategia Esako urtegitik kilometro ingurura egonen litzatekeela, eta, bertzeak bertze, Xabier herri azpian eginen lituzketela zuloak. "Azpiegitura horrek sismikotasunean zer-nolako eragina izanen lukeen, adibidez, ez du aztertu enpresak", gaineratu du. Loitiko faila dago inguru horretan, hain zuzen ere. Enpresak dio meategia faila horretatik hegoaldera eginen luketela. "Txostenak agerian utzi du, ordea, faila horrek badituela pitzadura perpendikularrak, eta, hain zuzen ere, urtegitik meategiraino doazela".

Ebroko Ur Konfederazioak ohartarazi du meategiak sismikotasunari eragiten ahal diola, eta nabarmendu du urtegiko magalei ere kalte egiten ahal diela proiektuak. "Txostenak dio, gainera, garaian garaiko datuak jaso baino, denbora tarte batez gertatzen denaren berri jaso beharko lukeela enpresak", erantsi du plataformako kideak. Hau da, hainbat urtez jaso beharko lituzketela datuak, ondorioak zehaztu ahal izateko.

"Bitxitzat" jo du Mirandak Ebroko Ur Konfederazioak berak egiten ez duena eskatzea Muga proiektua bultzatzen dutenei, baina erakunde horrek egindako txostena "sendotzat" jo du meategiaren aurkako plataformak. "Urtegiko arduradunek argi eta garbi erran dute kezka handia badutela, eta meategiak hondamendia eragin lezakeela", azaldu du Mirandak.

Ebroko Ur Konfederazioak egindako txostenak mahai gainean jarri du, bertzeak bertze, meategiak urtegia husteko dagoen arriskua. "Gerta daiteke urtegiko ura sartzea meategian, eta horrek hondamendia ekar dezake". Mirandak adierazi du, bertzalde, konfederazioak erran duela jada Geoalcalik ezin izanen duela bete gatza toki batean pilatzeko duen asmoa. "Halako gatz multzoek ondoko ibaiei kalte egiten ahal diete; hori gertatu da hainbat tokitan".

Meategiak eragiten ahal dituen kalteak mahai gainean jarri ditu Ebroko Ur Konfederazioak, eta berretsi ditu, modu horretan, proiektu horren aurkako plataformakoek 2015ean errandakoak. Konfederazioak informazio gehiago eskatu dio enpresari, eta Mirandak argi du proiektua hutsetik hasi eta jendaurrean aurkeztu beharko luketela, berriz ere, aurrera eginez gero.

Zangozako herritarrak ere aspaldi hasi ziren Esako urtegia handitzeko lanak ekartzen dituzten arriskuez ohartarazten. Urtegiko bi magalak mugitzen direla ziurtatu dute adituek. Arrisku horiek gogoratu eta salatuko dituzte maiatzaren 27an, Iruñean: manifestaziora deitu du Esa + Ez Lanak Gelditu plataformak.

Api 28, 20172017-04-27Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Harri zelatariak

Tania Arriaga Azkarate

Cibecue komunitateko apatxeek, duela 40 urte inguru, antzinako ohiturei eusten zieten. Besteak beste, Keith H. Basso antropologoak mendebaldeko apatxe herriaren toponimia eta hizkuntza aztertu eta bere idazkietan horrela jakinarazi zigun. Adibidez, herrixken inguruko bazterren izenek, hala nola mendi-tontorreko-harri-zuriek; baso-zabalaren-azken-haritzek; errekaren-bihurgune-itxi-ospelek; urrutiko-haitzulo-estu-isilek zein errekarri-zaratatsuek arbasoei eta arbasoen arbasoei gertatutako pasadizoak gordetzen zituzten. Bassok zioenaren arabera, apatxeek gizonen bati buruz intzestu jokaeraren susmoa zutenean "han-goian-multzoka-etzanda-dauden-haitz-latzetan-gertatutakoa" aipatzen zioten. Gisa berean, taldeko norbaitek gizarte ohiturak urratzen bazituen, "cottonwood-zuhaitz-handiek-hemendik-eta-handik-altxatzen-dira" kontakizuna erraten zioten. Lurrak, haizeak eta urak komunitatea kokatzen laguntzen zuten, eta tribuko zaharrek aipatutako kanala sarri erabiltzen zuten gazteak ongi bideratzeko. Istorio horiek entzulearengan zenbait ondorio izaten zituztela ziurtatu zigun antropologo estatubatuarrak. Zazpi efektu aipatu zituen, eta hiru ekarri ditut: "istorioak geziak bezala jaurtiak" zirela, "naturak herriari erakusten diola zuzen nola bizi" eta "istorioak jendea zauritzen eta haiengan lan egiten" zutela.

Iruñera nahi baino gutxiagotan etortzen naiz, baina iristen naizen bakoitzean karrikek, eraikinek, parkeek, erakusleihoek... istorioekin agurtzen naute. Herrimin, malenkonia eta emozioak jota ibiltzen naiz kalez kale; alabaina, Iruñean frankismoa erretinan kolatua dugu Victor Eusaren bistako adreilua dela medio. Begirada pixka bat altxatuz gero, nire adineko iruindar gehienok San Cristobal izenarekin ezagutu dugun Ezkaba mendia dago. Txikitako auzokideekin hainbatetan igo gara meriendatzera, haserrealdiak epeltzera edo bizikletaz ibiltzera. Gogoan dut, bidean gora, txirrion izeneko zabortegi ilegala zegoela. Han, koltxoi, obra-hondakin eta bainuontzi herdoilduak sakabanatuak zeuden. Bagenekien hura ezin zela ukitu, bidearen bukaeran zegoen gotorlekuari buruz galdera askorik ez genuela egin behar genekien bezala. Ezkabak, 80ko hamarkadan, gaztetxooi ez zigun solas egiten apatxeei haien inguruek egiten zieten moduan. Gotorlekua mutu zegoen; hori bai, mamuz beterik. Soilik arima gutxi batzuk ikus zitzaketen mamu deserriratuok; arima gaixoak, gaixoak mamuak. Martin arimak ikusteko ahalmena duen gutxi horietakoa da, eta sufrikario hori gainean eraman behar izan du, isilean.

Ostitzen, Burutainerako bide zaharra hartu eta eskuin aldera bidexka bat dago. Hortik 30 metrora, 1938ko maiatzaren 22an, gotorlekutik ihes egin zuten 795 presoetatik hamar edo hamabi lagun fusilatzen ikusi zuen Martinek; 7 urte zituen. Eskolatik haurrak atera, eta Arletako zubira eraman zituzten erailketak ikus zitzaten. 80 urtez, Martinek iheslarien istorioa "gezi bat bezala jaurtia" barreneraino sartua eraman du. Orain, hildakoei etxea eman die hobi komuneko harriak identifikatuz eta gertatutakoa kontatuz. Gibeletik gatozen belaunaldi berriok zin egiten dizugu ez dugula Arletako zubiko istorioa ahantziko. Gure apatxe miretsiek erranen luketen moduan, "istorioak jendea zauritzen eta haiengan lan egiten baitute". Milesker, Martin.

“Musikak berak nire jatorrira eta sustraietara eraman ninduen”
Api 21, 20172017-04-21Albisteak, Nafarroa0

“Musikak berak nire jatorrira eta sustraietara eraman ninduen”

Kattalin Barber

Altsasu du bizitoki eta sorterri. Han jaio zen Enrike Zelaia, 1939. urtean, eta han mintzatu da musikaz, kulturaz eta identitateaz, besteak beste. Etxeko paretek gordetzen dituzte urte hauetan guztietan jasotako sari eta omenaldiak. Ez dira gutxi. Instrumentista, moldatzaile, konpositore, folklorista, ikerlari eta historialari gisa egin ditu lanak, Euskal Herriko kultura eta ohiturak sustatzen, sentsibilizatzen eta berreskuratzen. Erretiroa hartu bazuen ere, noizbehinka hartzen du akordeoia, eta ez du atsedenik hartzen bere herrian. Hitz errazekoa da Vianako Printzea sarirako hautagaia.

Herrian eman zenuen haurtzaroa, eta bertan hasi zinen musika ikasten. Zergatik aukeratu zenuen akordeoia?

Ez nuen nik erabaki, amak baizik. Haren aginduz, urte luzez egon nintzen musika ikasten. Klarinetea jotzen hasi nintzen, baina zaharra zen, eta, behin, aita eskusoinu batekin agertu zen. Hortaz, jotzen hasi nintzen, baina garai horretan niretzat akordeoia ez zen berezia. Egin behar nuelako egiten nuen.

Hala ere, gazte zinela nabarmendu zinen musikan. Zer-nolako oroitzapenak dituzu?

14 urterekin, jaietan, ezkontzetan eta jaunartzeetan ibiltzen nintzen akordeoia jotzen, hemendik hara. Behin, Urdiaingo kintoetara joan nintzen, eta gogoan dut oinez joan eta oinez itzuli behar izan nuela Altsasutik. Garai horretan akordeoia orkestra bat zen: ez zenuen instrumentu gehiagorik behar. Ongi jotzen nuela esaten zidaten, eta amak Zumarragara ikastera bidali ninduen. Han, Jesus Bastidarekin ikasi nuen, eta bete-betean aritu nintzen musikaren esparruan. Herri musika alde batera utzi, eta musika kultua hasi nintzen jotzen. Rossiniren L'italiana in Algeri izan zen ikasi nuen lehen pieza, eta horrekin joan nintzen lehiaketa askotara. Oroitzapen oso onak ditut. Ongi jotzen nuen, baina mekanikoki egiten nuen dena.

Garai horretan oraindik ez zenuen akordeoia propio sentitzen. Noiz gertatu zen aldaketa?

Hainbat lehiaketatara aurkeztu nintzen, eta lan ona egin nuen. 1958an, Espainiako akordeoi lehiaketa irabazi nuen, eta, hurrengo urtean, Paviako nazioarteko jaialdian bigarren saria eskuratu nuen. Ezaguna izaten hasi nintzen, eta horrek bultzatu ninduen. Energia handiz jotzen nuen, eta nik uste dut entzuleek hori nabaritzen zutela. Ni ere barneratzen hasi nintzen jotzen nuena.

Teknika menperatzeaz gain, zure lanek harago joateko gaitasuna dute. Nola lortu zenuen?

Izan ditudan irakasle guztiek erakutsi ez didaten gauza bat izan da. Akordeoiaren eragozpen bat hauspoa da. Jotzen hastean, ezin nituen notak nahi nituen bezala jo, haizea bukatzen zitzaidalako eta ezin nuelako jarraitu. Soinua mozten zen. Hortaz, konturatu nintzen hauspoa, soinua sortzeaz gain, badela tresna soinu hori nola adierazteko ere. Soinua ñabartzen du hauspoak. Orduan hasi nintzen eskusoinua menperatzen, eta modu desberdinetan adierazten, jotzen. Maitatzen hasi nintzen akordeoia. Egun batean, gainera, musikarekin inoiz izan dudan sentsaziorik bereziena sentitu nuen, plazer hutsa. Musikarekin flotatzen nuela konturatu nintzen. 18 urte izanen nituen, eta ez nekien zer zen sentsazio hura, baina zerbait oso berezia zen. Hortik aurrera dena aldatu zen.

Horrek zure ibilbidea zeharo markatu zuen?

Orduan ikasi nuen zer egin behar nuen mundu honetan nabarmentzeko. Soinuarekin fusionatu nintzen ni, eta ni nintzen instrumentua, objektu fisikoa desagertzen zen. Musikari gutxik lortzen dute hori, eta uste dut zaila dela akordeoiarekin bereziki lortzea. Akordeoiaren aztia deitzen ninduten. Kontzertuak ematen hasi nintzen; bereziki, Gipuzkoan. Arrakasta nuen, baina konturatu nintzen hemen ezin nintzela horretaz bizi, ezin nuen musika ogibide bihurtu. Nik musika kultua jo nahi nuen, eta Madrilera joatea erabaki nuen, abentura bila.

Jasotako sari guztiek ateak ireki zizkizuten Madrilen?

Hori esan zidaten, behintzat. Telebistan eta irratietan lan egin nuen, ikuskizunetan. Kontua da han eskaini zizkidaten aukera guztiak ahitu nituela, eta ezin nion jarraitutasunik eman nire musikari. Bartzelonara joan nintzen, baina gauza bera gertatu zitzaidan. Urte horietan, hain justu, zerbitzu militarra egin behar izan nuen, Afrikan. Bat-batean, musikan egindako lan guztia urtebete eta erdian alde batera utzi behar izan nuen. Frustratuta nengoen, noraezean.

Altsasura itzuli zinen gero, eta musika akademia bat ireki zenuen. Ez zenuen aukerarik ikusten kontzertuak emateko?

Bai, eta hori baino lehenago familiak zuen tabernan aritu nintzen urte luzez. Kontzertuak ematea ez zen bideragarria, eta etsita nengoen. Aldi berean, ez nuen pikutara bidali nahi nire esperientzia guztia, eta musika akademia bat sortu nuen. Baina arazo bat ekarri zuen horrek: ikasleak nabarmentzen hasiak ziren, eta etorkizunaz galdetzen zidaten. Ez nintzen zintzo ari, bai banekien etorkizuna latza zela.

Hala ere, oraindik onena gertatzear zegoen. Nola irauli zenuen egoera?

Garai horretan izan nituen diskoak grabatzeko lehenengo proposamenak. Lehena oharkabean igaro zen, baina bigarrenak, ez dakit zergatik, egundoko arrakasta izan zuen. Festival Vasco lanari buruz ari naiz. Oraindik ere entzuten eta saltzen da. Harrigarria izan zen, nik ez nuen horrelako arrakastarik espero, inolaz ere ez.

Zergatik uste duzu izan zuela hainbesteko arrakasta?

Hori ikertzen hasi nintzen. Oso ongi jotzen nuen, eta, horretaz gain, modu berri batean aritzen nintzen. Hori erakargarria zen oso. Lengoaia musikala eta espresio propio bat garatzen hasi nintzen, eta, horren bidez, entzuleen zuntz sentikorra ukitu nuen, muinean jo nuen. Haiek propio sentitzen zuten lengoaia erabiltzen nuen.

Horren ondotik, Euskal Herriko herrialdez herrialdeko folklorea zazpi diskotan bildu zenuen Zazpiak Bat izenburuko bilduman. Muinean jo, eta batasunaren mezua zabaldu zenuen.

Euskal musika kultua egin nahi nuen, baina herritarrek darabilten lengoaiarekin. Kontua da zaila izan zela, ez zegoelako inolako errepertoriorik. Mende erdian baino gehiagoan herri akordeoilaritzan aurrekaririk gabeko errepertorioa sortu behar izan nuen, sustatu eta zabaldu. 18 urte inguru ibili nintzen lanean, eta giltzarri izan zen: Nafarroan hasi, eta Euskal Herriko lurralde guztietako musika jaso nuen. Lekuan lekuko folklorearen arrastoetan arakatzea zen lehendabiziko lana, eta Resurreccion Maria Azkuek eta Aita Donostiak egindako ikerketa guztiak hartu nituen oinarri. Horiek izan nituen inspirazio iturri euskal musika sortzeko. Nafarroan, adibidez, 600 titulu lortu nituen, eta horietatik hamabi bakarrik aukeratu behar izan nituen diskorako. Musikalki bada ere, zazpi lurraldeak bateratzea lortu nuen, hori zen xedea. Herrialde bakoitzak ehunka urtean gorde dituen doinu esanguratsuenak aurki daitezke Zazpiak Bat bilduman.

Lan horrekin ere hasi zinen garatzen urte luzez garatu zenuen beste alderdi bat: identitatea. Musikak eraman zintuen horretara?

Bai, orduan ere konturatu nintzen ni euskalduna nintzela. Aldez aurretik ez nekien. Nik euskal musika jotzen nuen, baina ez nuen nirea sentitzen. Liburu klandestinoak irakurtzen hasi nintzen. Bitxia da, musikak nire jatorri eta sustraietara eraman ninduen, euskaldun izatera. Esan beharra dugu nondik gatozen, non gauden, nora goazen, bai eta zer nahi dugun ere. Horren isla da Zazpiak Bat bilduma. Eta hori transmititzea lortu nuen, barne-barnean joz.

Altsasun, zehazki, inauteriak, folklorea, herri kantagintza eta mitologia berreskuratu zenituen.

Azken finean, hori da herri baten identitatea osatzen duena. Hemen dantzatzen zen, baina ez genekien dantza horien jatorria. Nondik datoz? Hari horri tiraka egin ditut ikerketa guztiak. Kontua da hemen galtzen ari ziren tradizio guztiek identitate argi bat zeukatela. Nik jakin behar nuen zein zen gure jatorria. Ez ziren garai errazak, baina berreskuratu behar genituen tradizioak, eta zeudenei eutsi. Mundu erdia ezagutu dut akordeoiarekin, baina nire benetako etxea Altsasu izan da beti. 21 abesti eskaini dizkiot nire herriari. Gozamen hutsa izan da alderdi hori garatzea.

Urte hauetan guztietan, hamaika omenaldi izan dituzu, eta aurten Nafarroako Viana Printzearen sarirako hautagaia zara. Zer esan nahi du horrek zuretzat?

Nik baino gehiago, saria Altsasuko herriak merezi du. Lan handia egin dugu Altsasun, guztiok herria propio sentitzeko, hemengoekin eta baita kanpotik etorri direnekin ere. Hori garaipena da. Guztiok herrian parte hartzen dugu, sentsibilitate desberdinekoak izanik ere. Herriaren batasuna lortu dugu, eta guztiok maitatzen dugu Altsasu. Sariak hori indartzeko balioko luke.

Hilabete zailak izaten ari zarete Altsasun, baina herriaren batasuna agerian da.

Bolada zaila izaten ari da, oso latza; halakoetan ikusten da zehazki nolako herria den Altsasu. Bat egin dugu, eta herriko jendeak jaso du babes hori, elkar laguntzen dugu. Inoiz baino elkartuago egon behar dugu.

Euskal musikako akordeoilari mugimendu bat sortu nahi zenuen, baina ez zenuen denborarik izan. Horri ere segida emanen lioke sariak?

Bai. Nik ez nuen obra bukatu, eta dagoeneko ezin dut. 2004an hartu nuen erretiroa. Egindako lan guztiak argitaratuko nituzke, oraindik ere ez dagoelako ezer idatzita, eta gure ondarea da. Orain sare sozialetan murgilduta nago; egindako lanak sustatzen jarraitzen dut, baina akordeoiak etorkizuna du. Horren berri eman nahi dut; belaunaldi berriei esan identitate musikaletik gauza asko egin daitezkeela. Niri fruituak eman zizkidan, eta, norbaitek esentzia hori lantzen badu, muinean jotzen badu, arrakasta izanen du.