Edurne Elizondo
Teknologia berrien erabilerak nabarmen eragin dio ornitologiaren esparruari. Hegaztiei so egitea gustuko dutenek, ohiko paperezko libretarekin batera, bertze hamaika tresna dituzte orain eskura, behatutako txoriei buruz jasotako datuak ...
Lohizune Amatria
Salatzen bada, baina ez bada zigortzen, ez da torturarik gertatu". Bai, bada hori sinesten duenik. Telebistan entzuteko aukera izan genuen, gainera; eta esaldia bota zuen pertsonari ahotsak ez zion dardararik egin. Espainiako Gobernuak Nafarroan duen ordezkari Carmen Albarenak dira hitzak, eta beraz luze batekin amaitu zuen esaldia, tortura gure asmakeria bat dela iradokiz edo.
Nafar Telebistako kazetariak zuzenean galdetu zion. "Espainian torturatzen da?". Eta beste erantzun irmo bat eman zuen Albak: "Ez, demokrazian ez da inor torturatzen, eta ez da inor torturatu". Iraingarriak suertatu zaizkit bere hitzak. Ezagutzen ditugu adibideak, gehiegi. Ez al zituen Guardia Zibilak Lasa eta Zabala demokrazian hil? Ez al du Amnesty International taldeak tortura kasurik salatu? Ez al du Estrasburgoko Auzitegiaren ebazpenen berri?
Euskal Herrian torturatzen da. Bai. Baina ezin da hori esan, adierazi edo idatzi. Iñigo Iruin abokatuak aurreko astean EHUn antolatutako mahai inguruan esan bezala, epaileak Poliziaren laguntzaile dira, alderantzizkoa baino. Isiltasun arau batek babesten du torturatzailea, eta estalki horren pean zigorgabetasunez joka dezakete. Auzitegiek, gobernuak, estatuak eta sistemak berak egiten dute posible hori gertatzea; eta legeen babespean, bai, esan dezakete tortura salatzea "gezurra" eta "irain" bat dela. Torturatuaren hitza sistemaren aurka jartzen dute, eta dena du galtzeko.
Aztnugal kanpainak piztu egin du azken hilabeteotako eztabaida. Mural batetik hasi, eta ehunka ditugu orain Euskal Herriko txoko ezberdinetan. Agoitzen dago horietako bat, Merkatuko plazan. Tortura hitza ezabatuta azaltzeaz gain, Agoizko mural horretan, gainera, Mikel Zabalza gogoan! leloa, haren aurpegia, eta 1960 eta 2013. urteen bitartean Euskal Herrian 3.587 tortura salaketa izan direla azaltzen da.
Delitua. Bai. "Terrorismoari gorazarre egitea" izan daitekeela adierazi dio Carmen Albak Agoizko Udalari. 30 eguneko epea eman dio instituzioari margoketa ezabatzeko, Espainiako Auzitegi Nazionalaren 2009ko uztailaren 7ko instrukzio baten arabera, "ETA erakunde terroristarekin erlazioa duten sinbolo denak (ETAko kideen argazkiak, pankartak eta anagramak edo erakunde terroristaren aldeko babes leloak dituzten afixak...)" kendu behar dira eta. Egunero igarotzen naiz horma horren paretik, eta oraindik ez diot ETArekiko loturarik aurkitu.
Euskal Herrian bizikidetza baketsu bat lortzeko, ezinbestekoa da egiaren aitortza. Guardia Zibilaren eskuetan hil zen nire osaba Mikel Zabalza, torturapean, duela 30 urte, eta demokrazian. Eta estatuak hori onartzen ez duen bitartean edo hormetatik haren irudia, memoria, ezabatzen duten bitartean, ez gara bakean biziko.
"Alderantzizko munduan" kokatu zuen bere burua Carmen Albak Nafarroako Parlamentuak haren dimisioa eskatu zuenean. Eta esanen nuke ez dabilela oker: alderantzizko munduan bizi gara.
Edurne Elizondo
Iruñea ez dela Madril nabarmendu du Estibaliz Altunak (Gasteiz, 1984), baina Nafarroako hiriburuan ere kutsadura akustikoa badela erantsi du, kutsadura mota horren aurkako nazioarteko egunaren harira. Apirilaren azken asteazkenean ospatzen da, urtero. Iruñean, trafikoa da kutsadura akustikoaren iturri nagusia. Gustuko soinuak entzuteak ere min egiten ahal duela erran du Altunak, halere. Hari gertatu zaio. Entzumena galdu du, musika entzungailuekin aditzeagatik.
Hiritik urruntzen garenean konturatzen gara, benetan, egunerokoan inguratzen gaituen zarataz?
Hala izaten da. Egunerokoan, askotan, ez gara inguratzen gaituen zarata guztiaz jabetzen. Zenbaitetan gerta daiteke lantokian, adibidez, soinu bat etengabe errepikatzea. Ez du zertan zarata handi bat izan. Baina hor dago etengabe, eta, askotan, urruntzen edo bat-batean isiltzen den arte ez gara konturatzen. Halako soinuek eragin psikologikoa izan dezakete guregan, eta estresa sortu, edo urduritu.
Zarata ez bada handia, har daiteke kutsadura akustikotzat?
Askotan kutsadura akustikoaren sinonimo gisa erabiltzen dugu zarata. Baina ez dira gauza bera. Zarata kontu subjektiboa da. Zarata da guretzat atsegina ez den soinu bat. Nik gustuko dudan musika mota bat, adibidez, zarata izanen da beste batentzat. Kutsadura akustikoa, berriz, kontu objektiboa da.
Neurgarria, alegia?
Hori da. Kutsadura akustikoa dagoenean soinuak eragin bat du guregan eta gure inguruan. 65-70 dezibeletan dago muga. Hortik gora, kutsadura akustikoa bada. Osasunaren Mundu Erakundeak 65 dezibeletan jartzen du muga.
Zeintzuk dira kutsadura akustikoaren iturri nagusiak Iruñean?
Soinu askok eragin dezakete, une batean edo bestean. Iruñean, hala ere, kutsadura akustikoaren sorburu nagusia trafikoa da. Hiriko kutsadura akustikoaren mapa egin dute, eta hor agerian gelditzen da zaratarik handiena zer-nolako eremuetan sufritzen duten: hiria inguratzen duten saihesbideetan, hain zuzen ere. Noaingo aireportuan ere bada. Hegazkin bat aireratzen denean 120 dezibel inguruko zarata sortzen da.
Zarata hori, hala ere, ez da etengabea; trafikoarena, berriz, bai.
Hala da. Eta uste dugun baino handiagoa, gainera. Museoaren kanpoko aldean trafikoak 80 dezibel inguruko zarata eragin dezake. Neurtu dugu. Kontua da hirian bizi den jendea zarata horretara ohitu egin dela, eta ez dela sufritzen duen horretaz hainbertze jabetzen. Osasunaren Munduko Erakundeak dio, halere, astean 40 ordu baino gehiagoz ez genukeela 80 dezibel inguruko zaratarik entzun behar.
Trafikoa mugatzea ez da erraza. Bada konponbiderik?
Gure gizartean autoa toki guztietan dago, eta zaila da, bai, erabilera mugatzea. Baina hainbat neurri har daiteke. Abiadura mugatu daiteke, adibidez. Abiadura gero eta handiagoa, gero eta zarata handiagoa. Hainbat tokitan orduko 30 kilometroko abiadura mugak ezarri dituzte jada. Errepideen ondoan, halaber, landareekin egindako hesiak jar daitezke. Zuhaitzek eta zuhaixkek autoek eragiten duten zarata xurgatzen dutelako. Gauza bera egiten dute CO2arekin, gainera.
Hiriko zaratara ohitu garela erran duzu. Alde handia dago Iruñearen eta herrien artean?
Museoan ikastetxe eta institutuetako gazteak hartzen ditugu, eta hiritik edo herrietatik datozenen jarreran aldea badela sumatzen dugu guk. Herrietan ez dago hainbertze trafikorik, eta honat etortzen direnean, haiek ohartzen dira sufritzen dugun kutsadura akustikoaz. Iruñeak badu gauza on bat, halere: badituela kutsadura horri ihes egiteko tokiak. Arga ibaiaren ondoko parkea da horietako bat. Eta hor ere zuhaitzek eta zuhaixkek lortzen dute kutsadura hori bazter uztea. Noski, Madril edo Bartzelonaren gisako hiri batekin alderatzen badugu Iruñea, hemengo egoera ez da hain txarra.
Gauez behera egiten du trafikoak; asteburuetan, halere, aisialdiak eragindako zarata pairatu behar dute zenbait auzotako bizilagunek. Hori ere kutsadura akustikoa da?
Bai. Egia da kutsadura akustikoarena, oraindik ere, ez dela asko zabaltzen den gaia, baina herritarrak hasi dira halako egoerak salatzen. Alde Zaharrean hasi dira bat egiten arazo horren aurka. Auzo horretan, behintzat, tabernetatik kanpo edan ahal izateko ordutegia murriztu dute. 23:00ak arte egin daiteke bakarrik.
Zarata gustuko ez dugun soinua dela erran duzu. Atsegina zaigun soinu bat izan daiteke kutsadura akustikoa?
Bai, zalantzarik gabe, esan bezala dezibelen kopuruak zehazten duelako kutsadura zer den eta zer ez den. Adibide baten bidez azalduko dizut hau. Nik musika asko maite dut, eta urte luzez aritu naiz musika altu aditzen entzungailuekin. Horren ondorioz, entzumena galdu dut, eta soinu altuak jada ez ditut entzuten. Honat etortzen diren gazte askok ere entzuten dute musika entzungailuekin. Neurtu izan ditut dezibelak, eta 90 zituzten kasu askotan. Argi izan behar dugu horrek kalte egiten ahal digula.
Zeintzuk dira kutsadura akustikoak gugan izan ditzakeen ondorioak?
Belarri barruan zelula zeliatuak ditugu. Ileen antzekoak dira, eta soinuaren dardararekin alde batera eta bertzera mugitzen dira. Beren onera itzultzeko aukera ez badiegu ematen, azkenean hil egiten dira. Horrek dakar entzumena galtzea, baina badira bertze hainbat arazo ere. Akufenoak izan ditzakegu, adibidez, eta horrek ekartzen du txistu modukoak entzutea, etengabe. Behin-behineko egoera izan daiteke hori, edo behin betikoa. AC/DC taldeko abeslariak, adibidez, kontzertuak egiteari utzi behar izan dio, bestela gor gelditzeko arrisku handia zuelako.
Zaila da kutsadura akustikoak duen eraginari ihes egitea?
Ikerketa baten arabera, hirietan bizi diren herritarren %75ek badute entzumen arazoren bat. Berriki irakurri dut, halaber, munduan 12 eta 35 urte bitarteko 43 milioi pertsona gor gelditzen ari direla, musika entzungailuen bidez aditzeagatik. Txarrenak dira belarri barruan sartzen diren horiek, ez baitute kanpoko zarata bazter uzten. Ondorioz, are altuago entzun behar duzu musika.
Erran duzu kutsadura akustikoak inguruan ere baduela eragina. Zer-nolakoa?
Hegaztiei eragiten die, adibidez. Zarata handi baten ondorioz, adibidez, hiltzen ahal dira. Gasteizen, aurten, Urte Zahar gauean piroteknia erabiltzeko denbora mugatu zuten. Txakurrei ere eragiten die. Bestalde, hiriko zaratak, adibidez, eragina du hegaztien ohituretan. Zailtasunak izan ditzakete, adibidez, harremanak izateko, txioen bidez egiten baitute. Egokitu edo hirietatik alde egin behar izaten dute.
Edurne Elizondo
Bederatzi edo hamar urte nituenean hasi zen dena. Ez nuen gaztelaniaz ongi egiten, eta nire aurka egiten zuten horregatik gelako kideek. Etxeraino etortzen ziren nire atzetik, korrika; lurrera bota eta jo egiten ninduten; liburuak lapurtzen zizkidaten. Baina uste dut okerrena ziberbullying-a izan zela. Suntsitu egin ninduen. Bizi izandako guztiak suntsitu ninduen"
Save The Children gobernuz kanpoko erakundeak bere azken txostenean jasotako testigantza da aurrekoa; eskola jazarpena sufritu zuen gazte baten hitzak. Hitzezkoa izan daiteke jazarpen hori, mehatxuen eta irainen bidezkoa; indarkeria psikologikoa, baina baita fisikoa ere. Bakarra izaten da erasotzailea zenbaitetan; talde bat bertze anitzetan. Gelakideen isiltasuna izaten du gehienetan lagun. Nafarroan, txosten horren arabera, ikasleen %5,2k pairatu dute bullying-a. Kopurua handiagoa dela uste dute, halere, Altxatu Bullying-aren Aurka elkarteko kideek. Urtarriletik daude martxan herrialdean, eta orain arte, 34 kasuren berri jaso dute. Jazarpenaren aurkako astea egin dute egunotan, arazoaren berri zabaltzeko.
Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuko Bizikidetzarako Sailean eskola jazarpenarekin lotutako 138 kasu hartu dituzte, joan den uztailaren 1etik. "Guk esku hartzen dugun kasuak dira horiek, ez baitugu gertatzen diren guztien berri jasotzen. Eta hori ona da, ikastetxea auzia bere kabuz kudeatzeko gai izan dela erran nahi baitu", nabarmendu du saileko arduradun Nerea Serranok. Ikastetxe bakoitzak baditu bere datuak, eta departamentuaren eskura daude, baina Serranok onartu du gobernuak estatistika propiorik ez duela, eta horrek zailtzen duela arazori buruzko "ikuspegi oso bat" izateko aukera. "Hori egitea, finean, ez da gure eskumenetako bat", zehaztu du.
Departamentura ailegatu diren kasuen kopuruak gora egin duela nabarmendu du Serranok. "Ez dut uste egoerak okerrera egin duenik; gorakada horren arrazoia da, nire ustez, ikastetxeek laguntza gehiago behar dutela, eta horregatik jotzen dutela lehen baino gehiago guregana". Murrizketak daude egoera horren atzean, Serranoren hitzetan. "Irakasleek ez dute bullying kasuak behar bezala kudeatzeko denborarik eta aukerarik, kasu anitzetan", onartu du.
Bizikidetzarako Saila 2004. urtetik dago martxan. 2010etik, berriz, eskola jazarpenari aurre egiteko protokoloa bada herrialdean. Haren eskutik, bizikidetzarako batzordeak daude, adibidez, ikastetxeetan, bullying-aren auzia lantzeko. Laguntza izeneko programa prestatu du gobernuak orain, gainera, jazarpenaren aurka urratsak egiten jarraitzeko. "Helburu nagusia da haurrek eta nerabeek ez sufritzea ikastetxean; berdinen arteko harremanetan indarkeria bazter uztea. Argi izan behar dugu, hala ere, une zehatz batean bi ikasleren artean gerta daitezkeen interes gatazkak ez direla, berez, jazarpena. Bullying-ak ekartzen du gatazka horri eustea denboran", erran du Serranok.
Jazarpenak infernu bilakatzen du eskola, pairatzen dutenentzat. Horri buruz anitz dakite Iñakik eta Maiderrek. Asmatutako izenak dira. Iñakiren ama da Maider. Nahiago du benetako izenik ez eman. Urte luzez sufritu du gazteak eskola jazarpena. "Hagitz gogorra izan da, eta bada. Orain 17 urte ditu, baina 8-9rekin hasitako amesgaiztoaren ondorioak hor daude, oraindik ere. Ama batek ez luke inoiz entzun behar semearen ahotik nahiago duela bere buruaz bertze egin eskolara joan baino. Niri hori erran zidan. Beldur nintzen, amorruak eta tristurak jota", azaldu du Iñakiren amak.
Harentzat ere hagitz gogorra izan da semeak bizi izandako guztia. Gogoan ditu hasierako kolpeak. "Ubeldurak ikusten nizkion semeari gorputzean; kosta egin zitzaion sufritzen ari zena onartzea". Igande arratsaldeak ere fresko ditu memorian: "Igandero gaixotu egiten zen; ez zuen eskolara joan nahi".
Herri batetik bertzera mugitzea erabaki zuen familiak. "Gertatzen ari zenaz jabetu nintzenean ikastetxera joan nintzen, baina ez zuten auzia batere ongi kudeatu. Ez zidaten inolako konponbiderik eman. Jazarpena ezkutatu nahi izan zuten. Erabat babesgabe sentitu gara prozesu osoan", salatu du Maiderrek.
Altxatu Bullying-aren Aurka elkartearekin bat egin nahi izan du, hain zuzen ere, "bertze familiak laguntzeko". Taldeko arduradunek argi utzi dute Maiderrena ez dela gisako kasu bakarra. "Egia da hezkuntzaren esparruan ari diren gehienak profesionalak direla, eta halaxe jokatzen dutela eskola jazarpenaren auzian ere; baina hainbatetan ikastetxeak saiatu izan dira bullying kasuak ezkutatzen", erran du elkarteko sail psikopedagogikoko arduradun Maria Luisa Duranek.
Kexak parlamentuan
Duran eta Altxatu Bullying-aren Aurka elkarteko buru Julen Sesma Nafarroako Parlamentuan izan ziren, apirilean, eta han mahai gainean jarri zituzten haien kexak. Ez bakarrik Hezkuntza Departamentuari buruz; baita Osasunbideari buruz ere. "Ezin da onartu eskola jazarpena sufritu duen neska batek hiru hilabetez zain egon behar izatea psikologoak artatzeko", erran zuten elkarteko kideek, parlamentarien aurrean egindako agerraldian.
Errandakoa berretsi dute. "Hezkuntza Departamentuak, anitzetan, jazarpena jaso duena bertze eskola batera mugituz konpondu nahi izaten du arazoa. Baina hori ez da konponbidea. Erasotzaileak bertze biktima bat aukeratuko baitu", erantsi du Sesmak.
Hainbat kasutan proposatutako neurria hori dela onartu du Bizikidetzarako Saileko buru Nerea Serranok; jazarpena jasan duen ikaslea bertze eskola batera aldatzea, alegia. Zehaztu du, hala ere, eraso egiten duenarekin eta erasoa sufritzen duenarekin lan egitea dela lehentasuna. "Kontua da zenbaitetan arazoaren berri jasotzen dugunerako denbora luzea pasatu dela, eta jazarpena jasan duenak aurrera egin dezan eta haren autoestimuak gora egin dezan beharrezkoa izaten dela bertze eskola batera mugitzea, hutsetik hasteko aukera izan dezan. Hainbatetan gertatzen da, bertzalde, gurasoek zuzenean eskatzen dutela jazarpena jaso duen haurra bertze eskola batera mugitzea".
Neurri hori ez dela lege nabarmendu du Serranok. Are gehiago, Laguntza programaren bidez, ikastetxetik erasotzailea mugitzeko aukera ari dira lantzen, batez ere. "Urtebete barru edo hori egiteko moduan izanen garela uste dut".
Bertze hainbat berrikuntza ekarriko ditu Laguntza programak. Helburua da ikastetxeetan jada existitzen diren bizikidetzarako batzordeetan pertsona bat eskola jazarpenarekin lotutako kontuetan aditu bilakatzea. "Ikastetxeetako batzordeetako pertsona horiek trebatzeko ikastaroak eginen ditugu; helburua da aditu horiek jazarpenaren aurkako lan guztien bultzatzaile eta dinamizatzaile bihurtzea", azaldu du Nerea Serranok.
Bullying-aren aurkako borrokak gizarte guztia ukitu beharko lukeela argi utzi du Bizikidetzarako Saileko arduradunak. "Denon arazoa da, eta denon artean konpondu behar dugu. Azken finean, helduok ere bagara eskoletara zabaltzen den indarkeria horren erantzule; gizartean, oro har, indarkeria bada berdinen arteko harremanetan, eta halako egoeren ispilu dira eskoletan gertatzen diren kasuak".
Familiek ere zer erran badute. Horixe nabarmendu du Serranok. "Zailena erasotzaileen gurasoekin hitz egitea izaten da; ez da erraza halako egoera bat onartzea". Jazarpena egiten duen ikasleari buruz, Serranok argi utzi du enpatia landu behar dela harekin. "Ezin dugu ahaztu eraso egiten duena ere ez dela pertsona segurua; harreman sozialei beldur diela; eta barneratuta dituela, tamalez, harreman horiek indarkeriaren bidez bideratzeko pautak".
Serranok erantsi du erasotzaileari argi utzi behar diotela bere jokabideak ez duela zilegitasunik, eta taldearen arauen arabera jokatzen ikasi behar duela. "Taldeak adostutako arauak dira horiek". Eta errespetua dute oinarri.
"Kasu gehienetan, arazoa landu eta gero, erasoa egin eta jasan dutenek eskola berean jarraitzen dute. Argi izan behar dugulako indarkeria baliatzen duenaren jokabidea bideratzen ahal dugula. Anitzetan, erasoa jaso duena bilakatzen da erasotzaile, eta, halakoetan, enpatia tresna hagitz baliagarria da bere jokatzeko modua alda dezan. Biktima zenean bizi izandakoak gogoratuz egin daiteke hori".
Aldagelak edo jolastokia dira jazarpena gertatzeko ohiko tokiak. "Erasoa hor egin, baina gelan deus gertatu izan ez balitz bezala jokatzen dute ikasleek", azaldu du Nerea Serranok. Bullying-ak, hala ere, eskolako mugak gainditu ditu, teknologia berrien eta sare sozialen bitartez. "Eskola jazarpenaren beste eszenatoki bat da ziberbullying-a", erran du Hezkuntza Departamentuko kideak.
Altxatu Bullying-aren Aurka elkarteko kideek nabarmendu dute jazarpen mota horrek "arrastoa" uzten duela, eta, anitzetan, erasotzaileen aurka egiteko tresna bilakatzen dela. Elkarteak, hain zuzen, arlo juridiko bat ere badu. Duranek nabarmendu du, hala ere, "bitartekari" izatea dela haien lehentasuna, "familien, ikastetxeen eta gobernuaren artean". Serranok, oraingoz, ez du proposamen hori onartu. "Hasi berri dira; oraindik ez dakigu zein den haien funtzionamendua". Eskola jazarpenaren aurka Nafarroan dagoen elkarte bakarra da hori.
Bizikidetzarako Saileko kideak lehen errandakoa berretsi du. Gizarte osoarena dela bullying-aren arazoa, eta gizarte osoak egin behar duela haren aurka.
E. Elizondo
Hego Euskal Herriko 52 ikastolatan ezarriko dute eskola jazarpenari aurre egiteko Kiva plana, urtarriletik aurrera; Nafarroan ere bai. Finlandian sortu eta garatu dute programa hori. Zazpi urte dira hango eskoletan martxan dutela, eta emai...
Asier Garcia Uribarri
"Ijitoek gizarteko arlo guztietan parte hartzea". Hori da Nafarroako ijito elkarteek lortu nahi dutena. Horretarako, bi norabidetan ari dira lanean. Batetik, zerbitzu publikoetatik kanpo dauden pertsonak lagunduz, eta, bestetik, gizartearen aurreiritziak eraitsiz. Ricardo Hernandez (Tutera, 1975) Gaz Kalo Nafarroako ijito elkarteen koordinatzailea da. Haren ustez, gizarteak talde gutxituak erabiltzen ditu bere arazoak ezkutatzeko.
Apirilaren 27an parlamentuan egon zineten Nafarroako Ijitoen Egunean. Zer balorazio egiten duzu?
2005etik ari gara Nafarroako Parlamentuan antzeko ekitaldia egiten. Baina, niretzat, aurtengoa ekitaldi berezienetakoa izan da. Bukatu zenean, jende guztia hunkitua zegoen. Ez da erraza hori lortzea Nafarroako Parlamentuan. Gonbidatu mordoa genituen, hala nola familia ijitoak, ijito elkarteetako kideak eta alderdi guztietako ordezkariak. Zaila da, horrelako aniztasunarekin, denak hunkitzea. Esan dezakegu Ijito Herriak pertsona horiek guztiak batu zituela.
Uste duzu horrelako ekitaldiek gizartean eragina dutela?
Apirilean, parlamentuak eta Iruñeko eta Berriozarko udalek Ijito Herriaren eskubideen aldeko mozioak onartu zituzten. Horiek garrantzitsuak dira, ijitoak instituzio publikoetan ikusarazten dituztelako. Ordezkari politikoek jabetu behar dute Ijito Herriaren egoeraz. Nola egin daiteke hori? Adierazpenak eginez. Egia da adierazpen batek ez dituela konponduko Ijito Herriak dituen behar guztiak, baina dauden arazoak mahai gainean jarriko ditu. Ijitoek agenda politikoan egon behar dute, ezin baitugu ahaztu gure biztanleriak arbuioa eta bazterketa pairatzen dituela, neurri handi batean gainera.
Nafarroako gizarteak alde horretatik hobera egin duela uste duzu, edo berdin jarraitzen du?
Aurreiritziak existitzen dira, eta gizarteak betikotzen ditu. Asko kostatzen zaigu horri buelta ematea, guztioi. Baina talde gutxitua zarenean, horrek oraindik traba gehiago jartzen dizkizu gizarteko eskubideen jabe izateko. Adi! Eskubideez ari naizenean, betebeharrez ere ari naiz, batera baitoaz. Nik ez nuke esango Nafarroako gizartea arrazista denik, baina egia da Ijito Herria dela zentzu guztietan arbuio eta diskriminazio mailarik handienak pairatzen dituena. Akaso, hemen ez da eraso zuzenik ematen. Nafarroan arrazakeria ikusezinagoa da. Ijitoen estereotipoekin bat datorren pertsona batek zailtasun handiagoak ditu lana aurkitzeko edo etxe bat alokatzeko. Bestalde, egia da gero eta pluralagoa den gizarte batean bizi garela, eta pixkanaka ijito kultura merezi duen tokian kokatzen ari dela.
Zer lan ildo garatzen ari zarete ijito elkarteetan?
Arlo askotan lan egiten dugu. Baina bereziki lau nabarmenduko nituzke: hezkuntza, osasuna, lana eta etxebizitza. Ardatz horiei jarraitzen diete Ijito Herria gizarteratzeko Espainiako 2012-2020 estrategiak eta Europako zuzentarauek. Pertsona guztientzat oinarrizko beharrak dira. Horiek lantzean kontuan izan behar dira Ijito Herriaren kultura eta harekiko diskriminaziorik eza. Era berean, arreta berezia eskaintzen diegu emakume eta gazteei.
Nola lantzen dituzue lau ildo horiek?
Elkarteok nahi duguna da ijitoek parte hartzea gizarte osora bideratuta dauden politiketan. Batzuetan ijitoak ez baitira politika horietara iristen hainbat arrazoirengatik, besteak beste, informazio eta bitarteko faltagatik. Guk ez ditugu nahi ijitoentzako osasun etxeak eta eskolak. Nahi duguna da gizarte osoarentzat diren zerbitzu horietatik kanpo geratu diren ijitoei bertan parte hartzen laguntzea. Esan daiteke zubi lana egiten dugula. Hala ere, kontuan izan behar dugu Nafarroako ijito askok normal-normal parte hartzen dutela zerbitzu horietan, eta gizartean euren ekarpena egiten dutela lan eginez eta zergak ordainduz.
Esan duzu arreta berezia eskaintzen diozuela emakumeen errealitateari. Zer lan egiten duzue horren harira?
Emakume ijitoak gehien parte hartzen dutenak dira. Gizonoi askoz gehiago kostatzen zaigu. Adibidez, badago emakume talde bat euren ikasketak berreskuratu dituztenak. Emakume batzuk goiz ezkondu ziren, eta euren ikasketak utzi zituzten. Baina, orain, berriz ikasi nahi dute. Eta zer egoera dute emakume ijitoek gizonekiko? Bada, gizartean duten bera. Desabantaila asko dituzte, eta askotan aukera gutxiago dituzte. Beraz, saiatzen gara desabantaila horiek orekatzen. Baina ñabardura garrantzitsu batekin. Ez dugu nahi Ijito Herria herri matxista gisa markatzea. Ijito Herria gizartea bere osotasunean izan daitekeen bezain matxista izango da. Baina talde gutxituok ezin gara izan gizartearen arazoen ahuntz buru. Bidegabea da gizarteak guri leporatzea berak konpondu ez dituen arazoak.
Asier Garcia Uribarri
Udalbatza honen asmoa da Iruñeko instrukzio epaitegietan kereila kriminala jartzea, horiek iker ditzaten diktadura frankistak Iruñeko bizilagunen aurka egin zituen gizateriaren aurkako delituak". Horrela hasten da 2015eko azaroaren 27an Iruñeko udalbatzak onartutako adierazpena. Salaketa hori osatzeko, NUPeko ikertzaile talde bati agindu diote zehazteko 1936ko gerran eta frankismoan iruindarrek jasan zuten errepresioa eta giza eskubideen urraketa. Horretarako, astelehenean ireki zuten informazio gune bat Iruñeko Mercaderes kalean, eskubide horien urraketak pairatutakoen edota urraketa horien lekuko izan ziren pertsonen testigantzak jasotzeko.
Bulegoak urrira arte jasoko ditu herritarren testigantzak. Bertan NUPeko ikertzaile talde bat egongo da lanean. "Jendea etortzen denean, proiektua azaldu eta txosten moduko bat irekitzen diegu. Jendea etorri daiteke euren buruaz hitz egitera, edo senide baten inguruan", azaldu du Nekane Perez NUPeko ikerlari eta Memoria Historikoaren bulegoko kideak. Lehen txosten hori bete ostean, herritarrei bigarren zita bat emango diete elkarrizketa egiteko. Elkarrizketa horiek bideoz grabatuko dituzte.
Lehenengo goizean zortzi lagun hurbildu ziren testigantza eskaintzeko prest. Perez ez da ausartu zenbat jende etorriko den iragartzera, baina espero du bulegoaren lana ezaguna egiten den heinean jendea animatuko dela.
Elkarrizketetatik eta egiten diren ikerketetatik ateratako informazioarekin, peritu txostenaz gain, Iruñeko Udalak 1936ko kolpearen harira hildako iruindarren zerrenda berritua osatu eta omenaldia egin nahi du.
Udalaren ekinbideak Giza Eskubideen Aldeko Espainiako elkarteak egindako deiari erantzuten dio. "Elkarte horrek instituzio publikoak animatu ditu 1936ko gerrako eta frankismoko eskubide urraketen aurkako salaketak jartzera. Nolabait Argentinako kereila indartzeko", adierazi du Olaia Aldaz Iruñeko Udaleko alkatetzako kabinete buruak. Iruñeko Udala izan da lehen erakunde publikoa horrelako ekinbidea martxan jarri duena. Hala ere, badira beste udal batzuk bide bera jarraitu dutenak, besteak beste, Zaragoza (Espainia), Tarragona (Herrialde Katalanak) eta Gasteiz.
"Ekainean Carlos Slepoy Giza Eskubideen Aldeko elkarteko abokatua Joseba Asiron Iruñeko alkatearekin bildu zen, eta orduan proposatu zion kereila jartzea". Azaroan onartutako adierazpen instituzionalarekin martxan jarri zuten egitasmoa, eta bulegoarekin hasi dituzte peritu txostena osatzeko lanak. Hori bukatzean, udaleko abokatuek kereila jarriko dute Iruñeko epaitegietan.
Justizia egiteko bideak
Espainiako Giza Eskubideen Aldeko elkarteak Argentinako kereilaren aldeko koordinakundean parte hartzen du. "Orain ireki duguna eta Argentinako kereilarena bide osagarriak dira", adierazi du Jacinto Lara Giza Eskubideen Aldeko Espainiako elkarteko kideak.
Larak uste du, Argentinako kereila bere bidea egiten ari bada ere, frankismoaren krimenak gertatu ziren tokian epaitu behar direla. Horregatik martxan jarri dute prozesu berri hau. Zentzu horretan, Espainian egin zen lehenengo ekinbide handia Baltasar Garzon epaileak 2006an martxan jarritako prozesua izan zen. "Auzitegi Gorenak Garzon absolbitu, baina biktimak kondenatu zituen. Euren defentsarako eskubidea ukatu baitzien".
Bide hori 2012an bukatu zen, baina Larak uste du egun badaudela baldintzak antzeko prozesu bat martxan jartzeko. "Argentinako kereilak eragin dituen atxilotze eta estradizio aginduek eta epaileek biktimei hartutako deklarazioek mahai gainean jarri dute frankismoaren biktimek pairatzen duten justizia eza". Zentzu horretan, Larak ez du uste 1977ko Amnistia Legea frankismoko krimenak ez epaitzeko inolako aitzakia denik.
Udalek hasitako prozesuak bide berriak ireki ditu gisa honetako ikerketetan. "Lehenengo aldiz, instituzio publiko batek erabaki du 1936ko gerran eta frankismo garaian egin zituzten giza eskubideen aurkako delituak ikertzea. Biktimen ahozko testigantzak hartuta, eta dena ondo landuta. Gero, udalak epaitegian aurkez ditzan", azaldu du Emilio Majuelo Historia Garaikidean doktore eta eskubide urraketen inguruko peritu txostena egingo duen taldeko kidea. Majuelok gogoratu du Euskal Herrian historialarien lana ez dela inoiz zeregin horietarako erabili. "Testigantzak jasotzea oso interesagarria izango da kereilarako, baina baita ikerketarako ere".
Aurretik antzeko ikerketa garrantzitsuak egin dira Nafarroan. Aipatu beharrekoa da orain 30 urte egin zen Navarra 1936: de la esperanza al terror (Nafarroa 1936: itxaropenetik terrorera) lana. Hori da, Majueloren ustez, Nafarroan memoria historikoaren inguruan egin den lanik garrantzitsuena. Historialari talde batek eta 200 kolaboratzailek baino gehiagok herriz herri batu zituzten 1936ko kolpeak eragindako errepresioaren datuak.
Majuelok goraipatu du 1980ko hamarkadan lan hura egiteko agertu zuten grina. "Guztia erabat boluntarioa izan zen. Bi langilek auto bat lortu zuten eta bi urtetan erabat erre zuten, herriz herri egin zituzten kilometro guztiengatik. Gainera, ez zegoen unibertsitaterik, jendea bere kabuz ibili zen, ez zegoen galdetegi finkorik". Majuelok aitortu du, lan hori gabe, ezinezkoa litzatekeela lau hilabetetan inolako peritu txostenik egitea. "Orain badugu aukera, lan horretan sakontzeko".
Ikerketan Iruñeko kasuak aztertuko dituzte. Iruñeko Udalaren ekinbidea baita. Majueloren ustez, bertakoak dira zehaztasun gehien behar duten datuak. "Garai hartan denak ziren herri txikiak, eta denek dakite nor hil zuten. Zaila da hildako berriak agertzea". Aldiz, arazo gehiago daude hirietako zerrendak egiteko, jende asko aldi baterako geratzen delako eta askok ez dutelako elkar ezagutzen. "Badugu Iruñeko hildakoen zerrenda bat, duela 40 urte egin zena. Baina orain oso aukera ona dugu zerrenda hori garbitu, orraztu eta egon daitezkeen datu okerrak zuzentzeko".
Iruñeko Udalaren asmoa, elkarrizketez harago, garaiko artxiboak ikertzea ere bada. Horien artean, Gobernu Zibila, Guardia Zibila, Iruñeko Probintzia espetxe eta Espainiako Poliziarenak. Udalbatzaren adierazpenak hori esaten badu ere, bide horretatik Majuelok ez du gauza handirik espero. "Urteak dira Gobernu Zibilaren artxibategiak Nafarroako Artxibora eraman zituztela. Baina ezaguna da guztia ez zela heldu. Martin Villaren garaian, Gobernu Zibileko dokumentu asko erre egin zituzten. Nik hori badakit, erre zituenak kontatu zidalako. Esan zioten: 'Hartu hau eta erre'". Guardia Zibilaren eta Poliziaren artxiboetan berriz, Majuelok dio ez dagoela garai hartako agiririk. "Ez dira existitzen". Espetxekoan ordea, badago aukera informazioa lortzeko. Baina soilik pertsona zehatzen informazioa eskatuz gero. "Ezin da bertan sartu eta ikerketa orokor bat egin". Hala ere, Majuelok gogoratu du historialariak prozesuko baliabide bat baino ez direla.
Lur Albizu Etxetxipia
Kontseiluak Bide eman euskarari, euskaraz bizi nahi dugu lelopean manifestazioa eginen du, ekainaren 4an. Duela pare bat aste egin zuten horretarako deia euskalgintzako hainbat eragilek, eta zer hausnartua eman dit. Ez dakit ideiak ordena logiko batean idazteko gai izanen naizen, baina, tira. Saiatuko naiz.
Duela ia urtebete UPN, PP eta PSNri aurrea hartu eta aldaketaren indarrek akordioa egin zutenetik. Ia urtebete lau alderdiek sostengatzen duten gobernua eratu zenetik. Akordio programatiko luze eta zabala lau urteri ekiteko. Eta, a zer kasualitatea, euskara dago askatu beharreko korapiloen artean. D ereduan izena emateko aukera Nafarroa osora zabaldu da —ez oztopo gutxirekin, eta gobernuak ezer gutxi eginda—, baina erabaki hori aldaketaren aurretik ere onartua zegoen. Aurten, ez dira gutxi izan euskara erdigunean izan duten eztabaidak, zirkuak eta azpijokoak.
Euskararen Legea aldatzeko oraindik mendeak falta direla ematen du. Eskubideak ez dira eskubide, gutxi batzuen identitate arazoak baizik. "Zergatik aldatuko dugu, bada, zonifikazioa? Zer arazo du? Ez dakit zertaz kexatzen zareten, jadanik Nafarroa osoan D ereduan ikasten ahal baldin bada…". Eta horrela segi dezakegu infinituraino, bueltak eta bueltak ematen…
Honen aurrean zein erantzun eman behar du euskalgintzak? Mobilizazioa beharrezkoa da, ados nago, eta etorri behar zuela uste dut. Zein lanketa eginen da deialdi honekin? Zein izanen da helburua, euskalgintza suspertzea, herrietara heltzea, diskurtsoa finkatzea, inplikazioa sortzea… edo manifestazioa bera? Iazko Anaitasunako ekitaldiak zein hazi erein zuen? Zein izanen da diskurtsoa? Iruditzen zait eskubideak aldarrikatzeaz haratago joan behar dugula, praktikara eraman behar dugula aldarrikatzen ari garena. Euskararen aldeko borrokak konpartitua izan behar du, koordinatua eta herri mugimenduko eta gizarte osoko sektore anitzekin aurrera eramana.
Nik ez dut euskara etsipenerako tresna (bakarrik) izaterik nahi. Ez dut "Europako hizkuntza zaharrena da, zaindu behar dugu, gure arbasoak…" esan nahi, euskara orain da, eta gu gara. Eraldaketarako tresna izan daiteke, berria edo zaharra izan. Ez ditut hamasei urteko gazteak ikusi nahi bi esaldi jarraian esateko beldurrez, ergatiboa edo erlatiboa edo nikezdakitzer gaizki esanen duten beldurrez. Euskaraz entzun nahi ditut gazte horiek, edo euskañolez, haien hizkera propioarekin.
Bide berriak sortu behar ditugu, euskarari mistikotasun hau kendu, museoko pieza izateari utz diezaion. Emozioekin lotu, haserrearekin, borroka grinarekin, minarekin, umorearekin eta baita gozamenarekin ere. Gozamenetik hitz egin nahi dut euskaraz, euskaraz bizi eta gozatu nahi dut.
Euskara beste borroka espazio bat da; moldeak eta moduak berritzen, berrirakurtzen eta birsortzen jakin behar dugula uste dut, egoerak eskatzen duenari erantzuten. Manifestaziotik harago ere honek eragina izan dezan.
Berria Gaur goizean egin du bilera Kultura Kontseiluak eta hor erabaki du 2016ko Vianako Printzea saria Ignacio Aranguren (Iruñea, 1953) antzerki zuzendari eta irakasleari ematea.Beste zortzi hautagai zeuden saria jasotzeko: Alfredo Sanzol antzerkigilea, Helena Taberna zinemagilea, Isabel Villanueva biolinista, Maria Amor Begiristain arkeologo eta etnografoa, Jose Lainez eta Concha Martinezek osatutako koreografo bikotea, IPES elkartea, Miguel Etxauri margolaria eta Pello...
Edurne Elizondo
Espainiako Barne ministro Jorge Fernandez Diazek egindako "lardaskeria" salatu du Txelui Morenok (Burlata, 1958). Julia Ibañez emaztearekin eta Ibai Moreno semearekin batera atxilotu zuten, joan den astean, Iker Moreno bertze semeak jasandako torturak salatzeagatik.
Hainbat egun pasatu eta gero, zer analisi egiten duzu gertatutakoari buruz?
Egia erran, zaila da gertatu dena ulertzea, agerikoa baita egin duten lardaskeria. Atxiloketen atzean zera dago, batetik, askatasunak murrizteko helburu garbia duen ministro bat; eta, bertzetik, kontakizunaren inguruko borroka. Kontakizun bakarra nahi dute: haiena. Indarkeria mota bakar bati buruzkoa. Bertzelako kontakizunak bazter utzi nahi dituzte, baina, lehenago edo beranduago, horiek ere agertuko dira, anitz sufritu dutelako pertsona anitzek. Estatuak indarkeria baliatu du, eta hori azaleratuko da. Atxiloketekin hori saihestu nahi izan dute, baina egin duten gauza bakarra da lardaskeria galanta. Barne ministroaren lardaskeria galanta.
Semeak jasandako torturak salatzeagatik atxilotu zintuzten zu, eta, zurekin batera, zure emaztea eta bertze seme bat.
Hala da. Familiako hiru kide atxilotu zituzten, laugarrenak sufritutako torturak salatzeagatik. Nik argi dut torturaren inguruan zigorgabetasuna dagoela, torturen inguruko salaketak ez dituztelako ikertu nahi. Atxiloketekin hori gelditu da agerian; torturak salatu ditugunok eraman gaituzte polizia etxera, eta, bitartean, torturatzaileak zigorrik gabe daude. Lasai daude. Estatuak esku hartu izan balu auzi honetan, tortura ez zen existituko, seguruenik, ondorioen beldur izanen zirelako torturatzaileak. Baina estatuak alderantzizkoa egiten du; torturak salatzen dituztenen aurka egiten du.
Ikuspuntu pertsonalago batetik, nolakoa izan da prozesu hau guztia zuretzat?
Iker atxilotu eta espetxeratu eta gero, Soto del Realera joan ginen hura ikustera. Bisita hartan, jasandako torturen berri eman zigun semeak. Handik bueltan, autoan, familiak argi zuen ahaleginak egin behar genituela mundu guztiak jakin zezan zer gertatu zen, zer egin zioten semeari. Tortura existitzen dela zabaldu behar genuela argi genuen, eta bertan behera uzteko egin behar genuela borroka. Iker espetxean izan zen denboran, asmo hori izan dugu beti lagun. Epaiketaren ordua iritsi zenean, are gehiago. Burlatako herritar anitzek egin dute bat gure asmo horrekin, eta babes handia erakutsi diete Aztnugal auziko kide guztiei.
Epaileek argi utzi nahi izan zuten operazioa ez zutela haiek agindu. Zer deritzozu horri?
Hagitz datu garrantzitsua iruditzen zait hori. Garrantzitsuena, auzi honetan guztian. Lehen aldia da Nafarroako epaileak jendaurrera agertzen direla, mezu bat zabalduz, argi uzteko haiek ikustekorik ez dutela polizia operazio batekin. Barne ministroaren eta polizien jarrera agerian uzten du horrek. Lotsagarria da. Eta argi uzten du Espainiako demokraziaren maila hagitz eskasa dela. Eskubideen murrizketak halako egoerak ekartzen ditu. Ezkerrekoak eta ustez demokratikoak diren hainbat alderdik bertze alde batera begiratu dute torturak gertatu direnean. Guri autokritika eskatzen digute, eta herri honetan egon diren biktimak onartzea. Uste dut torturen auzian bertze aldera begiratu duten horiei ere eskatu behar zaiela autokritika.
PPko Ana Beltranek kontrakoa egin zuen joan den asteko parlamentuko osoko bilkuran. Haserre hartu zituen torturaren aurkako kartelak.
Polizia etxetik atera nintzenean errandako bera erranen dut: Excusatio non petita, accusatio manifesta. Bere burua demokratatzat badu, torturaren aurkako kartel horiek txalotu behar ditu.
Iker Moreno zure semeak, atxiloketak gertatu eta gero, Aztnugal kanpainarekin min egin dutela erran zuen. Ados zara?
Bai. Muralean ez zen Guardia Zibila edo Espainiako Polizia inon ageri. Aztnugal kanpainaren abiapuntua da tortura salaketa bat. Europak bere egin zuen salaketa hori, eta Espainia zigortu zuen, ez ikertzeagatik. Hori da Aztnugal.
Babes zabala jaso duzue hemen. Hemendik kanpo ere bai?
Bai. Auziak gainditu ditu Euskal Herriko mugak. Babes handia jaso dugu hamaika tokitatik: Herrialde Katalanetatik, Andaluziatik, Galiziatik, bai eta Madrildik ere. Handik, gutxiago. Madrilen, oraindik ere, tortura salatzeko beldurra bada. Baita orain sortzen ari diren talde edo alderdi horien artean ere. Gu kontent gaude, halere. Orain mundu guztiak ezagutzen du egin dugun murala. Hamaika tokitan egin dituzte gisakoak ere; Erroman, adibidez. Eskertzen dugu elkartasun hori. Garrantzitsuena da, hala ere, atxiloketek torturaren gaia denen agendan jarri dutela. Eta hori gutxitan gertatu da. Uste dut lagundu duela Aztnugal kanpainak, eta torturaren aurka zabaldutako manifestuak ere bai. Ernest Lluchen alabaren sinadura zen lehena. Hori oso indartsua izan da.
Espainiako kate batean Arnaldo Otegi elkarrizketatu zuten, duela zenbait aste. Otegik torturatu zutela erran zuen, baina kazetariak ez zion tira egin hari horri. Zer iruditzen zaizu?
Nik elkarrizketa ikusi nuen. Eta hori gertatu zenean, burura etorri zitzaidan lehen hitza koldarkeria izan zen. Jordi Evole kazetaria une horretan koldarra izan zela uste dut. Estatuak ez du gai hori ukitzea nahi, eta kazetariak atzera egin zuen. Madrilen, oraindik ere, anitz kostatzen da estatuak egindakoa onartzea.
Bertze elkarrizketa batean, berriki, Paco Etxeberria auzi medikuak erran zuen ETAren biktimek erakundeen babesa jaso dutela, baina, ez, ordea, gizartearena, eta torturaren biktimekin alderantzizkoa gertatu dela; herritarren babesa bai, baina erakundeena ez dutela izan. Ados zara?
Bai. Egia dela uste dut. Etxeberria, gainera, aditua da kontu horietan. Nik uste dut torturaren gaia azaleratzeko lan gehien egin duten pertsonetako bat dela. Hagitz ausarta dela uste dut. Horixe erakutsi dit. Ausartu da, eta gauzak diren moduan azaldu ditu. Eskertzekoa da.
Torturaren gaia agendan jarri dute atxiloketek, erran duzunez. Orain zer?
Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak esku hartu beharko luketela uste dut. Eusko Jaurlaritza ari da jada, eta Etxeberria da, gainera, torturak ikertzeko batzordearen buru. Hagitz ongi. Nafarroako Gobernuak gauza bera egin beharko luke, eta, Etxeberria bada pertsonarik egokiena lan hori egiteko, egin dezala berak. Baina egin dezatela zerbait erakundeek. Biktimak onartu behar dituzte, eta torturatzaileen kontra egin, auzitegietara eraman. Gertatu denak lortu du gaiaz hitz egitea, eta ez da gutxi. Jarraitu dezagun lanean.