Lohizune Amatria
Imajina dezagun fantasiazko mundu bat. Imajina dezagun mundu hori pertsonaia beltz, ilun eta maltzur baten mendean dagoela. Edozein ipuinetan bezala. Haren garretan gatibu pertsonaia zuriak bizi dira, eta egunero pertsonaia beltzarentz...
“Tximinoei begira, pertsonak ikusten nituen zenbaitetan”
Edurne Elizondo
Hitzetan eta keinuetan sumatzen zaio Ione Arbillari (Iruñea, 1990) bokazioak eraman zuela Biologiako ikasketetara. Mexikon eman ditu azken hilabeteak, Chiapasen, tximino orrolariei so. Animalia babestua da, bertzeak bertze, trafikoari aurre egiteko. Emozioz kontatu du hasieran urruti gelditzen zirela oihanean, baina, denborak aurrera egin ahala, konfiantza hartu, eta hurbiltzen hasi zitzaizkiola. Ama batek kume jaio berria erakutsi zion uneak erabat hunkitu zuela nabarmendu du.
Primateengatik erabaki zenuen biologia ikastea?
Animaliengatik, oro har. Txikitatik maite izan ditut. Baina ez bereziki primateak. Orain ere, ez dut argi primateen esparrura mugatu nahi dudanik. Lan arloa zabaltzeko prest naiz.
Masterra, hala ere, primateen inguruan egin duzu.
Leioan hasi nintzen ikasten, baina gero Italiara joan nintzen, Erasmus programaren bidez, zoologia jorratzeko aukera gehiago zegoelako han. Azken ikasturtea, berriz, Madrilen egin nuen. Ikasketak amaituta, masterra egitea erabaki nuen. Primateen ingurukoaren berri jaso, eta interesgarria izan zitekeela pentsatu nuen.
Masterrak eraman zintuen tximino orrolariengana?
Bai. Bigarren urtean praktikak egin behar genituen. Lehen aldia izan da oihanean aritu naizela lanean; horregatik erabaki nuen Mexikora joatea, hizkuntzarena, behintzat, muga izan ez zedin. Banekien ez zela lan erraza izanen, eta ez nion bestelako zailtasunik erantsi nahi.
Zer zenekien tximino orrolariari buruz, eta zer ikasi duzu?
Masterrean ikasitakoa nekien. Batez ere, izenak argi uzten duen moduan, tximino hau ezaguna dela orro egiten duelako. Eta asko, gainera! Joan baino lehen esan zidaten ere animalia nagia zela. Eta horrek harritu ninduen. Han ikasi nuen dietarengatik direla hain nagi!
Zer jaten dute?
Hostoak, batez ere. Tarteka fruituak eta loreak ere bai. Garrantzitsua da hori, haziak barreiatzen dituztelako. Baina nagusiki hostoak jaten dituzte. Hostoen digestioa astuna da, eta energia gutxi ematen dutenez, asko jan behar dituzte. Digestio astun horren ondorioz siesta luzeak egin behar izaten dituzte, atseden hartu denbora luzez.
Haiek lo, eta zu haiei so?
Bai. Hamaika ordu ematen genituen haiei so. Eta lotan zirenean, gu azpian, haiei begira, eltxoek inguratuta. Ikaragarria zen. Abuztuan ailegatu nintzen, gainera. Beroa, eltxoak...
Nolakoa zen zure egunerokoa?
Hilero, gutxienez, hamar egunez ibili behar genuen oihanean. Ez zen beti erraza izaten tximinoen atzetik ibiltzea. Eguraldi txarrarekin, adibidez, behe lainoak hartzen zuen oihana, eta ez genuen deus ikusten.
Bertzela, erraza zen tximinoak aurkitzea?
Berez ez da zaila, egunsentian orro egiten dutelako. Gu sei tximinok osatutako taldea aztertzen aritu ginen, eta haiek ez zuten hori egiten, gizakiak eraldatutako eremu batean bizi zirelako. Errepidea bazen ondoan, bai eta nekazaritzarako erabiltzen zituzten lur sailak ere.
Entzun gabe, zaila zen tximinoak aurkitzea?
Hasieran, bai, zaila egin zitzaidan. Uste nuen ez nuela lana egiteko balio izanen. Baina gero ohitu nintzen. Entzumenaren bidez gai nintzen urtxintxak eta tximinoak bereizteko. Zazpi ordu egoten ginen, gutxienez, tximinoei so.
Zergatik egiten dute orro?
Lurraldea markatzeko. Azalpenak badu lotura energia gastuarekin. Orro eginez elkarri esaten diote zein den bakoitzaren lurraldea, eta, horrela, gatazka saihesten dute. Emeak erakartzeko ere egiten omen dute orro arrek. Antza, arrak gero eta orro handiagoa egin, orduan eta txikiagoak ditu barrabilak.
Taldeka bizi dira?
Guk aztertutakoak, bai. Normalena da ar nagusi bat izatea, beste arren batekin, eta, gero, hainbat eme. Halere, genero bereko sei espezie daude, eta ezberdinak dira. Hainbat monogamoak dira, adibidez.
Chiapasen, eremu zapatista batean egon zara. Nolakoa izan da esperientzia?
Agua Azul izeneko komunitatean bizi ginen gu. Herri zapatista asko zeuden inguruan. Autogestionatzen diren herriak dira, eta nahi duten gauza bakarra da bakean uztea. Tarteka errepideak blokeatzen zituzten, protesta moduan. Ekintza eraginkorra zen, hiri turistikoak zeudelako inguruan.
Nolakoa zen Agua Azul?
Indigenen komunitatea da, eta oso toki turistikoa; hor dute diru iturri nagusietako bat. Oinarrizko zerbitzuak baino ez daude. Guk lo egiten genuen CONANPek han zuen egoitzan. Babestutako Natur Eremuen Batzorde Nazionala da hori. Txorrotako ura, adibidez, ibaiko ura zen. Dutxa hartzen zenuenean, tarteka, hostoak ateratzen ziren txorrotatik. Bizimodua sinplea zen, baina lasaia. Sakelakoarentzako estaldurarik ez zegoen, adibidez, eta nik eskertu egin dut hori. Teknologia, tarte batez, bazter utzi ahal izatea mesedegarria izan da. Harritu ninduen hango indigenek iPhone telefonoak izatea.
Zapatistekin arazorik izan duzue?
Lana amaitzeko egun gutxi falta zirela etorri ziren gure etxera esatera zapatistek ez zutela haien oihanean egotea nahi. Guk lan egiten genuen eremua pribatua zen. Jabeak behiak zituen han, baina Mexikoko Gobernuak dirua eman zion, oihana bere hartan uztearen truke. Gero jakin genuen ez zela zapatisten kontua, eremu hori zaintzen zuen pertsonarena baizik. Bukatu genuen lana, baina kostata, eta CONANP elkartearen bitartekaritzari esker.
Oihanean lehen aldiz aritu zara. Nolakoa izan da esperientzia?
Zoragarria. Han sartu, eta hamaika animaliak inguratuak ginen. Guztiekin liluratzen nintzen ni. Tximinoekin ere, hasieran urruti gelditzen ziren, baina, denborak aurrera egin ahala, ohitu ziren gu han ikustera, eta hurbilduz joan ziren, ia parean gelditu arte. Gure taldeko emeetako batek kume bat izan zuen gu han ginela, eta erakustera etorri zitzaigun. Oso hunkigarria izan zen une hura. Tximinoak lehen aldiz ikustea eta entzutea ere oso hunkigarria izan zen.
Ez duzu esperientzia txarrik izan oihanean?
Bai, asko! Larriena, erleekin. Tximinoek jateko erabiltzen zituzten zuhaitzak markatzen genituen. Horretan ari nintzela, behin, erlauntz bati kolpea eman nion, eta erleak atzetik etorri zitzaizkidan. Zizta egin zidaten. Beldurra pasatu nuen.
Kontent itzuli zara?
Esperientzia oso polita izan da. Asko ikasi dut, eta konturatu naiz gurekin antz handia dutela tximinoek. Ama eta kumea elkarri eskutik helduta ikusi genituen behin. Gu bezala. Haiei begira, pertsonak ikusten nituen zenbaitetan. Gu ere primateak baikara.
Hiriak ezkutatzen duen hiria
Edurne Elizondo
Euriak lokatz bilakatu du bidea. Ur tantek gogor jotzen dituzte kartoizkoak diruditen txaboletako paretak. Sasi artean daude, ezkutatuta. Arropa bustita dago, zuhaixka batetik bertzera zintzilikatutako sokaren gainean. Isiltasuna da nagusi, atea zabalik duen etxola batetik neska gazte baten ahotsa entzuten den arte. "Egun on!".
Marinela Petreak 21 urte ditu, eta duela hamabost egun inguru ailegatu zen Iruñera, 23 urteko Petrea Vasilerekin batera. Autobusez egin zuten hiru eguneko bidaia, Bukarestetik. "Hemen lagunak baditugu; sorterrian ez dugu deus, ez dugu dirurik, ez dugu lanik, ezta izateko esperantzarik ere". Petreari etsipen puntu bat sumatzen zaio ahotsean. Iruñera etorri da sorterrian ez zuen etorkizunaren bila, baina bizilagunen kexekin eta arbuioarekin egin du topo.
Petrea eta Vasile Errumaniako bertze sei pertsonarekin batera bizi dira Tenis Klubaren atzeko lur sail batean, elkarte horren frontoi zaharreko paretaren kontra eraikitako etxoletan, Lezkairu auzotik gertu. Ez dira orain ailegatu, baina eztabaidak orain egin du eztanda hedabideetan eta herritarren artean. Batetik, Tenis Klubak salaketa jarri duelako, txabolak ken ditzatela eskatzeko. Lur sailaren zati gehiena, %90, elkarte horrena da, hain zuzen ere; gainerakoa, berriz, Iruñeko Udalarena.
Udalak jasotako kexek piztu dute eztabaida, bertzetik. Lezkairu ondoko Santa Maria La Real auzoko bizilagunek erakunde horrengana jo dute, bertzeak bertze, etxolak husteko eskatzeko. Arartekoari ere gutunak bidali dizkiote, eta sare sozialetan, gainera, sinadura bilketa jarri dute martxan, errumaniarrak orain dauden tokitik bertze nonbaitera mugi ditzaten eskatzeko.
"Segurtasunik ezak" eta "osasungarritasunik ezak" kezkatutako auzokidetzat jo dute haien burua sinadura bilketa bultzatu duten bizilagun horiek. "Beldur" direla aipatu dute, gainera. Iruñeko Udaleko oraingo agintariek irail aldera jaso zituzten lehendabiziko kexak. "Duela lau urte inguru ailegatu ziren errumaniarrak auzora; udan egoten ziren, batez ere; azken hilabeteotan talde bat bertan finkatu da, eta horrek eragin du kexek gora egitea", azaldu du Iruñeko Udaleko Gizarte Ongizateko zinegotzi Edurne Eginok (Ezkerra).
Zinegotziak bi kontu utzi nahi izan ditu garbi: batetik, Iruñeko Udalak ez duela urratsik eginen errumaniarrak indarrez diren tokitik mugitzeko. "Kontuz eta errespetuz jokatu behar dugu. Egoeraren jarraipena eginen dugu, erabakiak ezin baitira egun batetik bestera hartu; prozesu bat da hau". Azaldu du, halaber, udaleko hainbat arlo ari direla gaia aztertzen, bertzeak bertze ingurumenekoak, etxolak dauden eremuaren egoera ahalik eta gehien hobetze aldera. Bertzetik, auzokideek azaldutako kexen aurrean, "arazoa bere neurrian" hartu behar dela nabarmendu du Eginok: "Zortzi pertsona dira". Bizilagunekin ere "pedagogia egiteko beharra" badela erantsi du Ezkerrako kideak, arrazakeriari atea itxi ahal izateko. Kezkagarritzat jo ditu zenbait bizilagunek errumaniarren inguruan zabaldutako mezuak.
Txatarra biltzen
Nafarroan, 7.500 errumaniar inguru bizi dira; haietako 3.000 daude hiriburuan. Herritar horietako anitz 2007. urtetik aurrera ailegatu ziren herrialdera, Errumaniak eta Bulgariak Europako Batasunarekin bat egin eta gero. Eraikuntzaren sektorean lan egitera etorri ziren gehienak, bai eta gidari lanetan aritzeko ere.
Lezkairu ondoan bizi diren errumaniarrek txatarra biltzen eta saltzen dute, aurrera egin ahal izateko. Marinela Petreak argi erran du sorterrian ez zuela ikasteko aukerarik izan. Lana ahal duen tokian bilatzea bertze erremediorik ez duela.
"Txatarra biltzen ematen dugu eguna denok", erantsi du Petrea Vasilek. Egun guztiak ez dira berdinak. "Egun batean 20 edo 30 euro lor ditzakegu; bertze batean, berriz, 5 edo 10". Diru sarrera hori ez da txabolak atzean utzi ahal izateko nahikoa. "Nahiko genuke pisu batean gela bat alokatu! Baina ezin dugu. Hori da kontua. Hemen bizi bertze aukerarik ez dugula".
Txabolei egin die so Vasilek hitz horiek erran dituen bitartean. Paretek nekez lortzen dute ura barrura ez sartzea. Mantak daude lurrean, eta kanpotik sumatzen da barruko hotza. Butano-botila dute janaria prestatzeko. Dutxa hartzera, berriz, Alde Zaharreko bainu etxe publikora joaten dira. "Nork nahi du horrela bizi?", galdetu du gazteak.
Vasilek bere bi seme-alabak utzi ditu Errumanian, Bukaresten. Gainerako familia ere bai. Baita Petreak ere. "Ez da samurra, baina haiek ere ikusten dute bertze aukerarik ez dagoela". Kosta egiten zaio bizilagunen ezinegona ulertzea. "Guk ez diogu inori kalterik egiten". "Ez gara lapurrak; ez dugu arazorik poliziarekin, eta ez dugu inor gogaitu nahi. Zer jan lortzeko egiten dugu lan; utz diezagutela hori egiten", erantsi du Vasilek.
Harekin bat egin du Marinela Petreak. "Bakean bizi nahi dugu, bertzerik ez". Inguruan bizi diren bizilagunei gauza bakarra eskatu die. "Jar daitezela gure larruan, une batez".
Etxerik gabekoena, nork bere atarian ikusi nahi ez duen errealitate hori
E. Elizondo
Iruñeko karriketan bizi direnen egunerokoa ongi ezagutzen dute Esther Villarrek eta Patxi Martinezek. Iruñeko Udaleko hezitzaileak dira, eta etxerik ez dutenekin egiten dute lan. "Karrikan bizi direnak hamabost inguru dira Iruñean; bertze anitzek karrikan ematen dute eguna, baina badute lo egiteko gela bat", azaldu du Villarrek. Guztiak artatzen dituzte udaleko hezitzaileek. Eta guztiek antzeko beharrak dituzte. "Babesa; medikuarengana edo arropa erostera laguntzea; nork lagundu ez dute izaten karrikan diren pertsonek; alkoholarekin eta drogekin arazoak dituzte anitzek, bai eta buruko osasun arazoak ere; bakardadeak gogor jotzen ditu, eta biziki eskertzen dute tarte batez norekin hitz egin izatea". Gizartearentzat, oro har, ikusezinak baitira. "Inork ez du etxerik gabeko bat nahi bere atarian".
Martinezek erran ditu azken hitz horiek. Eta errealitate gordina hori dela nabarmendu du. "Lezkairu ondokoak ez dira gisako etxoletan bizi diren bakarrak; bada jendea abandonatutako etxeetan bizitzen; edo zubi baten azpian. Horien ondoan auzolagunik ez dagoenez, inork ez du haien berririk, ez dira existitzen".
Udalak dituen programen bidez, pertsona guztien oinarrizko beharrak asetzea da hezitzaileen helburua; baldintza duinak eskaintzea; non lo egin, non garbitu, zer jantzi eta zer jan ematea. Lezkairuko errumaniarrengana joan den urrian joan ziren Martinez eta Villar, lehendabiziko aldiz. Bertze bi bisita egin dituzte, geroztik, eta itzuliko direla azaldu dute. "Haien egoeraren jarraipena egin nahi dugu, zer behar dituzten aztertu".
Lehendabiziko bisitaren helburu nagusia txaboletan adingabekorik ote zegoen ziurtatzea izan zen. "Ez dago. Baldintzak, hala ere, kaskarrak dira han bizi direnentzat ere; gutxieneko higienerik ez dago; txorrotako urik ez dute, bertze nonbaitetik eramaten dute harat, garbitu ahal izateko; zikinkeria bada inguruan", erran du Villarrek.
Ez dute deus eskatu
Errumaniarrek ongi hartu dituzte udaleko hezitzaileak, joan diren bakoitzean. "Pertsona ezberdinekin mintzatu gara, eta guztiek egin digute harrera ona. Zenbaitek ez dute ongi egiten gaztelaniaz, eta hizkuntza muga izan da, neurri handi batean". Martinezek onartu du harritu egin dela etxoletan bizi direnek ez dietelako deus eskatu, ez diotelako deus galdegin udalari. "Ez dutela deus behar erran digute, ongi daudela".
"Inork ez du etxola batean bizi nahi; ez da hori nahi delako egiten den hautua", argi utzi du Martinezek. Aitortu du, ordea, errumaniarrek diren tokian gelditu nahi izateko izan ditzaketen arrazoiak zeintzuk diren ez dakiela. "Txatarrarekin egiten dute lan, Errumanian utzi dituzten seme-alabei dirua bidali ahal izateko; hangoa Iruñean dutena baino errealitate gogorragoa dela erran digute", azaldu du Villarrek.
Iruñeko etxerik ez dutenentzako aterpera joatea, edo udalaren programetan sartu ahal izateko erroldan izena ematea dira hezitzaileek mahai gainean jarri dituzten aukeretako zenbait. Villarrek argi utzi du aukera horien alde egiten dutenek ezin dutela jarraitu karrikan eskean, edo errumaniarrek egiten dutenaren gisako lanetan.
Koldo Leoz: “Parte hartzea garrantzitsua da, herritarrek udalean agindu behar dutelako”
A.G.U.
Maiatzeko udal eta foru hauteskundeek Nafarroako mapa politikoa zeharo irauli zuten. Udal askotan aldaketaren alderdiak deiturikoek gobernu akordioak egin dituzte. Lizarran urteetan UPNk eta PSNk boterea partekatu ostean, boteretik kanpo geratu dira EH Bilduk, Geroa Baik eta Orain Lizarrak koalizio gobernua osatu dutelako. Lehen hilabete hauetan hiria biziberritzeko lan handia egiten ari direla azaldu du Koldo Leoz alkateak (Iruñea, 1979), Lizarra "nahiko geldi" aurkitu dutelako.
Nolakoak izan dira gobernuko lehen hilabete hauek?
Errazak eta zailak aldi berean. Errazak udaleko langileek asko lagundu gaituztelako, eta gobernu taldean gauden hiru taldeen artean elkarlana eta adostasuna nahiko handia delako. Hala ere, zailak ere izan dira, hiria nahiko geldi aurkitu dugulako. Lan piloa dago egiteko. Guztia martxan jartzeko, bilera mordoa egiten ari gara. Horregatik esaten dut lehen hilabeteak errazak eta zailak izan direla.
Zergatik diozu hiria geldo aurkitu duzuela?
Azken urteetan, ez dira gauzak berritu. Krisi garaian, errazera jo zuen aurreko udal gobernuak, besteak beste, zerbitzuak kendu, gaixoaldiak langileen artean bete zituzten, eta ez zuten jarduera ekonomikoetarako plan berezirik garatu. Egoera horrekin, hiriak ezin du aurrera egin.
Zer egiten ari zarete egoera hori aldatzeko?
Hilabeteak pasatu ditugu egoera aztertzen, eta orain plangintza bat egiten ari gara aurrera begira. Ez ditugu gauzak orain egin nahi jendeak zerbait egiten ari garela ikus dezan. Gauzak ongi egin nahi ditugu, egoeraren azterketa sakonak eginez eta plangintza adostuak sortuz. Noski, hori guztia aurrera eramateko dirua behar da, eta, orain, ez gaude egoera onenean. Horregatik, irudimena ere lantzen ari gara. Asko mugitu gara Lizarraren izena ahal bezain beste tokitan egon dadin. Bereziki, Nafarroako Gobernuarekin egin ditugu bilera piloa.
Zeintzuk dira zuen lehentasunak?
Lehenik eta behin nahi dugu herritar guztiek aseta izatea euren oinarrizko beharrak. Halaber, sustatu nahi ditugu industria, turismoa eta merkataritza. Konturatu gara ia ez zegoela harremanik udalaren eta merkatari eta enpresari elkarteen artean. Hori aldatu nahi dugu. Publikoaren eta pribatuaren arteko harremanak garatu nahi ditugu jarduera ekonomikoak pizteko. Potentzial handia duen hiria da Lizarra. Adibidez, duela gutxi Fiturren egon ginen, eta ideia asko jaso genituen.
Nola ari zarete sustatzen herritarren parte hartzea?
Aipatutako adibidearekin argi ikusten da udalak ez zuela harreman onik herriko elkarteekin. Aurreko legealdian lortu genuen parte hartze batzordea sortzea, baina ez zen bat ere garatu. Legealdi honetan, ordea, martxan jarri dugu. Lelo eta irudi bereziak sortu ditugu. Baita ekinbide zehatzak aurrera eraman ere. Hala nola euskararen kontseilua eta jai batzordea. Jai batzordean, herriko jai eta kultur eragile guztiak bildu ditugu. Parte hartzea garrantzitsua da, herritarrek udalean agindu behar dutelako.
Boterera heldu zinetenetik, polemika berezirik izan duzue?
Aurpegiratu diguten gauza bakarra da alkateak ez duela elizkizunetan parte hartzen. Uste dut lana ondo egiten ari garela. Ez dugu hausnartu gabeko urratsik egiten.
Euskarak badu hitza Lizarran
Asier Garcia Uribarri
Hilaren 13an, larunbatarekin, hamazortzi lagun bildu ziren Lizarrako kultur etxean. Gehienak elkarren ezagunak, baina sekula ez ziren guztiak mahai beraren inguruan bildu. Euskararen kontseiluaren lehen bilera zen. Bi urte dira Li...
Iritzia: Korapiloak
Lur Albizu Etxetxipia
Korapilo bat. Horrelako zerbait hasi zitzaidan sortzen eta garatzen sabelean. Hazten joan da azkeneko asteotan.
Izanen da agian Erregimenarekin ez zegoela korapilorik, elkar ezagutzen genuela eta haiek ere nolakoak ziren ederki genekiela; neurria, pixka bat bada ere, hartua geniela. Baina oraingoan korapiloari bueltak eta bueltak ematen jarraitu dut, lortu dudan bakarra hark eztarriraino salto egitea izan da. Mutu geratu naiz, eta lehengo oihuak ito egin zaizkit hor bertan. Bai, shock egoeran utzi gaitu guztiak. Baina ezin gara askoz gehiago horrela egon.
Zein erraza den progrea eta ezkertiarra izatea, aldaketaren aldekoa. Justizia soziala, berdintasuna, gardentasuna, umiltasuna bezalako hitzekin ahoa betetzea. Oso erraza da pribilegioak ukitzen dizkizuten arte. Hori izaten da zaila. Ezkertiarra izatea, guztiok aurrera egitea ahalbidetzeko; ezkertiarra izatea, zuk zeuk dituzun pribilegio batzuei uko egin eta pauso bat atzerantz emateko. Hitzak asko izan daitezke, baina ekintzek dute hemen pisua. Ekintzek dituzte ondorioak.
Horrela izan ditugu euskaldun eta euskaltzaleentzat korapiloa, kolpea, zaplaztekoa izan diren bi berri (behintzat): Lan Eskaintza Publikotik euskarazko ehun eta hogei lanpostu kentzea (azkar esaten da, e?) eta zerrenda bakarra ez egotea (guztiok jakina baita edozein hizkuntza jakitea meritua dela, hizkuntza hori euskara ez baldin bada, noski), batetik. Podemos Pamplonak (zu zara, Oscar Fresán? Norbait gehiago al dago zurekin? Zenbat zarete? Zein dira zuen lagunak? Oscar, zer egiten zenuen aurreko asteko udaletxe plazako elkarretaratzean?) bi haur eskola euskaraz ezartzearen aurka egindako adierazpen lotsagarri eta ezjakinak, bestetik.
Korapiloa estututa. Bi aferak benetan lotsagarriak eta etsitzekoak.
Luzaroan Erregimenaren lagun-min izan diren sindikatuak jo eta fuego lanean, ehun eta hogei lanpostu pikutara bidaltzeko. Ehun eta hogei lanpostu. CCOO, UGT, AFAPNA: ehun eta hogei lanpostu bota dituzue atzera. Ehun eta hogei pertsona (ez dira zenbakiak). Baina zuek ohituta zaudete. Zorionak. Eta azkenean, hilabeteak atzera eta aurrera ibili eta gero, dena betiko puntura, UPNrenak diruditen oposizioak (Mendoza jauna, aipamen berezia merezi duzu gaurkoan).
Orain arteko egoera bidegabea hobetzen saiatzeko erabakia, bi haur eskola gehiago euskaraz Iruñean. Banatuago. Eskaria oraindik bete gabe, baina bidean. Zorionak udalari, korapiloari arnasa pixka bat emateagatik. Korrontea kontra dugu, baina gatazkan egoteak ere bere alde onak izanen ditu, ala? Zerbait mugitzen den seinale, pribilegiodunak mugitu behar diren seinale. Aurrera goaz.
Korapiloa estutzen jarraitzen duzuenei, bidean harriak —eta harritzarrak- jartzen dituzuenei, zuen pribilegioak betikotzen jarraitu nahi duzuenei, faborez, umiltasun pixka bat. Gure hizkuntza ez da museo bateko pieza. Ez da arkeologia (batzuek badakite aztarnak ongi ezabatzen), ez da hizkuntza hila. Ez da polita, ez itsusia ere. Erabiltzen den hizkuntza da. Erabiltzen dena, ez eskaparateetako apaingarria. Bizirik dago. Euskarak badu eskubidea aurrera jarraitzeko. Eta jarraituko du, kosta ahala kosta. Zuekin ala zuek gabe. Herritar asko dituzue pausoa noiz emanen duzuen, zain.
“Farmazia industriak gaixo kronikoak nahi ditu”
Asier Garcia Uribarri
"Naturari bizkar emanda bizi gara". Argi du Patxi Uriz fotokazetariak (Gares, 1964) zein mezu zabaldu nahi duen. Munduan gora eta behera ibiltzen da Uriz lanean, bidaia erreportajeak egiten. Baina bidaiarik garrantzitsuena norbera...
Isildutako galderak, nahitako ahanztura
Edurne Elizondo
Badira 80 urtez existitu ez diren errealitateak. Inork ez dituelako kontatu. Inork ez dituelako kontatu nahi izan. Bideko Mitxingorria memoriaren aldeko herrien koordinakundeko kide Javier Aiapek (Kaseda, 1955) urtarrilean ezagutu zuen horietako bat. "Gizon baten deia jaso genuen. Ez zigun izena erran nahi izan. Ez zigun erran non bizi den. Deus ez. Hil aurretik, 1936an Esan ikusi zuena kontatu nahi zuela; bertzerik ez". 8 urteko mutiko bat zen gizon hura, duela 80 urte. Esako errepide zaharreko bigarren tunelaren ondoan zegoela, kamioi bat agertu zitzaion bidera. "Igo egin zuten. Hamar gizon eta emakume bat ikusi zituen, denak eskuak lotuta. Banaka jaitsi, eta buruan tiro eginez hil egin zituzten, haren aurrean". Hiltzaileetako batek 8 urteko mutikoari erran zion herriko alkatearengana joateko, gertatu zenaren berri ematera. "Jacara joan behar zutela erran zioten, eta handik bueltan, sarraskirik ez zutela ikusi nahi han".
Esako mutikoak ezin izan du ahaztu. Baina, 80 urtean, inori ez dio kontatu, orain arte, 8 urteko ume bat zenean zer ikusi zuen. Zer bizi izan zuen herri ondoko zelai hartan. "Oraindik bada ahanzturatik zer atera". Hori uste du Aiapek. Badela zer ikertu, zer galdetu, zer salatu. Eta hori egin du Fernando Mikelarena historialariak (Bera, 1962) Sin piedad. Limpieza política en Navarra, 1936. Responsables, colaboradores y ejecutores izenburuko liburuan (Pamiela, 2015).
500 orri baino gehiagoko lana da. Mardula eta gogorra. "Liburu hau kolpe moral, politiko eta etiko handia da Nafarroako gizartearentzat", nabarmendu zuen Mikelarena historialariak, aurkezpenean. Goitik behera irakurri du Aiapek. "Gisako bat behar dugu herri bakoitzean", erran du. Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkarteko kide Orreaga Oskotzek (Iruñea, 1964), berriz, Mikelarenaren ausardia nabarmendu du. "Liburu ausarta da". Jakin-min handiz irakurri duela kontatu du Oskotzek. Liburuak ez dielako biktimei erreparatzen; biktima horien hiltzaile izan ziren erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileei baizik. "Agerian uzten du zenbaterainokoa izan zen gertatua; zenbaterainokoa izan den zigorgabetasuna".
Isidoro Egia Olaetxearen biloba da Orreaga Oskotz; aitatxi zuena eta haren hiru anaiak hil zizkioten, 1936ko altxamendu militarraren ondorioz. "Aitatxia eta haren anaia Bautista Zizurren dira lurperatuak, bertze bi pertsonarekin batera. Beti jakin izan dugu; gorpuak lur azpitik ateratzeko bidean gara, azkenean".
Iazko maiatzean, Nafarroako Parlamentuan hartu zuen hitza Oskotzek. "Hemen ez da inoiz kontatu zenbaterainokoa izan zen egin zutena; bizilagun batzuek bertze hainbat atera zituzten beren etxeetatik, eta erabateko zigorgabetasunez, hil egin zituzten. Inori ez zaio horren inguruko erantzukizunik eskatu", erran zuen egun hartan.
Hitz horiei eutsi die. Eta Mikelarenaren liburua irakurri eta gero, lehendik uste zuena berretsi baino ez du egin. "Nola da posible norbaitek Nafarroan gertatu zenaren berri ez izatea?". Hori ezinezkoa dela argi du Oskotzek. "Ez dira gauza bera ez jakitea eta jakin nahi ez izatea", nabarmendu du. Mikelarenaren liburuak galderak egiteko balioko duela espero du Oskotzek. Nork bere etxean aurreko belaunaldiek egin zutenari buruz galdetzeko bidea zabalduko duela.
Mikelarenak 1936ko altxamendu militarraren ondotik batere errukirik izan ez zutenei egin die so bere liburuan. Garbiketa politikoa egin zutenei. Eta hainbat ardura mota bereizi ditu: "Lehen mailan dira agintari militarrak". Erreketeen eta falangisten buruzagiak kokatu ditu bigarrenean, eta, hirugarrenean, berriz, "bertzeak hiltzeko prest" zirenak. Heriotza eskuadroiak osatu zituztela azaldu du historialariak; Iruñeko Aguila eta Tuterako Escuadra Negra, adibidez. Baina bada arduradun gehiago, Mikelarenaren hitzetan: "Laguntzaile anonimo haiek guztiak". Altxamenduaren ondotik, Oskotzek erran bezala, bizilagunaren aurka egiteko prest agertu ziren haiek.
Hamaika artxibotan aritu da arakatzen Mikelarena azken liburua osatzeko. Lan horri buruz, memoria historikoaren esparruan idatzi direnen artean "argiena" dela erran du Arcadio Ibañezek (Miranda Arga, 1937), gertatu zenari buruzko kontakizuna bere gordinean agertzen duelako egileak. "Sumatu dut hasi garela beldurra galtzen. Urte luzez egon naiz ni neu hitz egin gabe. Eta bada hitz egiteko garaia", onartu du.
Izen bereko aita hil zioten Ibañezi, 1936ko altxamenduan. Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkarteko kide da. Aspaldi hasi zen bera lanean, gorpuekin batera betiko lurperatu nahi izan duten memoriaren alde. "1978. urtean, Jose Maria Jimeno Juriorekin joan nintzen espetxeko artxibora. Sartzen utzi ziguten. Gogoan dut Jimeno Juriok erabateko jakin-minez egiten ziela so paperei; nik etsita hartu nituen. Hamaika pertsonaren berri ematen zuten, baina han sartu eta handik atera zituztela bertzerik ez zuen jartzen".
Haren aita Zaragozako kartzelara eraman zuten. "Atxilotu eta handik bi egunera ama joan zen haren bila, baina ez zen jada aitaren arrastorik. Ez dugu bertze deus jakin inoiz". Artxiboetan ez zituen aurkitu Ibañezek bilatzen zituen erantzunak. Herrian ere ez. Ezta etxean ere, anitzetan. "Hainbat senidek ere nahiago izan dute 1936an gertatu zenaz ez mintzatu; iragana bakean utzi behar dela diote". Ez da iritzi berekoa Ibañez. 1978. urtean, fusilatuen gorpuak lur azpitik ateratzeko lehen urratsak egiten hasi zirenean, horren alde lanean aritu zen jada.
"Programatutako ahanztura da hemen duguna". Horixe nabarmendu du Carlos Martinezek (Sartaguda, 1950). Bideko Mitxingorria koordinakundeko kide da, bai eta hainbat fusilaturen senide ere. "Amak inoiz ezin izan zuen ahaztu nebei egin zietena". Etxetik atera eta fusilatu zituzten. 1936an gertatutakoei buruz, baina, sukaldeetan mintzatzen zirela azaldu du Martinezek. "Ez jendaurrean". Eta horrek ekarri du memoriaren soka moztea. "Nik etxean ikusi dut; nire anaiek ez zuten gertatu zenaren berri; gertatu zen hori isilpean gorde nahi izan delako".
Jakin nahi izatea
"Kontua ez da ez dakigula; jakin nahi ez dugula baizik". Berretsi egin du Oskotzek aurretik errandakoa, Martinezi erantzuteko. Duela bi urte gertatutakoa gogora ekarri du hori azaltzeko: "Lagun batekin joan nintzen Iruñeko Alde Zaharrera, hainbat gauza erostera; laguna konturatu zen hainbat dendatan ez nuela sartu nahi. Zergatik ez nuen nahi galdetu zidan, eta beti egin baina hitzez aurretik inoiz azaldu ez nuena kontatu nion: denda batekoak hil zuelako aitatxi; bertze batekoak jendea nola fusilatzen zuten ikustera joaten zirelako... Jendeak ez du ahaztu. Ezin da ahaztu gertatu zena. Ezin dugu erran ez dakigula".
Jasotakoa bere baitan zuen Oskotzek. Memoria. Eta bere seme-alabei eman die. "Zuk egin duzu ahalegin hori, eta zure seme-alabek jaso dute zure memoria, baina gazte anitzek ez dakite deus", erran dio Martinezek Oskotzi. Hainbat ikastetxetan ibili zen Martinez bera, Sartagudan fusilatuen omenez egindako memoriaren parkearen inaugurazioaren harira, eta hori sumatu zuela nabarmendu du: "Jakin-minez entzun zituzten errateko genituenak; interes handiz; baina ez zekiten hemen zer gertatu zen".
Herrietan biktimak eta biktimarioak gelditu ziren. Elkarrekin. Eta horrek erabateko isiltasuna ekarri zuen. Horixe nabarmendu du Aiapek. "Gure herrian 52 hil zituzten; zenbat zaurituko zituzten?, zenbat torturatu?, zenbat jendek parte hartu zuen hori egiteko? Zenbaitetan, herri osoak esku hartzen zuen errepresioan". Gehiago erran du Ibañezek: "Ezker eta eskuin, biktima eta biktimario, denak egon gara elkarrekin herrietan. Familien baitan mozala jarri diogu elkarri, familia berean biktimak eta biktimarioak izan ditugulako".
Bat egin du Mikelarenak, eta onartu du liburuan jasotako erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileen zerrenda, segur aski, motz gelditzen dela. Lan horrek egin duen ahalegina eskertu dute, halere, senideek. Martinezek karlistei buruz jasotako informazioa nabarmendu du. "Nafarroako Karlisten Gerra Batzorde Nagusiari buruz, adibidez, hamaika datu eman ditu; argi dago eskura dauden agiriak ez direla batzorde horri buruz egon beharko luketen guztiak, baina ez dut uste inork gordeko zituenik".
Ez da horrekin ados historialaria. Eta eman du bere arrazoia: "Hainbertze krimen egin zituztenez, hainbertze jendek parte hartu zuenez, gauzak nola amaituko ziren jakin gabe, ziur naiz baten batek informazio hura gordeko zuela, babes gisa". Bilatzen jarraitzeko prest da Mikelarena, baina argi du asmo horrek ez diola batere mesederik egiten bere lan akademikoari. Historian doktore da, eta Zaragozako Unibertsitatean irakasle. Sin piedad liburuari buruzko artikulua argitaratu nahi izan du aldizkari espezializatu batean, baina atzera bota diote. Ezezko horren giltza gaiak duela argi du Mikelarenak.
"Hamaika artxibotan ikertu eta gero egindako lana da hau; sekulakoa; Nafarroako etxe, ikastetxe eta liburutegi guztietan egon beharko luke, baina ez da hala izanen". Horixe uste du Aiapek, eta zuzen dela onartu du Mikelarenak. Gaia da gakoa, berriz ere. Historialaria argi eta garbi mintzatu da: "Nafarroan, oraindik ere, ez da egin zuten garbiketa politikoari buruzko eztabaida publikorik egin". Bat egin du Martinezek. "Ez dago eztabaida sozialik; memorian ari garenok ez dugu hori lortu, eta trantsizioak bere memoria edo, hobeki erranda, bere ahanztura inposatu zuen. Iraganeko kontua dela dioen mezua nagusitu da; baina hau giza eskubideen inguruko auzia da".
Sarraski itzel baten ondorio
Ahanztura horren aurka egin nahi izan du Mikelarenak bere liburuarekin, hain zuzen ere. Eztabaida piztu; zalantzarik gabe nabarmendu du egungo Nafarroa nekez uler daitekeela 1936an gertatu zena kontuan hartu gabe. "Egungo Nafarroa sarraski itzel baten ondorio da; hori kontuan hartzen ez badugu, nekez ulertuko ditugu frankismoaren urteak, trantsizioa edo egun dugun gizartea. SOE eta UGT erabat deuseztatu zituzten; suntsitu zuten, guztiz, ezkerreko errepublikazaletasuna. Hori ulertzen ez badugu, egungo Nafarroa politiko, sozial, ekonomikoa hortik datorrela, ez dugu deus ulertuko".
Bere egin du bilatzeko lana
E. Elizondo
Lan handikoak izan dira azken hilabateak, Nafarroan, Aranzadiko kideentzat. Abenduan, 1936ko altxamendu militarraren ondorioz fusilatutako zazpi pertsonaren gorpuak aurkitu zituzten, Iberon. Urtarrilaren 31n, berriz, Ezkabako gotorlekuko es...