E. Elizondo
Isiltasuna da nagusi aretoan, Alexandra Andinok (Tegucigalpa, Honduras, 1980) hitz egiten duen bitartean. Entzuleen emozioa baino ez da sumatzen. Eta nabarmena da. Naturaltasunez kontatu du Hondurasko ekintzaile transexualak bere istorioa. ...
Asier Garcia Uribarri
Beharra, borondatea, edo biak batera. Arrazoi batengatik edo besteagatik urtetako borrokaren ostean euren helburuak lortuko dituzte Iruñeko Biurdana institutuan eta Sarrigurengo eskolan (Eguesibar). Lehenengoan urteak daramatzate ikastetxe berria eskatzen, masifikazioa dela eta. "Hiru aldiz handitu dute eraikina, baina jada ezin da gehiago zabaldu", azaldu du Asier Azpilikueta Biurdanako ikasketa buruak. Sarrigurenen antzeko masifikazio arazoak dituzte, eta gainera, eskola bakarrean hizkuntza eredu guztiak nahastuak dituzte. D ereduko gurasoek hamaika mobilizazio egin dituzte eskola euskaldunaren alde. Orain, Nafarroako Gobernuak bi egoerei aurre egiteko hitza eman du: Iruñeko Sanduzelai auzoan institutu berria egin, eta Sarrigurenen bigarren eskola eraiki. Azken horretan, gainera, ikasleak hizkuntza ereduaren arabera banatzea lortu dute gurasoek.
Biurdana institutua Iruñeko Donibane auzoan dago, eta eskola askotako ikasleak jasotzen ditu egun: lehenengo mailan Patxi Larrainzar eta Sanduzelai eskoletatik, eta hirugarrenean Irurtzundik. Era berean, hurrengo ikasturtean Orkoiengo eskolatik jasoko ditu gazteak, eta, bi urte barru, baita Buztintxuritik ere. Datozen urteetan institutuak ikasle berri ugari jasoko baditu ere, egun daudenak ez dira sartzen. Aurreko ikasturtetik, batxilergoko eskolak ondoan dagoen Donibane institutuan ematen dituzte. "UPNk ez du inoiz institutu berri bat egiteko erabakia hartu, adabakiak baino ez dituzte jarri", salatu du Azpilikuetak.
Urtez urte ikasle gehiago jasotzen ari dira Biurdanan, demografikoki asko handitu den inguru bateko D ereduko institutu bakarra delako. Egun erreferentzia edo tutoretza gela bakarra dute "soberan". Hala ere, arazorik larrienak gela bereziekin dituzte: musika, plastika, teknologia eta gimnasioarekin. "Musika gela bat badugu, eta beste gela bati musika gela II deitzen diogu, baina ez dago horretarako prestatua. Teknologiarekin beste horrenbeste, tailer bat badugu, baina beste gela bat jarri behar izan dugu tailer gisa, eta plastika gelekin gauza bera". Gela falta badute ere, horrek ikasle ratioetan eraginik ez duela azaldu du Azpilikuetak. "Ratio ofizialak DBHn 32koak dira, baina erabiltzen ditugu laguntza orduak ratio horiek jaisteko. Buruz ari naiz, baina izan daiteke lehenengo mailan 21-22, bigarrenean 22-23, hirugarrenean 21, laugarrenean 25, eta batxilerrean zerbait handiagoak".
Zentro berria eraikitzea berri ona da Biurdanako ikasle, langile eta irakasleentzat. Hala ere, Azpilikuetak dio ikastetxea berandu helduko dela. "Gure kalkuluen arabera 2017-2018 ikasturterako ikasleak ez dira sartuko, ez gure eraikinean ezta ondoko institutuan dugun solairuan. Zentro berria 2018-2019 ikasturterako egingo dute. Beraz urte batean nahiko larri ibiliko gara".
Sarrigurenen bi urrats
Sarrigurengo eskolako gurasoen borroka luzea izan da. Eguesibarko herri berria da Sarriguren: 16.000 lagun bizi dira eta eskola bakarra dute. "Herria eraiki zutenean, UPNk agindu zuen bi eskola egingo zituela", azaldu du Amaia Zufiaur Sarrigurengo eskolako amak. Baina ez zen hori gertatu. Ikastetxe bakarra egin zuten, eta hizkuntza eredu guztiak nahastu zituzten: A, G eta D. Eredu euskalduneko gurasoek bi borroka izan dituzte beraz: eskola berria lortu, eta hizkuntza ereduaren arabera banatzea.
"Eskola 700 ume hartzeko prestatua dago, eta 1.000 ikasle izan ditu", salatu du Zufiaurrek. Urteetako borrokaren ondorioz, iaz Nafarroako Gobernuak eskola handitu zuen beste eraikin batekin. Hori adabaki hutsa dela uste du Zufiaurrek, eurek eskola berria eskatzen baitzuten. Hala ere, ikasturte honetan gobernuak adierazi die heldu den ikasturterako eskola berria izango dutela. Lehen garaipen horren ostean, ereduen arazoa argitu nahi zuten.
Eskola berriaren aldeko mobilizazioetan guraso elkartea eta Hazi eta Hezi plataforma izan dira protagonistak. Bertan eredu guztietako gurasoek parte hartu dute. Baina, behin eskola lortuta, eredu euskalduneko gurasoek Denok Bat Denok D plataforma sortzea erabaki zuten. Nafarroako Gobernuak eskolen antolaketaren inguruko iritzia eskatu zion eskola kontseiluari, eta guraso euskaldunak lanean jarri ziren.
"A eta G ereduetako gurasoak ereduen banaketaz konbentzitzea zaila izango zela uste genuen, eta mugitzen hasi ginen. Bilerak eskatu genituen nonahi: eskolan, Hezkuntza Departamentuan, Sarrigurengo Udalean, eta alderdi politikoekin", azaldu du Zufiaurrek. Horrez gain, murgiltze ereduaren inguruko hitzaldiak antolatu eta hedabideetara idazkiak bidali dituzte.
Guraso elkarteak eredu banaketaren alde egin zuen. Baina, Zufiaurrek azaldu duenez, zuzendaritzak eta irakasleek ez zuten iritzia eman nahi, hori gobernuak hartu beharreko erabakia zela uste zutelako. Orduan, Denok Bat Denok D plataformak eredu erdalduneko Edusarri taldearekin batera hizkuntza ereduen banaketaren aldeko manifestua idatzi zuen. Azkenean, duela bi aste, gobernuak baieztatu zuen heldu den ikasturtean Sarrigurengo eskolak hizkuntza ereduen arabera banatuko dituztela.
Bi garaipenak lortuta ere, Sarrigurengo gurasoak ez dira geldituko. "Hurrengo helburua, herrian D ereduko institutu bat lortzea da". Egun, Sarrigurengo ikasle guztiak Iruñeko Mendillorri institutura doaz. Gainera, Nafarroan eskola euskaldunaren alde bide luzea egiteko dagoela uste du Zufiaurrek. Hala ere, aurrera jarraitu aurretik, lortu dutena baloratzeko eta ospatzeko aukera izanen dute gurasoek.
Idoia Sobrino
LOMCEri buruz anitz solastatu da azken aldian egondako greba eta manifestaldiengatik. Pasa den astekoa, administrazio eta zerbitzuetako langile (AZL) izanda bizi izandako lehen ikasle greba izan zen; hau da, hezkuntza egoitza batean ikasle izan gabe bizi izan dudan lehena. Zenbait gauzak harritu naute.
Alde batetik, AZLen artean, ez profesionalki ezta pertsonalki ere, ez zela grebaz solastatu. Ez aitzineko egunetan ezta gerokoetan ere. Ez greba zegoenik ezta grebaren arrazoiez. Deus pasatuko ez balitz bezala. Grebaren aferak beraiekin (gurekin) zerikusirik izango ez balu bezala. Aipatu beharra dago, hezkuntza legearen baitan eskola liburutegiak eta unibertsitateko liburutegiak ere arautuak gelditzen direla, beraz, liburuzain gisa, gaiak ukitu ukitzen gaituela. Zer erranik ez pertsonalki, bai guraso izanagatik, bai anai-arrebak izanagatik, bai dena delakoagatik ere, hezkuntzaren kalitateak eta funtzionamenduak hurbileko kezka izan beharko lukeela. Baina langileen artean, aipamenik ez.
Bertze aldetik, eta aitzinekoarekin lotuta pentsatzen dut nahiz eta ez duten horregatik bidezkotzat jotzen, lanean nabilen hezkuntza zentroaren sare sozialetan ere ez zen ikasle grebaren inguruko aipamenik egin. Ez alde, ez kontra, ezta txio ziztrin bat erez. Greba? Zer greba?
Jaso nuen bakarra, posta elektronikora ailegatzen diren mezuen artean, irakasle baten mezua izan zen; omen, berak eskola ordua zeukan greba egun horretan eta ikasle gutxi batzuk joan ziren bere eskola entzutera, egun normala izango balitz bezala. Baina greban zeuden bertze ikasle batzuk ere agertu ziren eta irakasleak gelan sartu eta grebaren zergatiak azaltzeko aukera eman omen zien. Lehendabizikoz eta azkenekoz emandako aukera izan zela zioen; greban zeuden ikasleek, manifestaldirako prestatutako bi leloez gain, arrazoi gutxi omen zekiten grebaren aferari buruz.
Tristea iduritu zitzaidan hori gertatzea. Agian ez da ikasleriaren gehiengoaren ispilu izanen. Beharbada anitzek jakinen dute zeren kexu diren, baina nik ikasle horiei langileen antza ere hartu nien. Orduan ulertu nuen, nolabait, zergatik ez zen gure artean grebari, LOMCEri buruz solastatzen: inor gutxik dakielako ezer. Hala izanen ote da? Hori bai dela larria…
Jakingo al dute liburuzainek lege berri honek eskola liburutegiak ez dituela bermatzen? Ez dituela eskola liburuzainak bermatzen? Gure ogibidearen kontrako legea dela? Eta arestian erran bezala, gure xilkotik haratago begiratuta ere, jakinen al dute beraien seme-alabengan, anai-arrebengan, lehengusu-lehengusinengan… horrek denak izanen duen eragina? Hau da, bizi garen gizarte honetan lege honek, eta batez ere bere gabeziek, izanen duten eragina?
Informazioaren garaian bizi garela eta… ez al da hori ere bertze lelo bat bakarrik izanen?
Edurne Elizondo
Talde handia du Nafarroako Gizakia Helburu Fundazioak: 40 profesional ari dira lanean; tartean, medikuak, psikologoak, hezitzaileak eta pedagogoak, eta, haiekin, 65 boluntario. Droga mendekotasuna duten helduentzako Aldatu programako zuzendaria da Kristina Illescas (Iruñea, 1975).
25 urte egin dituzue. Zuen lana, oraindik ere, beharrezkoa den seinale?
Bai, arazoak hor jarraitzen du, eta jarraituko du. Aldatzen dira substantziak, aldatzen dira modak edo ohiturak, baina beti daude arazoak.
Moda edo ohitura da kontua?
Droga mendekotasuna gaixotasun bat da. Modak aldatzen direla esaten dudanean, kontsumitzen diren substantziak aldatzen direla esan nahi dut. Hasierako urteetan, heroinak sortzen zuen arazo gehien, eta orain, kokainak. Alkohola ere, noski, ezin dugu ahaztu. Beti dago hor.
Gizarteak onartutako droga da alkohola?
Legezkoa denez, gizarteak ez du drogatzat hartzen. Baina errealitatea da alkoholak arazo oso larriak eragiten dituela. Alkoholarekin gertatzen da, gainera, arazoaz jabetzea zailagoa dela. Gizarteak drogatzat hartzen ez duelako, hain zuzen ere.
Iazko datuen arabera, edaten hasteko adinaren batez bestekoa 14,7 urtekoa da.
Alkohola gizartean sartuta dago, erabat. Egia da gero eta gazteago hasten dela jendea edaten, baina adin guztietan eragiten ditu alkoholak arazoak, eta asko, gainera.
Astebururo edaten duenak izan dezake mendekotasuna?
Ez du zertan. Alkoholak urteak behar ditu mendekotasuna sortzeko. Baina gero eta gazteago hasi, noski, orduan eta aukera gehiago izanen duzu mendekotasun hori garatzeko.
Heroina aipatu duzu. Zuen erabiltzaileen %91k kontsumitzen zuen, hasieran; orain, %8 da kopurua. Kontsumoaren argazkia erabat aldatu dela erakusten du horrek?
Bai, hala da; aldaketa izugarria izan da. Nik uste dut heroinaren kontsumoak eragiten zituen arazo larrien inguruan kontzientzia garatuz joan zela. Hasierako urte haietan, droga horren eragina beldurgarria izan zen. Hildako asko utzi zituen bidean, eta osasun arazo asko eragin zizkion jende askori. Hori ikusita, jendeak kontzientzia hartu zuen. Arazoaren dimentsioaz eta larritasunaz ohartu zen. Kokainarekin, ordea, ez da horrelakorik gertatu. Alderantziz, askok uste dute ez dela hain kaltegarria.
Gaur hori da gehien kontsumitzen den droga?
Alkohola bazter utzita, bai. Anfetaminak ere bai, speed-a batez ere; kalamua ere gero eta gehiago ikusten dugu. Guk artatzen ditugun pertsonetako askok kontsumitzen dute, nahiz eta %12 bakarrik etortzen diren kalamuarekin duten mendekotasunarengatik. Ebaluazioa egin, eta ohartzen gara guregana jotzen duten pertsonen erdiak kontsumitzen duela modu okerrean; gehiegi, alegia.
Heroinak eragindako arazo larriak aipatu dituzu. Testuinguru hartan sortu zen fundazioa?
Bai. Heroinaren arazoa kalean zegoen, eta inork ez zekien zer egiten ahal zen. Familia askok eskatzen zuten laguntza. Gizakia Helburu Fundazioa hasia zen beste hainbat erkidegotan lanean, eta hemen ere martxan jartzea erabaki genuen, behar horri erantzuteko.
Administrazioak ez zion arazoari heltzen?
Ez. Arazo berri bat zen denontzat. Inork ez zekien zer egin edo nola jokatu gertatzen ari zen horren aurrean. Guk ere borondatea eta gogoa jarri genituen; batez ere, hasierako urte haietan. Esperientziarik ez genuen. Baina komunitate terapeutikoa osatu, eta lanean hasi ginen.
25 urte bete dituzue jada. Zer ikasi duzue?
Garaian garaiko errealitatera moldatzen ikasi dugu, garai bakoitzak bere arazoak dituelako. Hasieran inork ez zekien deus. Orain bide bat egin dugu. Garaian garaiko drogei buruz ikasi dugu; trebatu gara, eta tratamenduen arloan ere sortu diren aukerak aztertu ditugu. Aurrera egin du zientziak mendekotasunen esparruan, eta etengabe ari gara egokitzen.
Zuen lan egiteko modua zein da?
Lehen urratsa, beti, etortzen den jendea duen arazoaz jabetzea da.
Familiak bultzatuta etortzen dira, batez ere?
Bai. Lantokiko arduradunek bultzatuta ere bai. Baina, batez ere, familiek egiten dute honat etortzeko lehen urratsa. Arazoaz jabetuta, motibazioa lantzea da bigarren urratsa. Aldaketak beti dira zailak, eta lagundu behar dugu. Ohitura berriak garatzen laguntzen diegu gure erabiltzaileei. Eta argi izan behar dugu ere garrantzitsuena dela ikustea zergatik kontsumitzen duten, ez zenbat.
Hori da giltza?
Bai. Hori landu behar da. Hori da konpondu behar dena.
Eta zergatik kontsumitzen da?
Milaka arrazoi daude. Ez da bakarrik arazoak daudelako: pertsona batek lotsa senti dezake eta alkohola erabili besteekin harremanetan jartzeko; adrenalina askatzea izan daiteke helburua; kontsumoa agertzen da, halaber, tratu txarrak eta gisako arazoak daudenean. Faktore asko daude, ez da bakarra izaten. Eta dena jorratu behar da, arazoari heldu ahal izateko.
Familiak parte hartzen du prozesu horretan?
Bai. Guk hori bilatzen dugu, baina beti ez da posible. Etortzen denak ez badu nahi, erabaki hori errespetatzen dugu, noski. Baina garrantzitsua da. Lan sakona egin behar du familiak ere; aldaketa sakonak ere bai, askotan.
Nerabeak eta helduak artatzen dituzue. Ezberdina da lana bi kasuetan?
Nerabeekin, batez ere, prebentzioa lantzen dugu, Suspertu izeneko programaren bidez.
Zein da mezua, drogarik har ez dezatela, edo arduraz joka dezatela, kontsumitzen badute?
Gure mezua da drogarik ez dezatela hartu. Ikerketek diote alkohola kontrolatzen ahal dela; baina beste substantzien kasuan kontrolatzen ahal dela esaten duen ikerketarik ez dago, ordea. Alkoloharekin, beraz, mendekotasunik ez dagoenean, ondo hartzeko programa dugu.
Zuek ere egiten duzue alkoholaren eta bertze drogen arteko bereizketa, beraz?
Substantzia bakoitzak bere ezaugarriak ditu, eta egia da alkohola kontrolatzen ahal dela. Kokaina, berriz, ez. Lehenago edo beranduago, kalte egiten du beti.
Helduentzat bertze bi programa dituzue, ezta?
Bai. Batetik, komunitate terapeutikoa dugu. Lizarran zentroa dugu. Normalean guregana jotzen dutenek urtebete egiten dute han, hasieran handik atera gabe. Bestalde, Aldatu programa dugu; zentroan gelditu gabe, astean behineko arreta eskaintzen dugu. Kasu guztietan, zulotik atera daitekeela nabarmendu nahi dugu.
Edurne Elizondo
Ekonomia lineal batetik ekonomia zirkular batera. Asmo hori jarri du mahai gainean Nafarroako Gobernuak, aurkeztu berri duen hondakinak kudeatzeko planaren zirriborroaren bidez. Agiria 2016-2025 eperako da, eta epaileek hutsean utzitako aurreko planaren tokia betetzea du helburu.
Abiapuntua hagitz bertzelakoa da, eta ez bakarrik apustu egiten duelako hondakin gutxiago eragin, eta sortzen diren horiek berrerabiltzea eta birziklatzea helburu duen ekonomia zirkularraren alde; aurreko planak ez bezala, herritarren eta eragileen parte hartzea bultzatu duelako ere bai. Hondakinak errausteko aukerari buruz ere aldea nabarmena da: aurreko planak errauste planta eraikitzea lehenesten zuen, eta aurrekontuaren %92 bideratzen zion eraiki nahi zuen azpiegitura horri; oraingoak, berriz, baztertzen ez badu ere, bertzelako proposamenak eta alternatibak jartzen ditu mahai gainean, errausketaren ordez.
Nafarroako Gobernuko Landa Garapen, Toki Administrazio eta Ingurumen kontseilari Isabel Elizaldek "asmo handikotzat" jo du plana. Onartu du, hala ere, zehaztutako helburuek Europako eta Espainiako legedietara egokitzen dutela testua. Hau da, legeak agintzen duena egiten ari direla. Xedetzat hartutako neurrietako hainbat nabarmendu ditu: etxeko hondakinen kopurua %10 murriztea; hondakin guztiak tratatzea; Nafarroa osoan martxan jartzea etxebizitzetan eragindako materia organikoa biltzeko sistemak, eta hondakin horien %70 birziklatzea, bertzeak bertze.
Ekonomia zirkularraren alde egindako apustuaren bidetik, hondakinak baliabidetzat hartzeko beharra jarri du kontseilariak mahai gainean: "Horrek ekartzen du prebentzioa lehenestea, kudeaketa publikoa protagonista izatea eta enplegu berdea sortzeko dugun gaitasuna bultzatzea", azaldu du Isabel Elizaldek.
Helburuak argi utzi ditu gobernuak. Helburu horiek nola bete, ordea, bertze gauza bat da. Asmoak paperean jasotzea baino gehiago beharko dute. Horixe nabarmendu dute zirriborroa aztertu duten hainbat eragilek. Alderdi argi eta on anitz ikusten diote plan berriari, aurrekoarekin alderatuta 180 graduko norabide aldaketa ekarri duelako; baina baditu ilunak ere. Sustrai Erakuntza fundazioko buru Martin Zelaiak helburuetan "zorrotzago" izateko eskatu dio gobernuari; "2025erako errefusa, oraindik ere, %34 izatea onartzea gehiegi da", jarri du adibide. Ekologistak Martxan taldeak eta Nafarroako Greenpeaceko bozeramaile Ana Malonek hondakinen bilketaren esparruari egin diote so, eta atez ateko sistemaren alde egin dute, "onena" delako; Malonek sistema hori ezartzearen alde egin du, "halabeharrez".
Jesus Arbizu industria ingeniaria zorrotzagoa izan da bere kritiketan, eta nabarmendu du gobernuaren planak helburuak betetzeko moduan egiten duela huts: "Ingeniaritzaren ikuspuntutik ari dira, eta azpiegitura handiak proposatzen dituzte; hondakinena, baina, arazo soziala da, eta biologoak eta soziologoak behar ditugu hari heltzeko", erran du.
UPNren gobernuak 2010. urtean onartu zuen aurreko hondakinen kudeaketari buruzko plana. Sustrai Erakuntza fundazioak eta Sakanako Mankomunitateak helegitea jarri zuten haren aurka, eta, ondorioz, epaileek atzera bota zuten. Espainiako Auzitegi Gorenak 2015. urteko urtarrilean berretsi zuen baliorik ez zuela. Gobernuak, urte hartako otsailean, hutsetik hasi zuen plana osatzeko prozesua, berriz ere. Oraingo gobernuak aurkeztutako zirriborroa prozesu horren ondorioa da, beraz. Eta hori da, Jesus Arbizuren ustez, haren akats nagusietako bat. Industria ingeniariak parte hartu du prozesu horretan guztian. "Oraingo gobernuko arduradunak azken bileretan baino ez dira egon", azaldu du.
Toki entitateen ardura
Zirriborroak hainbat datu jarri ditu mahai gainean, irudikatzen duten errealitate hori abiapuntutzat hartuta, hainbat helburu zehazteko. Arlo horretan kexarik ez du Arbizuk. "Diagnostikoa egin, eta legeak eskatutakoa hartu dute helburu". 2014. urtean, 262.601 tona etxeko hondakin eragin zituen Nafarroak. Toki entitateen ardura da hondakin horiek biltzea eta tratatzea. Baztango Udala bazter utzita, gainerako udalek mankomunitateen esku utzi dute hondakinak biltzeko ardura. Denera, beraz, hamasei erakunde ari dira lan horretan. Baztango Udala eta mankomunitate horiek hondakinen partzuergoan egiten dute bat; denek, Iruñerrikoak izan ezik. Hondakinak tratatzeko lana Iruñerriko Mankomunitateak eta bertze erakundeek osatzen duten partzuergoak egiten dute, hain zuzen.
Mankomunitateek ez dute sistema bera erabiltzen hondakinak biltzeko. Emaitzak ere, ondorioz, ez dira berdinak, birziklatze kopuruei buruz, adibidez. Arbizuk eta gainerako eragileek Sakanak, Malerrekak, Bortziriek, Baztanek eta Iratik egindako apustua nabarmendu dute: gaika biltzea, hainbat kasutan atez ate, eta, bertzeak bertze, konposta egitea jasotako materia organikoarekin. Bidea hori dela nabarmendu dute Arbizuk eta Malonek. "Herritarrok argi izan behar dugu arazoaren parte garela, eta, ondorioz, konponbidearen parte ere izan behar dugula", erran du lehenak; Malonek erantsi du "derrigorrean" egin beharko luketela herritarrek hondakinak gaika sailkatzeko, berrerabiltzeko eta birziklatzeko ahalegin hori. Administrazioak saritu beharko lukeela gaineratu du, eta zigortu, berriz, ahalegintzen ez direnen jokabidea.
Gaur egun, ahalegintzen ez direnen aldean jarri du Malonek Iruñerriko Mankomunitatea. Duen ardura handia da, ordea, Greenpeaceko kideak nabarmendu duenez, eskualde horretan sortzen direlako Nafarroako hondakinen erdiak. Iruñerriak bosgarren edukiontziaren aldeko apustua egin du. Nahi duenak uzten du hor materia organikoa. Giltza erabiltzen dute, bertzelako hondakinik bota ez dezaten.
"Katalunian bide luzea egin dute sistema horrekin, eta agerian gelditu da ez duela funtzionatzen; %35 ere ez dute biltzen". Arbizuk ere kritikatu du Iruñerriko Mankomunitatearen lana. "Ez ditu legeak betetzen; hondakinen arazoari buruzko kontzientziazio kanpainak egin beharrean, ingurumenari kalterik ez diotela egiten herritarrei sinetsarazteko publizitate kanpainak egiten ditu".
Sakanako edo Bortzirietako mankomunitateek bezala, materia organikoa konpost bilakatzeko aukera bere egin du gobernuak aurkeztutako zirriborroak. Bat egin du apustu horrekin Arbizuk, baina, ez, ordea, prozesua gauzatzeko hautatutako bidearekin. Gobernuaren asmoa da Iruñean planta handi bat jartzea, eta bertze hiru txiki, Zangozan, Donezteben eta Arbizun. "Ez da hori bidea; Austriako ereduari jarraitu beharko genioke, eta planta txiki gehiagoren aldeko apustua egin". Zirriborroak berak jasotzen du hondakinak sortzen diren tokitik ahalik eta hurbilen tratatzeko beharra. "Proposatzen dituen azpiegiturek, ordea, ez dute oinarri horrekin bat egiten", salatu du Arbizuk.
Ontziak biltzeko azpiegituren inguruan antzeko kritika egin du Arbizuk. Gaur egun, lau planta ari dira lanean, baina gobernuak zirriborroan jaso du behar dena baino gaitasun handiagoa dutela azpiegitura horiek. Gobernuaren asmoa da Iruñekoa eta Tuterakoa bakarrik uztea martxan. "Berriz ere, ez dute hurbiltasuna kontuan hartzen", erran du Arbizuk.
Horren harira, bertze kritika bat jarri du mahai gainean 3R Konpainiak: "Ontziak berrerabiltzeko aukera aipatu ere ez du egiten zirriborroak". Esparru horretan urratsik egiteko asmorik ez dela beldur dira taldeko kideak.
Erraustea, eztabaidagai
Aurreko planak hondakinak errausteko planta egiteko asmoa zuen izar. Alderantzizkoa da egoera oraingo zirriborroan, baina errausketaren aukera ez du bazter utzi gobernuak. Gogor kritikatu du hori Arbizuk, zirriborroa prestatzen hasi zirenean eragile guztiek adostu zutelako bide horri ez jarraitzea. "Nork eta zergatik sartu du orain errausketaren aukera?", galdetu du.
Zehazki, gobernuak hiru bide proposatu ditu: lurperatzea, Nafarroan erraustea, edo hemendik kanpo erraustea. "Nafarroatik kanpo errausteko aukera hori mahai gainean jartzea ezin dugu onartu; guretzat txarra dena hemendik kanpo ere bada", salatu du Sustrai Erakuntzako Martin Zelaiak. Greenpeaceko Ana Malonek ere lurperatzearen alde egin du. "Hondakinak ongi tratatzen badira, ez du zertan arazorik egon".
Ekaina bitarteko epea zehaztu du Nafarroako Gobernuak zirriborroari ekarpenak egiteko. Asmoa da urtea amaitu baino lehen 2016-2025erako plana onartzea. Eragileek uste dute orain mahai gainean dagoen agiria hobetzeko aukera anitz badirela. Ana Malonek esparru guztietako ordezkariei egin die deia, prozesuan parte har dezaten: "Sindikatuek, herri mugimenduek eta abarrek parte hartzea behar dugu; politikariek ere bai; azken urteotako eztabaidetan ez dira egon". Hondakinena "denon arazoa" dela berretsi du Arbizuk, eta, ondorioz, neurriak herritarrekin jorratu eta adostu behar direla. Hitz egin.
Maialen Belarra
Talde lana, lagunarteko giroa, antzerkia, auzolana, umorea, parte hartzea, jolasa... Denetarik izan du berriz ere Bardoak Nafarroako taldekako bertso egitasmoak, eta bihar Etxarri Aranazen egingo den finalean ere horixe islatuko da. Hamar mende geroago, oraindik entzun daiteke Itzaltzuko bardoaren kantuen oihartzuna, molde berriekin osaturik. Gartxoten ondorengoek harrobi sendoa osatzen dute Nafarroan. Guztira 121 parte hartzaile izan ditu aurtengo egitasmoak: hamasei talde eta 71 bertsolari. Hiru taldek itxiko dute aurtengo aldia biharko finalean: Obario Maldikoak, Larungo Antenak eta Atekaberts taldeek.
"Taldekakoak bertsolaritza beste era batean ulertzeko aukera ematen du. Gozamenerako tarte handiagoa uzten du, esperimentaziorako… Txapelketa zurrunagoa da, eta Bardoek oholtza libreago bat marrazten dute denentzat", halaxe ziurtatu du Saioa Alkaiza Obario Maldikoak taldeko bertsolariak. Iritzi berekoa da Julen Zelaieta Larungo Antenak taldeko kidea ere: "Kezkak badaude bi kasuetan, baina bertzelakoak dira. Ez zaigu hainbertze axola zenbat puntu eskuratzen ditugun. Guztia ongi antolatzea eta etxe giroko saio bat egitea da funtsezkoena".
Izan ere, taldekakoak, izenak ongi dioen moduan, elkarlana du zutarri garrantzitsuena. Taldeko kide guztiek zeregin andana dute saio bakoitza baino lehen: kartelak jarri, gaiak egin, bertze saiotara epaitzera joan, etxeko saiorako tokia bilatu, grabatzeko baliabideak bermatu, eta abar. "Nik uste dut horrelakoetan ohartzen garela Txapelketa Nagusian nolako lana egiten duten gutxi batzuek bertsolariok kantatu ahal izateko", dio Zelaietak.
Finean, Bardoetan balioa ematen zaie bertsolaritzaren esparru guztiei; saio baten atzean dagoen lan guztia azaleratzen da: "Garrantzitsua da bertsotan aritzea, baina gainontzeko lan guztia ere maila berean dago, denon lana da, eta hori baloratu behar dugu", azaldu du Alkaizak.
Gainera, bertsolari hasiberrientzat plaza erakargarria eskaintzen du taldekakoak: formatu txikiko saioak, tokian tokikoak, lagunarteko giroa, taldekideen babesa, zurruntasun handiegirik ez... Aurten hogei bertsolarik lehen aldiz kantatu dute jendaurrean. "Lehen pausoa ona izan da, esperientzia positiboa izan dute gehienek. Hori garrantzitsua da", baieztatu du Lorea Arburua Nafarroako Bertsozale Elkarteko kideak. Oro har, aurtengo aldiaren balorazio oso ona egiten du elkarteak.
Aniztasuna nagusi
Zelaietak jakinarazi du bertso eskola batzuek urtebete eskas izanagatik ere beren taldetxoa osatu dutela, eta horrek "ilusio berezia" egiten duela. Dena den, beterano gehiagok parte hartzea ere beharrezkoa dela uste du. "Polita da 14 urteko batek 40 urteko batekin kantatzea. Horrelako aukerak ematen ditu egitasmo honek, eta finalean ere denetarik egongo da", ziurtatu du Joanes Illarregi Atekaberts taldeko kideak.
16 urte izan arren, bi aldiz iritsi da Illarregi taldekako finalera. Aurtengoak, baina, badu berezitasunen bat, bere anaia Xabatekin kantatuko baitu oholtzan. "Txikitatik elkarrekin egon gara bertso eskolan, eta askotan tokatu zaigu batera abestea. Polita da hori". Eskolarteko Bertsolari Txapelketan maiz hartu dute parte bi anaiek. "Bardoak oso ezberdinak dira. Agurretik bertatik beste giro mota bat nabari da".
Saioak egiteko molde horrek lotsa kentzeko bidea irekitzen duela uste du Illarregik: "Jendaurrean kantatzeko konfiantza hartzeko balio du, lagun giroan gaudelako. Horrek segurtasuna irabazten laguntzen du. Ongi pasatuz ikasten dugu". Bertso eskolakoen artean ere giro hobea eta harreman estuagoa sortzen dela baieztatu du.
Horrez gain, azken bi hilabeteotan bertsoa hain euskaldunak ez diren zenbait eskualdetara ere iritsi da. "Mezkirizko saioan sekulako giroa sortu zen, adibidez. Nabari zen eurentzat zerbait berezia zela saioa han egitea", jakinarazi du Zelaietak. Illarregik uste du hainbertze umore eta jolas egonik hain bertsozalea ez den hori ere joan dela saioren batera: "Lehen aldiz bertso saio bat ikustera joan direnek esan digute ongi pasatu dutela, barre egin dutela eta gustura egon direla".
Horren harira, Arburuak ziurtatu du txapelketa kutsua alde batera utzi dela, eta biharko finalak batez ere balioko duela Nafarroan "bertso munduan zein ekosistema polita" dagoen ikusarazteko. "Lehia gutxienekoa da, eta hori bertsoak botatzeko eran ere nabari da. Dena den, Txapelketa Nagusia ere beharrezkoa dela uste dut, bertsoaz gozatzeko beste formatu bat eskaintzen baitu", gehitu du Alkaizak.
Bertsolari, nahi duen oro
Obario Maldikoak taldeko kideak baieztatu du bertsolaria bertso bat bota nahi duen edozein dela. "Oso inportantea da profesionala ez den jendea ere aditzea bertsotan. Denetariko ereduak behar direla uste dut, eta Bardoek hori eskaintzen dute". Alkaizaren ustez, bertsolaritza indartsu dago Nafarroan: "Euskara ukatu izan diguten guneetan ere geroz eta indartsuago dago, baina hori ezin da taldekakora mugatu; jendea urte osoan animatu behar dugu".
Baina bertso munduan dagoen oro ez da bertsolaria. Badaude gai egileak, aurkezleak, epaileak, bertsozaleak... Aldi honekin heziketa lan bat ere egin dela uste du Arburuak, bertsoaren ekosistema osatzen ari baita pixkanaka. Biharko egun osoko festa antolatu dute auzolanean. Etxarri Aranazko frontoian izango da finala, 17:00etatik aurrera. Ondoren, triki-poteoa egingo da, eta, eguna ongi amaitzeko, afaria egingo dute frontoian. Festa handi batekin bukatuko da aurtengo ekitaldia, eta finalean ere aniztasuna izango da nagusi: gazteen freskotasunak eta beteranoen eskarmentuak borobilduko dute saioa.
Asier Garcia Uribarri
Black Roseko programazioaren eten mugagabea". Horrela zioen hilaren 2an Burlatako taberna historiko horren Facebookeko hormako mezuaren izenburuak. Auzokideren batekin izandako arazoak eta kontzertuak egiteko beharrezko lizentzia berria ez lortzeak eragin du hori. Lizentzia lortzeko egin beharrekoak aztertzen ari da Peio Oroz lokalaren jabea. Bitartean, musika taldeak eta zaleak egoera noiz eta nola bideratuko zain daude.
Tabernetan kontzertuak egiteko araudiak garatuz joan dira azken urteotan. "Ireki genuenean, 1990eko hamarkada hasieran, ez zen baimen berezirik behar. Bizilagunak errespetatu, hori zen egin beharreko bakarra", azaldu du Orozek. Urte batzuk geroago, "taberna bereziaren" lizentzia sortu zuen Burlatako Udalak, eta Orozek atera egin zuen. Egun, ordea, lizentzia hori zaharkitua dago, eta kontzertuak eskaintzeko beharrezkoa da "kafe-ikuskizun" lizentzia. Orozek bost urte daramatza tabernan lan egin gabe, lokala alokatua baitauka. Asier Perezek darama egun taberna, eta lizentzia berria lortzeko lanak duela urtebete hasi zituen. "Lokala egokitzeko lanak egin ditugu. Orain proba akustikoa egitea baino ez da geratzen, azkena 2004an egin baitzuten. Behin hori eginda, eta lizentzia ordainduta, ez luke arazorik egon behar".
Hilaren 14an Burlatako udaletxean izan zen Oroz, lizentziari buruzko dokumentazioa jasotzen. Orain, paper guztiak aztertu beharko ditu, eta zer egin erabaki. Perezek kontratua du abendura arte, baina, arazoa konpontzen ez bada, ez du jarraituko. Hori gertatuz gero, betiko Black Rosek ateak itxiko lituzke.
Lokal historikoa da taberna hori. "Burlatan jende guztiak daki non dagoen", adierazi du Orozek. Mikel Mendinueta lagunarekin batera ireki zuen taberna, 1991ko ekainean. "Gaueko giroan ez genuen gustuko tabernarik aurkitzen, eta erabaki genuen geurea irekitzea". Inprimatzaileak ziren biak, baina nahiago zuten musika eta ostalaritza. Tabernaren izena Thin Lizzy taldearen abesti batetik atera zuten. "Diskoaren izenburua Black Rose: A Rock Legend zen. Abestia asko gustatu, eta izena ezin hobea iruditu zitzaigun".
Orozek dio 1990eko hamarkada hasieran Iruñerrian ez zegoela lokalik talde hasiberrientzat. "Beharra nabaria zen, programazioa beti bete-betea izaten baikenuen". Musika talde hasiberrien erakusleihoa zen Black Rose. Orozek dio ez zutela estilo batera mugatu nahi, baina rock and rollak beti izan duela presentzia handia.
Taberna ireki zutenetik musika mundua asko aldatu dela azaldu du Orozek. "Lehen ez zegoen Internetik, eta taldeek asko mugitu behar zuten kontzertuak egiteko. Gu hamaika tokitatik deitu gaituzte kontzertu eske. Maketa bat eta taldeari buruzko informazioa bidaltzen ziguten, taldearen curriculuma. Guztia eskuz idatzia". Horrenbeste material izaten zuten, ezin baitzieten talde guztiei jotzeko aukera eman. "Guk erabakitzen genuen nork jotzen zuen eta nork ez. Ez gara kritikoak. Baina norbaitek hartu behar zuen erabakia".
Musikarien eskola
Talde berrientzat ez ezik, musika zaleentzat ere elkargunea da Black Rose. "Euren etxean ere ezagutzen ez zituzten taldeek jo dute. Gerora, batzuk ezagunak egin dira. Adibidez, Marea. Hemen jo zutenean, haien kuadrilla baino ez zegoen publikoan, eta, handik gutxira, disko piloa saltzen hasi ziren". Erreferentzialtasun horrek eragin du talde ezagun askok tabernan jo izana. "Barricadak kontzertu berezia egin zuen gurean bateria aldatu zutenean, eta gure 20. urtemugan Komak jo zuen".
Eugenio Aristu Flacok dio musikari gisa Black Rosen hasi zela. "Partaide izan naizen talde guztiekin jo dut Black Rosen, hasi Bajo Cerorekin eta Txarrenara arte". Musikarientzat taberna oso ondo antolatua dagoela uste du Aristuk. "Tratua oso ona izan da beti, baita soinuaren kalitatea ere". Urteetan tabernaren inguruan musikarien arteko harreman sare bat osatu zela uste du. "Iruñerrian rockarekin zerikusia duen edonor pasatu da Black Rosetik". Taldeekin egindako kontzertuez gain, Aristuk hainbat aldiz parte hartu du tabernako jam session-etan. "Urtemuga hurbiltzen zenean, horrelako ekitaldiak antolatzen genituen tabernaren inguruko jendeak".
Hala ere, historia hori guztia zintzilik dago orain. Pena handia hartu zuen Aristuk Black Rosen kontzertuak eten behar dituztela jakin zuenean. "Ez dut pentsatu nahi bukatuko denik. Ez dakit zehatz-mehatz zer arazo izan dituzten, baina espero dut konponduko dituztela".
Musika talde hasiberriei agertoki bat eskaintzeko sortu zen Black Rose, eta oraindik ere egiteko hori betetzen duela uste du Aristuk. "Akaso, gazteek aukera gehiago dituzte gitarra bat lortzeko, baina jotzeko orduan ez dakit gauzak askorik aldatu diren". Hala ere, Aristuk uste du rocka dela krisian dagoena. "Errelebo falta dago. Garai batean rockak bazuen publiko zabala. Gaur egun, ordea, gazteek beste estilo batzuetara jo dutela iruditzen zait".
Asier Azpilikueta
Horregatik ez dut nik kamisetarik erosi", erran dit lagun batek. "Nik nahiago baitut gainezka dagoen Biurdana zahar bat, hainbat hizkuntz eredutako institutu berria baino". Orain arte bederen, jende anitz konbentziturik baitzegoen Biurdana institutu masifikatua ikaslez hustuko duen Iruñeko iparraldeko institutu berria ez dela D eredu hutsezkoa izanen, hainbat eredutakoa baizik.
Labur-labur azaldurik. Iruñeko Donibane auzoan dagoen Biurdana institutua gainezka egitear dago. Hala, jatorrizko eraikinean toki nahikorik ez dagoelako, Batxilergoko ikasleak ondoko Lanbide Heziketako Donibane ikastetxeko solairu batean daude 14-15 ikasturtetik. Eta aurreikusita dago 17-18 ikasturtean toki nahikorik ez izatea, ezta Donibane erabilita ere. Alegia, premiazkoa da Iruñeko iparraldean bertze institutu bat egiteko erabakia berehala hartzea.
Biurdanaren masifikazio arazo hau aspalditik abisatua dago. Aurreko gobernuak, ordea, ez zuen inoiz arazoa behin betiko konpontzeko erabakirik hartu. Adabakiak bertzerik ez zituen jarri. Eta, beraz, oraingo gobernuari egokitu zaio aspaldi hartu behar zen erabakia hartzea.
Urteak dira Biurdanaren inguruko eskoletako guraso elkarteek (Patxi Larrainzar, Sanduzelai, Atakondoa, Lekunberri, Auzalar eta Buztintxuri) batzorde bat osatu zutela Biurdanaren masifikazioaz ohartarazteko eta konponbide duin bat eskatzeko. Iragan urtarrilaren bukaeran, Hezkuntza Departamentuak komunikatu zien batzordearen borrokak fruitua eman duela eta institutu berria eginen dutela.
Hezkuntza Baliabideetako zuzendari nagusi Juan Ramon Elorzek argi utzi zien guraso elkarteei —eta Biurdanako Zuzendaritzari— gobernuari zegokiola erabakitzea zer-nolako institutua eraikiko zen, baina iritziak jasotzeko prest zegoela. Horri kasu eginez, guraso elkarte guztiek haien artean eskaera batzuk adostu, eta gobernuari helarazi zizkioten otsailean eginiko bertze bilera batean.
D eredu hutsezko institutu berria nahi dute guraso elkarte horiek —baita Biurdanako irakasle eta langileek ere—, ikastetxe berri hori D ereduak Iruñeko iparraldean duen espazio falta arazo zehatz bat konpontzera datorrelako.
Baina mamu bat bazebilen 2014ko urtarrilaren 9tik. Egun hartan, Nafarroako Parlamentuak Ezkerraren mozio bat onartu zuen, funtsean euskara hutsezko ikastetxeen aurka egiten zuena. Soilik EH Bildu osatzen duten taldeek bozkatu zuten haren aurka. Ordutik, modan dago erratea ikastetxe batean hainbat hizkuntz eredu nahastea —eta, beraz, euskararen presentzia zapaltzea— "elkarbizitzaren aldeko" ekintza dela. Eta horri gaineratu behar zaio, orain, oposizio espainolista aldaketaren gobernuaren kontra erabiltzen ari den arma nagusia euskara eta "gaztelaniaren bazterkeria" direla. Beraz, hortik datoz batzuen zalantzak eta kamisetak erosteko gogo eskasak.
Logikak, datuek eta justiziak diote Iruñeko iparraldeko institutu berriak D eredu hutsezkoa izan behar duela. Lerrook idazteko orduan —duela astebete—, Hezkuntza Departamentuak ez du oraindik ofizialki adierazi zein motatako institutua eginen duen. Utz dezagun, bada, itxaropenerako zirrikitu bat.
Edurne Elizondo
Giza katea eginen dute bihar, Iruñean (17:30ean, kartzela zaharrean), Nafarroak 1986. urteko erreferendumean NATOtik atera nahi zuela bozkatu zuela gogoratzeko. 30 urte pasatu dira erakunde militar horri buruzko galdeketa egin zutenetik. Gogoan ditu Andoni Romeok (Alesbes, 1960) orduko protestak, eta ikasitako lezioak jarri ditu, orain, mahai gainean.
Zer oroitzapen duzu duela 30 urteko erreferendumari buruz?
Ekologismoaren eta nuklearren aurkako mugimendutik ailegatu nintzen ni antimilitarismora, eta haren eskutik parte hartu nuen NATOren aurkako kanpainan. Oroitzen naiz hamaika protesta egin genituela, hamaika parodia. Gauzak aldatzeko asmoz aritu ginen kalean lanean, eta posible zela uste genuen. Ez genuen lortu, ordea.
Nafarroan ezetzak irabazi zuen.
Bai. Nafarroan helburua bete genuen. Baina erabakia ez zegoen hemen.
Bardean tiro eremua egoteak izan zuen eragina ezezko horretan?
Nik uste dut baietz. Bardeako tiro eremuarekin NATO etxean dugu. Iaz, adibidez, ariketa militarrak egin zituen NATOk Bardean. Tiro eremuari buruz galdeketarik ez da inoiz egin. 2001. urtean, kontratua berritu behar zutenean, Bardea Desarmatua 2001 izeneko taldea sortu genuen, eta bi inkesta egin genituen. Haien arabera, jendea ez zen tiro eremuarekin ados. 2001eko kanpaina hari esker, ia lortu genuen tiro eremuaren kontratua ez berritzea. Hainbat udalek erabakitako botoa aldatu zuten, ordea; zenbait herritan, halaber, udalak bozkatu beharrean, alkateak eman zuen botoa. PSN izan zen giltza; alderdi hori bere jarrera aldatuz joan da. Orain beste gehiengo bat izan dezakegu, halere. Eta hori garrantzitsua da.
Egin beharko litzateke galdeketa tiro eremuari buruz?
Nik uste dut baietz, egin beharreko gauza dela, eta uste dut irabaziko genukeela, gainera. Gehiengoak ezezkoa emanen liokeela tiro eremuari.
NATOri buruzkoa orain berriz eginen balitz ezezkoak irabaziko luke berriz, zure ustez?
Zaila da erratea. Nik uste dut emaitza oso parekatua izanen litzatekeela. Uste dut, halere, antimilitarismoaren aldeko lana zailagoa dela, gaur egun.
Intsumisioaren aldeko mugimenduak sekulako indarra izan zuen Nafarroan. Antimilitarista izan zen derrigorrezko zerbitzu militarraren aurkako kanpaina hura. Hustuz joan da mugimendua?
Egia da behera egin duela, eta, gaur egun, gutxiago gara. Baina mugimendu antimilitaristak eta intsumisioaren aldeko kanpainak lortu zutenak arrasto bat utzi dute. Eta sumatzen da arrasto hori oraingo hainbat talderen diskurtsoetan. M-15 mugimenduan sumatu da, adibidez. Hemen, akaso, ez hainbeste, baina Madrilen eta beste hainbat tokitan bai.
Erakunde militarra izan arren, NATOk bakearen aldekotzat saltzen du bere burua.
NATOren argudioa beti da bera, esku hartzen duen toki guztietan: bakea ezartzeko asmoz aritzen dela. Orain errefuxiatuen auzian esku hartuko du. Ez ditugu gure herrietan hartzen errefuxiatuak, eta NATO bidaltzen dugu. Ikaragarria da. Ez dakit jendeak mezu hori sinesten duen edo ez, baina iruditzen zait herritarrek uste dutela zaila dela gauzak aldatzea. Behin NATOn sartuta, oso zaila izanen dela ateratzea. Horregatik, erakunde horrek dituen egoitzetan egiten zituzten protestek behera egin dute. Nafarroan ere bai.
Urtero badira protestak Bardeako tiro eremuaren aurka, halere.
Bai, eta hori garrantzitsua da, kontrako jarrera hori dagoelako oinarrian. Ez da galdu. Gure erronka da auzia berriz ere agenda politikoan jartzea. 2018. urtean kontratua berrikusiko dute; aukera bat dugu hor lantzeko. Erriberan bi talde daude tiro eremuaren aurka lanean; ez dago sintonia handirik haien artean; gure lana izan daiteke bitartekari izatea, denen lana elkarren osagarri bilakatzeko.
PSNren jarrera aipatu duzu tiro eremuari buruz. NATOri buruzko erreferendumean ere esanguratsua izan zen sozialistek erakutsitako jarrera aldaketa. Zer deritzozu haien jokabideari?
Nik uste dut sozialistek pentsatu zutela NATOtik ateratzeko urratsa eginez gero haien gobernua oso erradikaltzat joko zutela. Azkenean, egoerak irentsi egin zituen. Eta ez zen bakarrik NATOren afera izan. Intsumisioaren garaian, adibidez, sozialistek jendea bidali zuten kartzelara soldaduska ez egiteagatik.
NATOren barruan jarraitzeak zer ekartzen du, gaur egun?
Ekartzen du estatuaren gastu militarra erakunde horren helburuetara egokitzea. Eta ez da gutxi. Azken urteotako testuinguruan, krisia piztu aurretik egindako inbertsioek eragindako zorra ordaindu gabe dagoela nabarmendu behar dugu. Hainbat ministrok onartu dute, gainera, inbertsio horietako zenbait alferrik egin dituztela.
Espainiak 1986ko erreferendumean ezarritako baldintzak ez ditu bete, gainera.
Egitura militarrean sartu zen, adibidez. Siriatik, Afganistandik edo Iraketik jendeak ihes egiten du gerra bat izan delako. Espainiak eta NATOk gatazka horiek lagundu dituzte. Udaberri Arabiarra gertatu zenean, herritarrak modu baketsuan altxatu zirenean, deigarria da hemengo agintariek ez zutela deus egin laguntzeko. Baina protesta horiek gatazka armatu bilakatzen direnean, orduan erabakitzen dute parte hartzea. Libia eta Siria dauden bezala daude orain, eta Mendebaldearen esku hartzeak hiru buruko munstroa sortu du.
Etekina lortzea da kontua?
Bai, etekin ekonomikoa dago, bai eta herri horietako natur baliabideekin lotutakoa ere. Baina bada gehiago; bada asmo bat toki estrategiko horietan kokatzeko. Toki horietan eragin ahal izateko.
Testuinguru horretan, zer ekartzen ahal die urteurrenak erreferenduma ezagutu ez zutenei?
Duela 30 urte jendeak bere iritzia emateko eskubidea izan zuen. Behin bakarrik izan dugu eskubide hori, eta inportantea da gogoratzea, behintzat. Beste lezio bat eman zigun erreferendumak: gobernua eta hedabideak baiezkoaren alde ziren, eta, halere, tarte txiki batek eman zien garaipena. Beste mundu bat posible dela erakusten digu horrek. Nazioarteko harremanei eta armaden rolari buruzko hausnarketa behar da. NATOtik kanpo egoteko formulak badira. Finean, NATO zertarako dago? Mendebaldeko gizartearen hegemonia militarra ezartzeko mundu osoan. Baina bilatu behar ditugu bertzelako harremanak, parekotasuna oinarri izanen dutenak. Ez arlo militarrean bakarrik. NATO eta TTIP txanpon beraren bi aldeak dira; akordio horrek Mendebaldearen hegemonia ekonomikoa ezarri nahi baitu. Beste bideak landu behar ditugu.
Edurne Elizondo
Gaurkoa, azken hiru urteotako egunik zoriontsuena da". Silvia Fernandezenak dira hitzak (Iruñea, 1958). Historialaria da Fernandez, eta GITE elkartea duela 40 urte sortu zutenetik, erakunde horrek izan dituen kide ezagunenetako bat. Asteon, elkarteak lanean jarraitu ahal izanen duela ospatu du Fernandezek, elkarteko gainerako kideekin; ez dutela itxi beharko, murrizketen ondorioz, duela 31 urte martxan jarritako emakumeari buruzko liburutegi eta dokumentazio zentroa. Iruñeko Udalak tokia utzi die, Kultura Sailak Descalzos karrikan duen egoitzan. "Gureak eginen zuela uste genuen. Gogorrak izan dira urteok. Baina aurrera eginen dugu".
Martxoaren 8 batean hasi zuen bere bidea GITEko liburutegi eta dokumentazio zentroak, elkartea lanean hasi eta handik bederatzi urtera. Feminismoa idazteko eta irakurtzeko tokia izan da GITE, geroztik. Silvia Fernandezen ahizpa Blanca Fernandez (Iruñea, 1951) izan zen erakundeko bultzatzaileetako bat, duela 40 urte. Zazpi urtez egon zen GITEn soziologoa, bertzeak bertze Elena San Julian kide ohiarekin, handik Nafarroako Unibertsitate Publikora joan zen arte. "Harremana, halere, ez da inoiz eten".
Unibertsitatean generoari buruzko graduondokoa sortu eta zuzendu du, 60 urterekin erretiroa hartu zuen arte. Begirada atzera bota, eta fresko ditu gogoan GITEn emakumeen egoerari buruz Carlos Vilches soziologoarekin egindako lehendabiziko ikerketa haiek. Prostituzioaz, emakumeen aurkako tratu txarrez eta abarrez aritu ziren, 1970eko hamarkadaren amaieran. Bertze inork egiten ez zituennean, alegia. Generoari buruzko granduondoko Fernandezen ikasleek baliatu ahal izan dituzte, gero, lan horiek.
Udalak utzitako egoitzara mugitu arte, Telleria karrikan zabalik jarraitzen du GITE elkarteko ateak. Salgai dute egoitza. Hasierako ikerketa lan horiek berreskuratu, eta erakusketa txikia osatu dute taldeko kideek, liburutegiak egun hartzen dituen bi aretoetako batean. Ale gehiagorentzako tokirik ez dute. "14.000 erreferentzia bibliografiko ditugu", azaldu du Silvia Fernandezek.
Boluntario gisa aritzen da orain, GITEn, osasun arazoengatik lana utzi eta gero. "Nik uste dut azken urteotako egoerak gaixotu nauela". Haren ordez, Amaia Barandikak (Bilbo, 1955) hartu du liburutegiaren eta dokumentazio zentroaren ardura. Raquel Burguete (Iruñea, 1974) lagun izaten du, astean bitan. Jone Lajos ere aritzen da (Iruñea, 1944); GITErekin liburutegia martxan jarri zutenean egin zuen bat, hain zuzen ere. Nafarroako Unibertsitateko liburutegian aritu da urte luzez, eta, GITEko kideek haiena martxan jarri nahi zutela jakin zuenean, berehala erabaki zuen proiektuan murgiltzea. "Elkarteak 25 urtez antolatu dituen bibliotekonomia ikastaroen arduradun ere izan naiz". Harro mintzatu da egindako lanaz, eta elkarteko paretek gordetzen duten "altxorraren" garrantzia nabarmendu du.
Opus Deiren unibertsitatetik ailegatu zen Lajos GITEra. Duela 40 urte elkartea sortu zutenean, hain zuzen ere, Iruñeko testuinguruan erakunde hori bakarra eta nagusi zela gogoratu du Blanca Fernandezek. "Orain Opusen eragina handia bada, are gehiago orduan! Kulturaren arloan hutsune handia zegoen". Eta edukiz betetzeko asmoz sortu zuten GITE: "Langileria trebatu nahi genuen, ikuspuntu marxista batetik; ezagutza sortzea zen gure helburua, langileen esku jarri, eta frankismoaren aurka borroka egiteko".
Gizarte zientziei lotutako edukiak izan dira beti nagusi GITEn. Ekonomia, historia, soziologia, politika, feminismoa, euskara eta bertze landu dituzte, hamaika ikastaroren bitartez. "Hartzen ahal genituenak baino pertsona gehiagok parte hartu nahi izaten zuten beti, hasierako urte haietan. Bertze ikasketarik ez zutenei ematen genien lehentasuna", gogoratu du Blanca Fernandezek.
Lehen urratsa, 1983an
Emakumea eta feminismoa ardatz izan ditu beti GITEk, eta jorratu dituen auzi guztiei egin die so generoaren ikuspuntutik. Apustu hori duela 31 urte berretsi eta sendotu zuten elkarteko kideek, emakumeari buruzko liburutegi eta dokumentazio zentroa martxan jarri zutenean. 1983. urtean egin zuen lehen urratsa proiektuak: Madrilgo Emakumearen Institutuak 400 liburu eman zizkion GITEri. "Guk ez genekien liburu haiek nola sailkatu, nola antolatu, jendearen esku jarri ahal izateko", azaldu du Silvia Fernandezek. Jone Lajosek taldearekin bat egin, eta martxan jarri ziren, ordea. Sailkatzen, antolatzen eta zabaltzen hasi ziren. Egun dituzten 14.000 dokumentuak pilatu arte. Bertze 40 erakunderekin sarean egiten du lan GITEk, gainera. "Dena dago gure erabiltzaileen esku", nabarmendu du Barandikak.
Ez dira gutxi erabiltzaileak. Iazko datuak mahai gainean jarri ditu arduradunak: 3.647 pertsonak erabili zuten GITEren liburutegi eta dokumentazio zentroa. "Azken urteotan, 80 erabiltzaile berri izan ditugu urtean". Etxera eramateko mila liburu baino gehiago utzi zituzten iaz, eta egoitzan bertan 2.100 kontsultatik gora egin zituzten. "Ez gaitu iraganak elikatzen; zentro bizia da gurea", erran du Barandikak. Urterik zailenetan ere, dokumentu berriekin hornitu dituzte liburutegiko apalategiak.
Horregatik egin zaie hain zaila azken urteotako egoera GITEko kideei. Zentro bizi hori hiltzekotan egon delako, 2012. urtean Nafarroako Gobernuak elkartearekin zuen hitzarmena bertan behera utzi eta gero. "Kultura Departamentuak %40 murriztu zuen bere aurrekontua; gure laguntza, berriz, %100".
Egoera prekarioan egin dute lan GITEko kideek, eutsi ahal izateko. Gobernuaren laguntza galduta, Iruñeko Udalarena ez baitzen nahikoa. Sei langile izan zituen elkarteak garai batean; orain, bi, lanaldi erdiz. Herritarren babesa, hala ere, beti sumatu dute. "Feminismoaz ikasi edo irakurri nahi izan duenarentzat erreferente izan gara beti". Horixe uste du Silvia Fernandezek, eta bat egin dute gainerako kideek. Raquel Burguete aritzen da elkarteko egoitzan informazio bila joaten diren horiek artatzen. "Era askotako pertsonak heldu dira: ikasle gazteak, etxeko andreak, langileak; sexista ez diren ipuinen bila ere etortzen dira aitatxi-amatxiak".
Teoria feminista lantzen dute liburutegiko dokumentu anitzek. Teoria hori egin duten egileak ere GITEtik igaro dira, elkartea sortu zutenetik. "Estatuko eztabaida nagusiak eta haien protagonistak gurera ekartzeko ahalegina egin dugu beti", azaldu du Blanca Fernandezek.
Saiakera ez da, halere, GITEn aurkitzen ahal den material bakarra. Emakumeek egindako narratibari ere tokia egin diote liburutegian; horrek bilakatzen ditu berezi, emakumeari buruz sortutako bertze hainbat dokumentazio zentroren artean. "Liburu horiek izan dira zubi bat emakume anitzentzat; eleberriekin hasi, eta saiakerekin jarraitu dute gero", erran du Barandikak. "Trebatu ditugu".
Bertzeentzat eredu
Azken urteotako zailtasunen aurrean, sentsazio bera izan dute GITEko kide guztiek: etxetik kanpo hemen baino gehiago estimatzen dutela egin duten eta egiten duten lana. Diru laguntzen murrizketak interes falta erakusten duela argi dute. Hemen. Nazioartean egoera bertzelakoa dela nabarmendu baitute. Silvia Fernandezek, hain zuzen, GITEren liburutegi eta dokumentazio zentroaren eredua Erdialdeko Amerikan garatzeko proiektua egin zuen duela hainbat urte. Hainbat herritan sortu dituzte gisa horretako zentroak, ondorioz, eta 100.000 erreferentzia bibliografikoak dituen funtsa jarri dute herritarren eskura. "Europan ere, GITEk egindako lana hartu dute eredu, emakumeari buruzko dokumentazio zentroen arloan. Hemendik kanpo gure egoera larriaren berri ematen genuenean, nekez sinisten zigun jendeak; ezin zuten ulertu", erran du Silvia Fernandezek.
Bertze datu bat eman du interes falta horren adierazgarri: "2015eko zinema jaialdirako gobernuak eman behar zigun laguntza oraindik ez dugu jaso". Emakumeen eta giza eskubideen inguruko zinema jaialdiari eutsi ahal izan dio GITEk, zailtasunak zailtasun. Duela hamar urte martxan jarritako feminismoen eskolari ere bai. Hilaren 22an eginen dute aurtengo azken saioa. Blanca eta Silvia Fernandez aritu dira, boluntario gisa. Feminismoa jorratzen jarraitzen dute. Idazten, irakur dezaten.