kRISIAN ekonomia ezkutuan mugitu diren milioi euroak
Nafarroan, ekonomia ezkutuan 16.806 milioi euro mugitu dira 2008 eta 2013 bitartean. Hala diote, behintzat, Ignacio Mauleon eta Jordi Sardak La economía sumergida en Navarra lanean (Ekonomia ezkutua Nafarroan). Zerbitzuetan eta eraikuntzan mugitzen da diru beltz gehien.
Lesakako Udalak Rafael Eneterreagaren esku (Lesaka, 1942) utziko du sanferminei hasiera emateko ardura, Lesakako kultur ondarearen bilketan egindako lanarengatik. Eneterreagarentzat ohore bat da lehenengo suziria botatzeko aukera izatea, baina, dioenez, oraindik ez dago urduri.
Nola eskatu zizuten txupinazoa botatzeko?
Karrikan lagunekin nengoela, Ainara Flores kultur zinegotziarekin topo egin nuen, eta orduan esan zidan herriko bestetako batzordean erabaki zutela niri galdetzea ea txupinazoa botako nukeen. Momentu hartan ezezkoa eman nien, baina handik egun pare batera udaletxera joan eta lehen suziria botatzeko arrazoia zein zen galdetu nien. Antza denez, kultura arloan egindako lana eskertzeko eman zidaten aukera hura, hala nola herritarrentzat zein kanpotarrentzat doako bisita gidatuak egiteagatik, Lesakaren inguruan liburuxka bat idazteagatik eta herriko berriak Facebook bidez zabaltzeagatik eskatu zidaten bestei hasiera emateko. Hori entzunda, baiezkoa ematea erabaki nuen.
Urduri zaude?
Oraindik ez, baina momentuan hala jarriko naizela pentsatzen dut. Halere, nolabait asmatzea espero dut, bertzela sanferminik gabe geratuko zarete [kar, kar, kar]! Gainera, lesakar guztientzat ohore bat da txupinazoa botatzea, eta niretzat ere halaxe da.
Nola bizitzen dituzu herriko bestak?
Asteburuan jende anitz etortzen da, eta agian hori da gutxien gustatzen zaidana. Garai batean, San Fermin egunean inguruko herritako jendea agertzen zen, eta listo. Baina orain sekulako jendetza egoten da. Hori kenduta, guztia gustatzen zait, eta zerbait aukeratzekotan, uztailaren 7arekin geldituko nintzateke. Egun hori sakratua da niretzat; ez dut sekula galtzen.
Egun horretako ekitaldiren bat aukeratzekotan, zein hautatuko zenuke?
Ezin dut bat aukeratu. Guztiak dira politak, eta guztiek osatzen dute egun berezi hori. Den-dena gustatzen zait.
Noizbait galdu dituzu sanferminak?
Bizitza osoan behin. Familiarekin oporretara joan nintzen, baina han ere izan genituen gure sanferminak. Gogoan dut San Fermin egunean guztiok zapi gorria jantzi eta telebistaz Iruñeko bestak ikusi genituela, Lesakakoak ikusterik ez zegoelako. Munduaren bertze puntan ere, sanferminak beti buruan.
Lesakari buruzko liburu bat idatzi zenuela erran duzu. Oihartzun handia izan du lesakarren artean?
Bai, bai. Iazko San Joan bezperan, Lesakako Euskara Batzordeak bisita gidatu bat antolatu zuen Lesakan zehar, eta ni izan nintzen gidari. Ordura arte jendeak errana zidan Lesakari buruz nekiena idazteko, eta egun hartan eskaera areagotu zela errango nuke. Horregatik erabaki nuen liburuxka xume hori egitea, eta uste baino arrakasta handiagoa izan du. Nabari da lesakarrek interes handia daukatela gure herriaz.
Lesakaren inguruan daukazun informazio guztia nondik eskuratu duzu?
Erretiratu aurretik jada banuen horrelako zerbait egiteko gogoa, eta, behin lana bukatuta, Lesakako artxiboan, Elizakoan eta Iruñeko Artxibo Nagusian informazio bila hasi nintzen, herriari buruzko gauzak aurkitu nahian. Gainera, artxibora joan eta hiru-lau ordu konturatu gabe pasatzen dira.
Afizioa ofizioa bilakatu zaizu.
Bai, bai. Ahal izanez gero, egunero joaten naiz artxiboetan saltsan ibiltzera. Halere, maiz nire bilobekin egoten naiz, eta aitatxiren lana ere zoragarria da. Bi gauzak bateragarriak dira, eta bietan ibiltzen naiz hagitz gustura.
Facebooken ere ibiltzen zara herriko berriak zabaltzen hainbat kontutan.
Bai, bortz kontu ditut: nire kontu pertsonala, Lesakako gai ezberdinak, Lesakako ihauteriak, Lesakako sanferminak eta Lesakako olentzero. Lehen, ateratzen zen berri bakoitza horri zegokion kontuan sartzen nuen, baina orain hasi naiz berri guztiak kontu guztietan argitaratzen, ahalik eta jende gehienarengana iristeko asmoz, denetan ez baititut lagun berak.
Txupinazoaren ondoren ere, Facebook martxan jarriko duzu?
Noski. Argazki kamera hartu, eta Facebookera kargatzeko argazkiak ateratzen hasiko naiz, beti bezala. Hala, kanpoan dauden lesakarrek beren herrian gertatzen ari dena ikusteko aukera izanen dute. Anitzek eskertzen didate hori, eta ni ere poztu egiten naiz halakoetan, nik egindako lanak zerbaitetarako balio duela sentitzen dudalako.
Lan eskertua da zurea, orduan.
Dudarik gabe. Txupinazoaren kontua ere eskerrak emateko modu bat da, eta jende andana etorri zait zorionak ematera. Lesaka anitz maite dut, eta gustura egiten dut egiten dudana. Lesakarrak kontent baldin badaude, ni ere bai.
Jai eremuetako sexu erasoak salatzeko telefonoa du Gora Iruñea plataformak. Hain justu, eragile horrek jai herrikoi, euskaldun, parte hartzaile eta parekideen alde lan egiten du. Arrazoi horregatik, Iruñeko Udalak bat egin du Eraso sexistarik gabeko jaien alde kanpainarekin. 699-68 76 87 telefono zenbakia 24 orduz egoten da piztuta. Sexu erasoren bat jasan edo ikusi dutenek soilik deitu dezakete telefono zenbaki horretara. Deia jasotzeko arduradunak erasoa jasan duenaren datuak bilduko ditu. Miren Aristu Gora Iruñea plataformako kideak jakinarazi duenez, beharrezkoa den kasuetan, sexu erasoa jasan dutenei polizia etxera laguntzeko prest daude.
Auzolana eta konpromisoa dira Gora Iruñearen funtsa. Jai herrikoiak aldarrikatu eta gauzatzeko lana gogor egiten dute urte osoan. Euren zeregina ez da sanferminetara soilik mugatzen. 2006an sortu zen ofizialki Gora Iruñea plataforma. Nafarroako hiriburuko kultur eta gizarte eragile andana biltzen dira plataforma horretan: peñen ordezkariak, auzoetako jai batzordeak, erraldoi eta dantza taldeak... Iruñeko kultur ekintza herrikoiak sustatzea dute xede. Iragan urtean, lehenengoz jai gune bat lortu zuten sanferminetan eta aurten esperientzia errepikatu ahal izango dute, Arrotxapeko Runa parkean.
Iruñeko Udalak sanferminetan hiriko benetako errealitatea ezkutatzen duela uste du Xabier Gartzia Gora Iruñea plataformako bozeramaileak. Azken urteetan, jaiek hartu duten norabidearekin ez datoz bat. Dioenez, sanferminak kanpora begira egindako jaiak dira. Gainera, sarritan jaien irudi herrikoi faltsua helarazten dela ere jakinarazi du. Egoera horri erantzuteko sortu zen hain justu Gora Iruñea 2006an. Helburua argia zuten: "Iruñeko herri egutegia indartzea, koordinatzea eta sustatzea".
1999. urtean Yolanda Barcinak Iruñeko alkatetzara iristearekin batera, jai herrikoien aurkako oztopoak eta isunak areagotu zirela ohartarazi du Gartziak. Traba horiek gainditzeko kultur eta gizarte eragileek bat egiteko beharra atzeman zuten. "Auzoetako jai batzorde guztiek eraso bera jasotzen zituztenez, plataforma bat sortzeko beharra ikusi genuen. Gainera, argi genuen udalaren trabei aurre egiteko plataforma soil bat ez genuela izan nahi", azaldu du Gartziak.
Jai herrikoiak dira Gora Iruñearen muina. Iragan urtean, ia ezustean, jai gunea izatea lortu zuten sanferminetan. Gartziak 2013ko uztailaren lehen egunak "ero xamarrak" izan zirela onartu du. Hala ere, iaz udalak emandako jai guneak aurrekari bat badu. 2009ko sanferminetan, Santa Ana plazan txoko bat izan zuen Gora Iruñea taldeak. Hala ere, eszenatoki "txiki" eta taberna bat jartzeko aukera besterik ez zuten izan. Besteak beste, zezenketen orduan ekitaldiak antolatu zituzten, zezenketez gaindi beste egitarau bat posible zela frogatzeko. Dena den, Santa Anako eskaintza oso "mugatua" zela onartu du Gartziak. Izan ere, gauerdia baina lehen amaitu behar izaten zituzten ekitaldi guztiak. "Eguneko kontua zen, astean zehar bakarrik eskaini ahal izan genuen gure egitaraua, baimenak soilik hori baimentzen zuelako", azaldu du Gartziak.
Hurrengo urtean, 2010ean, Gora Iruñeak ez zuen gunerik izan. Beste behin, udalak euren eskaintza debekatu egin zituen. "Beti ibili gara debekuen mende, sarritan nekagarria ere izan da. Hala ere, argi izan dugu Gora Iruñea bezalako plataformak beharrezkoa zela", onartu du Gartziak.
Iruñeko jai batzorde ezberdinak saretzeko Gora Iruñea plataformak egindako lana goraipatu du Leticia Molina Alde Zaharreko Jai Batzordeko kideak: "Jai batzorde ezberdinen arteko elkarlana sustatu ahal izan da Gora Iruñearen bidez, eta hori izugarri garrantzitsua da". Urte sasoiaren arabera, bi astean behin edota astero biltzen dira. Argitu duenez, gabonen bezperan, astero biltzen dira Olentzeroren kalejira eta Pirritx, Porrotx eta Marimototsek urtero Anaitasunan eskaini ohi duten ikuskizuna antolatzeko.
Hamabi urte txosnarik gabe
Gizarte eragile eta alderdi politikoen txosnak duela hamabi urte debekatu zituen Iruñeko Udalak. Gartziak dioenez, txosna horietan ezker abertzalearekin lotutako tabernak izaten ziren arren, beste hainbat ildo politikotako alderdiek ere izaten zuten bere tokia. Hala ere, Gora Iruñeak aurten bigarrenez Runa parkean izango duen guneak txosnekin zerikusi "gutxi" duela irizten dio Gartziak. "Guk gune bat baino zerbait gehiago eskaintzen dugu. Egitarau erakargarria, osatua euskalduna eta herrikoia eskaintzen dugu Gora Iruñearen gunean", dio Gartziak. Urte luzez egun Iruñeko autobus geltoki berriaren inguruan egoten ziren lehen txosnak. Egia da orduan ere ekitaldi batzuk antolatzen zirela, baina ez dute zerikusirik Runa parkeko eskaintzarekin.
Hala ere, Gartziaren irudiko, txosnek egindako ibilbidea oso garrantzitsua izan da jai ereduaren inguruan hausnartzeko. "Txosnak proiektu edo ideia politiko batzuk finantzatzeko erabiltzen ziren. Guk , aldiz, ez dugu inolako irabazi asmorik", argitu du. Gora Iruñea plataformaren helburua ekonomikoa gastuak estaltzeko adina diru erdiestea da.
Iaz, guztia arrapaladan egin behar izan zuten. Uztailaren 6ko bezperako egunetan jaso zuten Runan jai gunea jartzeko baimena. Udalak lehiaketa bat jarri zuen abian parkean jai gune bat jartzeko baina ez zen inor aurkeztu. Hautagairik ez zegoenez, Gora Iruñea plataformari eskaini eta "zalantzarik" egin gabe proposamena onartu zuten.
Egun haietaz oroitzean irri egiten du Xabier Gartziak. Dioenez, udalaren proposamena ez zuten espero eta beraz guztia bat-batean martxan jarri behar izan zuten. Azken une arte ezin izan zieten kontratatutako taldeei konfirmatu gunea izango zuten ala ez. Ondorioz, baimena jaso zutenerako askok ezin zutela Iruñera etorri jakinarazi zieten. "Aurrez programatuta genituen ekitaldi asko erori egin zitzaizkigun, baina egia da elkartasun izugarria jaso genuela", dio Garciak.
Pozik oroitzen da nola Joxe Mari Agirretxe Porrotx-ek deitu zion bere burua eskaintzeko. Horrez gain, ehunka boluntario aritu ziren lanean gunea muntatzeko, segurtasunean, tabernetan... "Oker ez banago 1.100 lagun aritu ziren musu truk Gora Iruñearen gunean lanean". Horrez gain, ehunka jende erakarri zituzten Esne Beltza, Gose edota Vendetta taldeek.
Aurten ere iazko ereduari jarraituko diote. Eguerdi partetik aurrera ekitaldi ugari izango dira eta adin guztiei zuzenduta. "Gora Iruñea gunea denena izatea nahi dugu. Lanean ari gara denak jai gunean eroso senti daitezen", azaldu du Gartziak. Gora Iruñea plataformako kideak gogor ari dira lanean, bigarrenez jai gunea gauzatu ahal izateko behar duten 20.000 euroko bermea lortzeko. Gartziak ez du uste arazorik izango dutenik zenbateko hori lortzeko.
Horrez gain, hasi dira uztailaren 6tik aurrera, jai gunean lanean arituko direnen txandak antolatzen. Arkaitz Otazuri esaterako, uztailaren 8an lan egingo duten lagunen antolaketa kudeatzea egokitu zaio. Txanda ezberdinak izango dira egun horretan, batzuk goizez, beste batzuk arratsaldez... "Dagoeneko hasi da jendea deika Gora Iruñearen gunean boluntario moduan lan egin nahi dutela esanez. Egia esan eskertzekoa da jendeak duen borondate ona". Oraindik, Otazuk ez ditu lotu uztailaren 8an denak ondo funtzionatu dezan behar dituen 110 lagunak. Ziur da ez dutela arazorik izango. Boluntario gisa lan egin nahi dutenek txandak.gune@gmail.com helbidean eman behar dute izena.
Helburua lortu duten arren, Gartziak argi du Iruñeko Udalak bestelako jai eredu baten alde egingo balu Gora Iruñearen jai gunea ez litzatekeela beharrezkoa izango. Hala ere, jakinarazi du, Iruñean Gazteluko plazan izaten diren kontzertuekin alderatuta kultur eskaintza anitzagoa dela, eta hori da hain justu euren gunean eskaintzen dutena.
Bi kafesne, faborez", adeitsu eskatu dizkiot irribarre bat zuzenduta barra atzeko neska gazte bati; "Eh?", erantzun dit, galduta bezala, ulertu ez izanaren espresioz, aurpegi neutroz, baina nora ezean. "A, bale, ez daki euskaraz", barne-ahotsak argitu dit ahopean, eta atsegina izateari utzi gabe, arrapaladan diot bota: "Dos cafés con leche, por favor".
"Zer esan didazu lehen? Bi kafesne? Ez dut entzun". Euskaraz esan dit. Eta nik baietz buruaz, lotsagorrituta, hizkuntzaren kontsaesanei eta aurreiritzien pisuari eutsiaz.
Zerk ote garamatza "E?" bat berdin "Ez dakit euskaraz" moduan irakurtzera? Zerk, monosilabo hori gure usteen arabera hezur-mamitzera eta hizkuntz-ohiturak moldatzera? "Eh?": bi hizki -kasualitate absurdoz, Euskal Herriaren akronimo-, hain huts eta horren bete. Gazteleraz gorpuztuko ditugun elkarrizketen sorburu.
Aurreko astean Sortir de l´armari lingüístic liburuarekin egin nuen topo, Ferran Suya eta Gemma Sanginesen obra. Gaia: hizkuntza eta hizkuntzafobia, baita hizkuntza minorizatuetan solas egiten dugunon konplexuen analisia ere. Besteak beste, honakoak lantzen zituen: Katalana ikasi eta gutxietsiak sentitzen diren hiztunak, denak gazteleraz zuzentzen zatzaizkielako; katalanez hitz egiteko lotsa diren horien kasua; eta zerbitzu publikoak euren hizkuntzan exijitzeaz nazkatuta daudenak. Erraz estrapolatu ditzakegu egoerak gurera, situazio sozio-politikoen berezkotasunak aintzat hartuta ere, euskaraz bizi nahi duen euskaldunaren parabola ez baita horren ezberdina, ezta baztertuta sentitzen den euskaldun berriarena ere.
Liskarrak liskar, konponbideak proposatzen ditu liburuak, "euskalduna naiz eta euskaraz eginen dut" konplexurik gabe ahoratzeko teknikak. Armairu linguistikotik ateratzeko gida bat da, finean. Hori bezain sinplea; garena aitortu eta aldarrikatzeko aholku-sorta.
Akaso, beti pentsatu beharko genuke denek dakitela euskaraz, kontrakoa esplizituki esan arte, eta ez kontrara, egin ohi dugun bezala. Eta, agian, ez litzateke euskaldun berririk existitu behar, klase borrokaren inguruan hausnartzen dugun herri honetan, ikusi beharko genukeelako lengoaiaren produkzio sisteman euskaldun zaharraren labelak euskaldun berriak zapaldutako proletargo izatera daramatzala. Askapen borroken territorio honetan, beharbada euskaldun berri eta zaharrak askatzea da Euskal Herri euskaldunago bat eraikitzeko klabea. Binarismoak kalte baino ez baitu egiten, eta ez generoaren inguruan ari garenean soilik. Beraz, "zahar" eta "berri" kategoriak deuseztatzea euskara zaharberritzeko gakoa izan daiteke. Sor dezagun euskal hiztun queer-agoa, desitxuratuagoa, zentzurik zabalenean.
Euskal Hiztunen Askapen eta Harrotasun Eguna antolatu artean, segi dezagun nork gure aletxoa jartzen. "Euskalduna naiz eta harro nago", esaldiari "eta arraroa banaiz ez zait inporta" esaldia ere gehituko nioke. Harrotasunez.
Alarma piztu zen iragan urteko sanferminetan. Txupinazoan emakumeak nola erasotzen zituzten ikusten ziren irudiak azkar batean hedatu ziren mundu osoan zehar. Azken urteetan, behin eta berriz errepikatu dira irudi horiek. Hala ere, iazkoek eragin dute erreakzioa. Sanferminak legerik gabeko jaiak direnaren ideia dute askok. Arrazoi horregatik jakinarazi du Ana Lezkano Iruñeko Udaleko Gizarte Ongizate eta Berdintasun zinegotziak festa eredu "onartezin" horretatik aldendu beharra dagoela. Hala, Eraso sexistarik gabeko jaien alde kanpaina jarri du abian Iruñeko Udalak, hainbat talde feministaren eta gizarte eragileren elkarlanaren bitartez.
Ez da lehen aldia Iruñeko udalak sanferminen harira berdintasunarekin lotutako kanpaina abian jartzen duena. Iaz esaterako, bi ekinbide jarri zituzten abian, bat gizon eta emakumeen arteko parekidetasunarekin lotutakoa eta bestea emakumeen erabakia errespetatzeko aldarrikatzeko. Hala ere, Pilar Mayo Iruñeko Berdintasun teknikariak jakinarazi duenez, aurten "pauso bat haratago" joan nahi izan dute. "Ezinbestekoa da indarkeria sexista jai eremuetan ere gaitzestea. Gainera, gizon eta emakumeen arteko errespetua beharrezkoa da", azaldu du Mayok.
2013ko erasoen harira urtarrilean Sanferminak Berdintasunez taldea sortu zuen Iruñeko Emakumearen Udal Kontseiluak. Lehen aldia da halako talde bat eratzen dena Iruñean. Besteak beste, bilera horietan Bilgune Feministak, Gora Iruñeak, Kattalingorrik eta beste hainbat eragilek hartu ahal izan dute parte.
Dena den, Tere Saez Andrea plataformako kexu agertu da. Jakinarazi duenez, Sanferminak Berdintasunez taldeko bileretan parte hartzeko gonbita jaso arren, ez dute bileretara joaterik izan. "Udal teknikariak azaldu zigun bilerak eguerdi partean izango zirela, eta plataformako kide guztiak ordu horretan lanean izaten gara. Beraz ez dugu bilera batera ere joateko aukerarik izan", adierazi du atsekabetuta.
Miren Aristu, Gora Iruñea taldeko kidea, aldiz, izan da Sanferminak Berdintasunez taldeak egindako bileretan. Udalaren gonbita jaso zutenean, hasieran batean "errezeloa" sortu zitzaiela onartu du. "Sexu erasoen aurka jarrera epela izan du sarritan udalak, eta harritu egin ginen", onartu du Aristuk. Lehen bileran Gora Iruñeak berdintasunean oinarritutako jaien alde hartu beharreko neurrien proposamena egin zuen. "Gauza bera egin zuten gainontzeko taldeekin", argitu du Aristuk.
Pilar Mayok jakinarazi duenez, Iruñeko Udaleko berdintasun teknikarientzat "ezinbestekoa" zen lehenik eragile guztiei entzutea. "Argi geneukan kanpainaren diseinuan politikariek zuzenean parte hartzerik ez genuela nahi, litekeena zelako horrek ekinbideari sinesgarritasuna kentzea".
Eraso sexistarik gabeko jaien alde leloa duen kanpainak bost helburu nagusi ditu: eragile ezberdinen arteko adostasuna lortzea, larrialdi zerbitzuetako telefonoen berri ematea, sexu erasoa jasan duten emakumeak artatzen dituzten udaltzainen formakuntza hobetzea, babes zibileko langileei informazioa helaraztea eta hedabideetako langileen formatzea eta sentsibilizatzea
Bost helburu horiek ontza jo ditu Aristuk. Hala ere, euren eskakizun guztiak ez dituztela aintzat hartu salatu du. Ohartarazi duenez, hiriaren antolakuntza erabat aldatzen da sanferminetan eta horrek eremu arriskutsuen eraldaketa eragiten du. "Puntu ilunen mapa egitea garrantzitsua da, emakumeek hiriko toki arriskutsuak ezagutu ditzaten".
Dena den, sanferminekin zerikusia duen gai oro Sanferminetako Mahaian eztabaidatzen da. Besteak beste, entzierroa eta jai eredua izaten dituzte mintzagai. Tere Saez oso kritiko agertu da Sanferminak Berdintasunez taldeko kideak ez direlako Sanferminetako Mahaian izan: "Sexu erasoak jai giroan gertatzen dira, eta guretzat ezinbestekoa da gaia Sanferminetako Mahaian lantzea".
Mayok onartu du gaia Sanferminetako Mahaiak lantzea egokia dela. "Dena oso azkar egin dugu, eta beti egiten dira akatsak. Logikoena hori izan daiteke eta heldu den urterako kontuan izango dugu", onartu du. Kanpaina, berez, urtarriletik aurrera hasi ziren lantzen. Lanketa hori lehenago hasi behar zela defendatu du Saezek.
Jai ereduaren inguruan ere bada eztabaida. Ana Lezkano Gizarte Ongizate eta Berdintasun zinegotziak onartu bezala, jai ereduak ere hausnarketa sakona behar duela irizten diote Miren Aristu eta Tere Saezek. "Sanferminetan edozer gauza egitea libre dela dirudi. Turismo kanpainetan hori saltzen dute eta hori onartezina da" azaldu du Aristuk. Saez ere bat dator Gora Iruñeako kidearekin. "Urte luzez helarazi den mezuaren aurka egin nahi dute, eta hori oso zaila da".
Gainera, Enrique Maia Iruñeko alkateak afera honetan izan duen jarrera kritikatu dute bi ekintzaileek. Izan ere, iragan urtean hedabideetan ikusi ahal izan ziren irudien harira "kezka" agertu zuen alkateak. Honakoa adierazi zuen 2013ko sanferminen balorazioa egiterako orduan: "Txupinazoari buruz ematen ari den irudia negargarria da. Elastikorik gabeko eta ardoz blai egindako emakumeen irudiek gehiago saltzen dutelako. Baina hori ez da sanferminetako benetako irudia". Eraso hitza erabiltzea ekidin zuen.
Oraingoz Maiak ez du sexu erasoen aurkako kanpaina babestu, eta hori "onartezina" dela uste du Aristuk. Jakinarazi duenez, ezinbestekoa da eragile sozial zein politikoek babesa adieraztea, gizartea ohartu dadin sexu erasoak ez direla "zilegi".
Biktimei aitortza
Sexu erasoak eta gainontzeko bortizkeriak ez direla iragan urteko gauza ohartarazi du Saezek. "Dagoeneko sei urte beteko dira Nagore Laffage erail zutela. Udalak biktimak benetako aitortu behar ditu", aldarrikatu du Andreako kideak. Gaineratu duenez, onartezina da auzi horretan udalak izan duen jarrera. "Sarritan ematen du Nagore [Laffage] ez zutela sanferminetan hil, eta bai, hala hil zuten". Udala "behin eta berriz" hilketa hori ezkutatzen saiatzen dela gaineratu du. "Ikusi besterik ez dago iragan urtean Nagoreren [Laffage] omenez egin nahi izan genuen antzerkian zer nolako jarrera izan zuen". Udalak ofizialki sostengatu ez duen arren, urtero legez, uztailaren 5ean, Gazteluko plazan 13:00etan Jose Diego Yllanes gazte iruindarrak Nagore Laffage hil zuela gogoraraziko dute. "Beste behin gizonezko bati ezetz esaten zaionean errespetatu egin behar dela aldarrikatuko dugu".
Sexu askapenerako egunaren harira, manifestazioa egingo du bihar Ekainak 28 plataformak, 12:00etan, Vianako printzearen plazatik. Plataformak salatu du lesbiana, gay, transexual eta bisexualen kolektiboak hainbat eraso pairatu dituela, hala nola Hezku...
"Antzerkia publikorik gabe ez da deus". Hitz horiekin laburtu du Oier Zuñiga aktoreak (Iruñea, 1986) antzerkia. Txikitan, pailazo izatearekin amesten zuen, eta gazte-gaztetan hasi zen antzerkia egiten, eskolako gorputz adierazpen ikastaroan. Geroztik, ez da taula gainetik jaitsi. Aktorearen bizimodua ez da erraza, ez baita hilero soldata finkoa ematen duen ofizioa. "Konpainia handi batean ez bazaude, han-hemenka ibili behar da beti". Zuñigak Labanaroa konpainia sortu zuen Laura Villanueva eta Maialen Diazekin batera. Baina, horrez gain, beste hamaika lan egiten ditu, hala nola beste talde batzuetako ikuskizunetan parte hartu, konpainia eta taldeentzako kartelak eta logoak egin, iragarkiak egin, aktore hautaketetan parte hartu eta eskolak eman. Gauza asko egiten ditu, eta ez beti gustuko dituenak. "Iragarkiak egin izan ditut, baina hori ez da sorkuntza. Batzuek diote horregatik neure burua saltzen dudala. Baina egunero bizi eta jan behar dut. Nik ez dut neure burua egunero Volkswagenen lan egiten duenak baino gehiago saltzen".
Eskolan hasi zen antzerkia egiten Zuñiga. Geroztik, ez dio formatzeari utzi. "Aktoreak bizi osoa eman behar du formatzen, ikasten eta birziklatzen". Ikasketa formalei dagokienez, Bilbon Arte Ederrak eta Nafarroako Antzerki Eskolan interpretazioa ikasi ditu. Antzerki Eskolan ez dute irakaskuntza ofiziala eskaintzen, baina hori oso ohikoa da sorkuntza munduan. "Espainiako Estatuan Madrilen eta Bartzelonan baino ez dute irakaskuntza ofiziala eskaintzen. Hala ere, sorkuntzako edozein arlo zehatz lantzeko dauden eskola gehienak ez daude homologatuak". Garrantzitsua den arren, eskoletan ikasten dena ez da formatzeko bide bakarra. "Aktoreek antzerkia ikusi behar dute. Nik ikusten dut gustatzen zaidalako, baina beharrezko dut. Horrez gain, ezinbestekoa da ikastaroak hartzea, lan egitea eta beste aktore batzuekin egotea. Horrela asko ikasten da".
Taula gainera igo eta publikoaren aurrean jartzea ariketa zaila da. Lotsagabe xamarra izan behar dela pentsa daiteke. Baina Zuñigak ez du hori uste. "Taula gainera igotzeak ez du izaerarekin zerikusirik". Zuñigak aitortu du oso lotsatia dela. Baina agertokira ateratzen da, ofizioa maite duelako eta antzerkiak bere bizitzan ekarpen handia egiten duelako. "Taula gainera igotzen naizenean ez dut nire lotsetan pentsatzen. Egia da agertoki gainean pertsona agerian geratzen dela. Baina horrek nire bizian eta osasunean egiten duen ekarpena oso garrantzitsua da". Agertokian egon eta publikoarekin sortzen den sinergia "bizitzarako gasolina" da, Zuñigaren ustez. "Pertsona triste bat ezin da osasuntsu egon. Pozik dagoena eta gustuko duena egiten duena, ordea, bai".
Egun, Labanaroa konpainiarekin bi obra egiten ari da Zuñiga. Haro modernoak lana da bata. "Joseba Sarrionandiak euskaratutako Bobby Sandsen poema batean oinarrituta dago, eta, antzezlanaz gain, eskoletan irakasteko unitate didaktiko bat egin genuen". Iruñeko Iturrama institutuan batxilergo artistikoa egiten duten ikasleekin landu dute. Dena da gezurra lana da bestea. Iruñeko Udalaren umeentzako antzerki testuen 2012ko lehiaketa irabazi zuen Xabier Lopez Askasibarrek testu horrekin, eta eurek jaso dute taula gainera eramateko aukera. Beste lan batzuk prestatzen ari dira, baina Zuñigak oraindik ezin du ezer esan.
Komunikazioa da gakoa
"Antzerkia eta edozein ofizio ez dago egungo egoera soziopolitikotik at". Horregatik, gizarteak pairatzen duen balio krisiak antzerkian eragina duela uste du Zuñigak. "Jendartea oso likidoa da, ezegonkorra. Ez dago balio solidorik". Horrek arteari ere eragiten dio. XX. mendea abangoardien mendea izan da, eta horren ondorioak pairatzen ari garela azaldu du Zuñigak. "Berrikuntza askoren mendea igaro dugu. Etiketak eta estiloak sailkatzeko beharra dugu. Baina likidotasunak estiloak nahastu eta gauza anbiguoak sortzeko aukerak eman ditu". Anbiguotasun horrek gaizki-ulertuak eragin ditzakeela aitortu du Zuñigak. "Badago jendea antzokira doana antzerkia ikusteko, eta beste gauza bat aurkitzen badu, esaten du: 'Zer da hau?, ze arraroa'". Hori ez da arazoa Zuñigarentzat; ez zaio axola. Sorkuntzaren eremuan horrelako gauzak zilegi direlako. "Niri inporta zaidana da sorkuntzaren xedea. Sortzaileek hori planteatzen dutenean duten helburua, ez horrenbeste ondorioa. Niretzat, errealitatea eta mundua ulertzeko tresna sortzeak izan behar du helburua". Baina publikoak ez badu mezua ulertzen, ez dago tresnarik. Horregatik, berebizikoa da komunikazioa bermatzea.
Sormen prozesuak atal asko ditu, eta oso luzea da; besteak beste, pertsonaiak ikertu eta jantziak aukeratu behar dira. Gustuko du lan hori, baina, Zuñigaren ustez, ez dago antzeztea bezalakorik. "Agertokira atera eta bertan pasatzen duzun ordu hori da niretzat bizitza ulertzea. Horren ostean, sentimendu asko sor daitezke". Badaude gustuko ez dituen lanak ere, hala nola produkzio eta banaketa lanak. Baina horiek ere bete behar dira.
Antoniutti parkeko noria zenbat metro garai DEN
Sanferminak heltzear daude, eta Iruñea prestatzen ari da. Antoniutti parkean jarriko duten noria 70 metro garai izango da. Bidaia bakoitzean 336 bidaiari igo ahal izango dira une berean, noriaren 42 kabinetan. Bidaia bakoitzak bederatzi minutu iraungo du.