Bisita berezia egin zuten pasa den ostiralean, Nafarroako Autismoaren Elkarteko kideek. Piktogramen bitartez, Noaingo Zentzumenen Parkea ezagutu zuten. Izan ere, elkartearen eta parkeko arduradunen arteko elkarlanari esker, autismoa duten haurrentzako...
“Hemen ez dago Frank Gehryrik, baina beharrezkoa al da?”
"Arkitekturaren eta gizartearen artean deskonexio ikaragarria dago"; hala dio Xabier Lopez de Uralde arkitektoak (Gasteiz, 1952). Haren aburuz, hedabideetan oso gutxi hitz egiten da arkitekturari buruz, eta, gainera, ateratzen denean, modu ezegokian egiten da. "Sukaldaritzari buruz programa asko daude, baina arkitekturaz ez da inoiz hitz egiten. ETBn ematen dute Ongi Etorri saioa, adibidez. Baina hori ez da arkitektura. Hori aberastasunaren apologia da". Hala ere, Euskal Herrian oso arkitekto onak daudela uste du. "Nire ustez, hemen oso arkitekto onak daude; beste gauza bat da politikariek zer nahi duten. Politikariek arkitektoen izenak erabiltzen dituzte euren interesen arabera. Hemen ez dago Frank Gehryrik, baina beharrezkoa al da? Hor dago koska".
Lopez de Uraldek berrogei urte baino gehiago daramatza Mikel Aleman lagunarekin lanean. Denetariko lanak egiten badituzte ere, hirigintzan espezializatu dira, eurak hasi zirenean hori ohikoa ez bazen ere. "Niri beti gustatu zait soziologia. Esan daiteke herri mugimenduetan hirigintzaren arloko militantea izan naizela. Pentsa, 1970eko hamarkadan manifestazioak egiten ziren ekipamenduak eskatzeko. Oso hirigintza espekulatiboa egiten zen". Hala ere, nahiko lan dibertsifikatua da Lopez de Uraldek egiten duena, besteak beste, etxebizitzak eraiki eta zaharberritu, ekipamenduak egin, hirigintza eta aholkularitza lanak eskaini. "Egun, ohiko lana udalentzako aholkularitza zerbitzuak eskaintzea da. Etxebizitzak ez baitira egiten. Iaz, etxe bat egin genuen, eta aurten beste bat egiten ari gara. Badira duela bost urte egin genituen proiektuak oraindik eraikitzen bukatu gabe daudenak". Lopez de Uralderi eraikuntza proiektuak egitea da gehien gustatzen zaiona. "Arkitektura da politena, eraikuntzen proiektuak. Hala ere, etxebizitzak baino gehiago ekipamenduak egitea gustatzen zait". Alde horretatik, Nafarroako hainbat herritako ekipamenduak egin dituzte; adibidez, Lakuntzako udaletxea zaharberritu zuten.
Arkitekturan estilo asko daude. Baita ofizioa bera ulertzeko modu ugari ere. Lopez de Uralderi arkitektura minimalista gustatzen zaio. "Minimalistak esan nahi du elementu gutxirekin adierazkortasuna lortzea". Arkitekoak uste du askotan tradizionala eta modernoa kontzeptuak antagonikotzat jotzen direla. Lopez de Uralderentzat hori akats larria da. "Tradizionala eta modernoa bata bestearen aurka jartzea ez da batere interesgarria; horrek prentsamendua blokeatzen du. Baita ere landa eremua tradizioarekin lotzea eta modernoa, berriz, hiriarekin. Arkitektura modernoa landa eremuan egin daiteke arazorik gabe".
Arkitekturaren ezaugarriak
"Materialak eta diseinua dira arkitektura". Historian garaian garaiko materialak erabili dituztela dio Lopez de Uraldek. "Garai batean, material bakarra egurra zen. Gero, harriekin hasi ziren etxeak egiten. Horren ostean, adreiluak eta betoia erabiltzen hasi ziren. Materialak aldatuz joan diren heinean, arkitektura tradizionala garatu da". Hortik aurrera, tokian tokiko estiloak dauden zalantzak ditu Lopez de Uraldek. "Ez dut uste arkitekturan euskal markarik dagoenik. Baina ezta alemaniarra, frantsesa eta katalana ere. Lehen, tokian tokiko estiloak zeuden. Baina hori da muga politikoak eta teknikoak zeudelako. Gaur egun, hori ez dago".
Higiezinen burbuilak eztanda egin baino lehen erakin eta auzo mordoa egin ziren. Arkitektoek lan mordoa izan dute garai horietan. Baina eskaintza handi horrek ez zuen kontuan hartzen eskaria. Horrek kalitatezko arkitekturaren aurka egiten duela dio arkitektoak. "Eskaintzak eskaria menderatzen du. Orduan, eskariak sufritzen du; norberaren gustuek eta beharrek sufritzen dute. Kanpotik dator dena egina. Hori ez dago ongi ez arkitekturan, ez inon".
Eraikinez eta hiriez hitz egin du Lopez de Uraldek. Haren ustez, Donostiako Kursaala eta Bilboko Guggenheim dira Euskal Herrian dauden bi eraikin interesgarrienetakoak. "Euren eragina ez da euren bolumenera mugatzen. Eragin handia dute euren inguruan. Guggenheimen fenomenoa ez da bakarrik eskultura polita delako. Hor zegoen fabrika kendu zutenean hutsune handia sortu zen. Museoarekin lortu dute hutsunea betetzea".
Hiriei dagokienez, Lopez de Uralderi Gipuzkoako hiriburua gustatzen zaio. "Hiri moduan oso polita da Donostia. Oso ondo planifikatua dago". Maite duen beste hiri bat bere jaioterria da, Gasteiz. "Gasteizek bazuen nortasun berezia. Ez zen ia hiria; ez zuen beste hiri batzuen handinahia. Iruñean, adibidez, Carlos III.aren etorbidea egin zuten. Gasteizen, ordea, Dato kalea dago. Beste eskala batekoa da hori, askoz txikiagoa. Herbehereetan egon naizenean horrelako eskalak ikusi ditut, Hagan esaterako. Oso eskala polita da. Ez da herri batekoa, baina ezta hiri handi batena ere. Azken urteetan, nortasun hori galdu da".
Pistola buru gainean
Akaso, irakurle, zuri ere gertatu izan zaizu inoiz. Ez dakit zer dioten estatistikek, ez dakit ohiko gauza den ala ez, baina beharbada zu bazara pistola baten kanoia burutik zentimetro gutxira izan dutenetako bat. Ni banaiz.
Nire bizitzaren erdian-edo gertatu zitzaidan. Nire semeen ama denarekin nengoen, Takoneran, ahateen zuloaren ondoko baranda ezkutu batean, gauaren babesarekin jolasean. Badakizu.
Halako batean, auto bat pasatu zen, mantso-mantso, ondoko bide batetik. Autoko kopilotuak potentzia handiko argi zuri bat zerabilen eta guregana zuzendu zuen printza. Segundo eskaseko kontua izan zen. Ez omen ginen haien interesekoak. Hortaz, guk geureari ekin genion berriz.
Geurearekin bukatu genuelarik, etxerantz abiatu ginen, Larraina eta irristaketa pistaren artean dagoen bidetik. Bide erdian, kontrako noranzkoan ziztu bizian zetorren auto batek sekulako balaztada eman zuen, zarata handia egiten duten horietakoa. Autotik bi gizon atera ziren arrapaladan, guregana.
Gertaeraren bortitzak pentsatzeko aukerarik eman ez eta, beldurraren beldurrez, lasterka atera ginen. Tira, ni atera nintzen lasterka. Izan ere, neska-laguna aurrerantz bulkatu nahi izan nuen, abiada handia har zezan… Baina, benetan, lurrera bota nuen zuzen-zuzenean; geroago hainbatetan leporatu izan didanez. Beraz, horretaz ohartuta, atzera itzuli nintzen.
Poliziak zirela erran gabe, lurrean belauniko jartzeko erran ziguten bi gizonek, eta poltsikoetan geneukana ateratzeko. Hori egin bitartean, gizon haietako batek pistola buru gainean jarri zidan. Pistolatzarra. Hain gertu izanik pistola horren tamaina erabat desproportzionatua iruditu baitzitzaidan.
Poltsikoetatik atera genuena haien intereseko izan ez eta deus erran gabe alde egin zuten. Ikaratuta gelditu ginen, eta ergel aurpegiarekin, baina, nik dakidala, ez genion aparteko garrantzirik eman.
Pistolarenaz landara, eta ezein borrokaren abangoardian ibili gabe, izan ditut bizitzan Poliziarekin bertze hainbat topaketa (pilotakada bat; hainbat ostia, irain, mespretxu eta ziri; kontrolak…). Eta iruditzen zait guztiak normaltasun baten barnean sartu izan ditudala, garrantzi handirik eman gabe.
Intsumisio garaian, bertze inon baino gazte gehiago kartzelatu zituzten Nafarroan; eta ez ezazu erran horretaz inoiz harrotu ez zarenik. Oraindik ere, greba edo mobilizazio orokor bat dagoen bakoitzean, bertze inon baino gazte gehiago atxilotzen dituzte Nafarroan; eta ez ezazu erran halako datuez inoiz harrotu ez zarenik.
2012ko urtarrilaren 1etik 2013ko irailaren 30era, Espainia deitzen duten horretan (Madril, Gaztela eta Leon eta Extremadura kenduta) 184.000 euro kobratu zituen Espainiako Gobernuak manifestazioak direla-eta jarritako isunengatik. Nafarroan 49.508 euro kobratu zituzten; hau da, guztiaren %26,9, nahiz eta Nafarroako populazioa lur zati horren %1,7 baino ez den.
Nafarroan ez gara bertze inon baino bortitzagoak edo basatiagoak. Kendu hori burutik. Nafarroan bertze inon baino errepresio handiagoa jasan izan dugu. Neurriz kanpokoa, desproportzionatua, niri (eta akaso zuri) buru gainean jarri zidaten pistolaren modukoa.
2013an gizarteratze errenta jaso duten familiak.
Nafarroako Gobernuak jakinarazitako datuen arabera, iaz, 9.472 sendik jaso ahal izan zuten gizarteratze errenta. Orotara, 22.278 pertsona izan ziren administrazioak ematen duen laguntza horren onuradunak.
105
• Lehen hiletan aurkeztu diren lan erregulazio espedienteak. Urtarrila eta martxoa bitartea 105 lan erregulazio espediente aurkeztu dituzte Nafarroan. Iazko epe berarekin alderatuta, aurkeztu diren lan erregulazio espedienteak %58 murriztu dituzte. Orotara, 1.352 langileri eragin die.
Pobreziaren mendekotasuna
Lana. Hori da egoera ekonomiko eta sozial larria dutenek egoera iraultzeko behar dutena. Lana izateak pobreziari izkin egiteko aukera ematen du. Lanik ezean, pobreziak mendean hartzen du norbanakoa. Iaz, ia 9.500 familiak jaso zuten gizarteratze errenta. Helburua bazterkeria eta txirotasuna sufritzeko arrisku "larrian" dauden lagun zein familiei laguntzea da. Dena den, gizarteratze errentak iraungitze data du. Izan ere, gehienez, 30 hilabetez jaso daiteke laguntza hori. Horren ostean, gutxienez urtebetean ez dago laguntza hori jasotzeko inolako aukerarik.
Joan den astean, agerraldia egin zuen Nafarroako Parlamentuan Gizarte Zerbitzuetako langileen ordezkaritza batek. Marisol De la Nava Iruñeko gizarte langileak argi esan zuen agerraldian: "Familia ugari erabateko miseria gorrian bizi dira". 2008an hasitako krisi ekonomikoaren eraginak egun gero eta nabariagoak direla ohartarazi du.
Nafarroako Estatistika Institutuak egiten duen bizi-baldintzen inguruko inkestaren bitartez zehazten da txirotasun maila. Etxe batean urtean dauden batez besteko diru sarrerak hartzen dira kontuan. Hala, txirotzat jotzen dira urtean 7.040 euro baino gutxiagoko diru sarrerak dituzten norbanakoak eta 14.784 eurokoak dituzten familiak —gutxienez bi heldu eta bi adingabe—.
Castejonen, gizarte langile gisa lanean aritzen da Patricia Lorente; hark jakinarazi duenez, gizarte zerbitzuetara laguntza eske joaten diren lagunen errealitatea "gordina bezain gogorra da". Gogoratu du lan eskasiak askori etsipena eta tristura eragiten diela. Gainera, argi du lana dela gizarte arloan dauden arazo gehienen irtenbidea.
2012ko urtarrilean, UPNk eta PSNk oraindik koalizio gobernua osatzen zutenean onartu zuten Gizarteratze Errentaren Legea. Ondorioz, oinarrizko errenta deiturikoa bertan behera gelditu zen. Hainbat eragile politikok gogor kritikatu zuten lege aldaketa hori. Bikendi Barea Bilduko parlamentariak argi utzi zuen: "Proiektu murriztailea da zuena, herritar guztien eskubideak ez dituelako errespetatzen".
Izan ere, legedi berriaren bidez gizarteratze errenta kobratu ahal izateko araudia zorroztu egin zen. Esaterako, lehen, oinarrizko errenta jasotzeko nahikoa zen eskaera egiten zen unean gutxienez hamabi hilabetez Nafarroako herriren batean erroldatua egotea. Gizarteratze errenta kobratzeko, berriz, 24 hilabetez erroldatua egotea ezinbestekoa da. Horrez gain, adinari dagokionez, errenta berria jasotzeko mugak ezarri zituzten; errenta jasotzeko eskubidea soilik 25 eta 65 urte artean dituzten norbanako edo familiek jaso dezakete.
Legedi berriak kritika ugari jaso zituen. Oinarrizko Errenta Denontzat plataformak, esaterako, salatu zuen legedi berriaren eraginez Nafarroako mila familia baino gehiago laguntzarik jasotzeko eskubiderik gabe gelditu zirela.
Ia bi urteko borrokaren ostean, joan den azaroan, Gizarteratze Errentaren Legea apur bat eraldatu zuten. Hasiera batean errenta berria 24 hilabetez kobra zitekeela ebatzi zuten arren, epe hori 30 hilabetera luzatzea adostu zuten PSNk eta UPNk —ordurako koalizio gobernua apurtuta zegoen—. Baina horrek aldaketarik apenas eragin duela ohartarazi du Lorentek. "30 hilabeteren ondoren bere egoera bideratzea lortu ez duen pertsona batek errenta jasotzeari uzten dionean, zer egin behar du?", galdetu du. Halaber, gaineratu du 12 urte baino txikiagoak diren haurrak dituzten familiek ere behin epea beteta ezin dutela gizarteratze errentarik kobratu.
Horrez gain, legez kanpoko etorkinek ez dute inolako aukerarik bazterkeria eragoztea xede duen laguntza jasotzeko. Are gehiago, administrazio publikoan jatorria duen laguntzarik jasotzeko inolako aukerarik gabe daudela ohartarazi du Lorentek. Izan ere, Nafarroan "legezko" etorkina izatea da gizarteratze errenta jasotzeko aukera bakarra.
Ia 25 urte dira Lorente gizarte langile gisa lanean ari dela. Dioenez, denbora horretan guztian gizarte zerbitzuetara joaten diren lagunen profila "izugarri" aldatu da. "2002. urte inguruan immigrazioak eztanda egin zuen. Orduan gurera laguntza eske etortzen ziren gehienak etorkinak ziren". Garai hartan, etorkinentzat espreski pentsatutako harrera programak jarri zituen abian Nafarroako Gobernuak. Baina, Lorenteren aburuz, krisi ekonomikoaren eraginez gizarte zerbitzuetara laguntza bila joaten direnen profila asko aldatu da. "2002. urte inguruan hona lanera etorritako etorkinez gain, gizarte zerbitzuetara etortzen diren lagun asko bertakoak dira, Nafarroakoak".
Lorente joan den astean parlamentuko agerraldian izan zen De la Nava eta beste gizarte langile batzuekin batera. "Legea oso murriztailea dela salatu nahi izan genuen; pertsona asko laguntzarik jasotzeko inolako aukerarik ez dutelako", salatu du. Sarritan gizarteak halako errealitate "gordinei" bizkarra ematen diela gaineratu du. Dena den, azken urteetan, krisi ekonomikoaren harira, elkarte eta gizarte eragile andana sortu edo indartu direla ohartarazi du. Lorentek irizten dio administrazio publikoa iristen ez den tokietara iristen direla taldeok. Hala, Gurutze Gorriaren, Caritasen eta Elikagaien Bankuen lana goraipatu du.
Gizarte langile baten egunerokoa ez dela batere erraza aitortu du Lorentek, eta ohartarazi ia mende laurdeneko esperientzia duen arren muturreko egoeran daudenen errealitatea gertutik bizitzen ez dela "inoiz ohitzen". Izan ere, argi utzi du gizarte zerbitzuetara jotzen dutenek beste aukera guztiak agortu ostean jotzen dutela laguntza eske.
"Pertsona bat lanik gabe gelditzen denean, arazoak sortzen dira, baina ingurukoei laguntza eskatuta moldatzen saiatzen dira. Lagun zein senideen laguntza nahikoa ez denean etortzen dira gurera", azaldu du. Sarritan laneko arazoak etxera eramaten dituela aitortu du Lorentek. Esaterako, parlamentuko agerraldian askotan artatzen duen emakume bat burutik kendu ezinik zegoen. Hurrengo egunean beteko zen gizarteratze errenta 30 hilabetez jasotzeko epea. "Banekien bulegora etorriko zela eta ezingo niola inola ere lagundu", adierazi du Lorentek.
Alliren adierazpenak
Gizarte langileen agerraldiaren biharamunean, Iñigo Allik, Nafarroako Gobernuko Gizarte Politiken kontseilariak, honako adierazpen polemiko hauek egin zituen: "Gizarteratze errentan egiten diren iruzurren kontra neurri zehatzak hartuko ditugu". Hala, adierazpen horiek gogor kritikatu ditu Ana Fernandez Oinarrizko Errenta Denontzat plataformako kideak: "Txiroak, bazterkeria sufritzen dutenak kriminalizatzeko saio garbia izan da".
Gainera, datuak jarri ditu mahai gainean Oinarrizko Errenta Denontzat plataformako kideak. Gogorarazi du Allik mintzagai izan zuen iruzurra %0,71koa izan zela 2013. urtean. Izan ere, iaz 9.472 familiak —guztira, 22.278 pertsonak— jaso zuten errenta, eta 37,5 milioi euro baliatu zituen gobernuak. Beste 1,7 milioi erabili ziren 1.600 familiarentzako ezohiko laguntzetan. Baina kasu horietatik guztietatik 68 pertsonari kendu zieten errenta. Ana Fernandezek argi du: "Benetako iruzurrak dira ikertu behar direnak". Gainera, zalantzan jarri du Allik aipatutako iruzurrak zein neurritan diren iruzur.
Segurtasunaren paradoxa
Orain hemeretzi urte hartu zuen lehen aldiz Iruñeko Udaleko zinegotzi kargua Ignacio Polok. Urte horietan, bi agintalditan izan da Hiri Segurtasunerako zinegotzia. Udalean urte gehien daramatzan zinegotzia da. Simon Santamaria udaltzainburu izendatu zutenean bera zen Herritarren Segurtasunerako zinegotzia. Hamabost urte egin dituzte elkarrekin lanean, eta harreman handia dute. UPNren profila erabat betetzen duen politikaria da, eta alderdiaren erabateko babesa du. Urte hauetan, zinegotzi karguak ematen dizkion hainbat pribilegio modu desegokian erabiltzea leporatu diote zenbaitek. Aurreko igandeko auto istripua ez da kasu bakana, akabuaren akabua izan da. Segurtasunaren zaindariaren eredugarritasun ezak salatu du.
Polo zinegotziak erabiltzen zuen udaleko autoa ezaguna zen Iruñean. Volkswagen etxearen Polo auto zuria. Horrek hitz-joko erraza egiteko aukera ematen duen arren, anekdota hutsa baino ez da. Arazoa da Iruñea osoak ezagutzen duela, bere laneko autoa zinegotziak modu heterodoxoan erabiltzen zuelako. Jarrera hori ezagutu da, bereziki, Imanol Reta iruindarraren gafasblancaspamplona.blogspot.com.es blogaren eraginez. Reta ez dago ados Santamaria udaltzainburuak eta Polo zinegotziak aurrera daramaten politikarekin. Beraz, haren aburuz, salagarriak diren kontuak argitaratzen ditu blogean. "Santamariaren jauntxokeriak salatzeko hasi nintzen blogarekin". Blogean Retak hainbatetan salatu du Polok laneko autoa eta aparkatzeko baimen berezia egunero eta edozein egoeratan erabili dituela. "Nik ikusi dudanagatik, Polok nahieran erabiltzen zuen laneko autoa. Herritar guztien autoa. Nahi duena egiten duen pertsona da Polo, bere etxaldean dagoela uste du". Blogean idatzitakoengatik, bi aldiz salatu dute Santamariak eta Polok Reta. Baina, bi kasuetan, epaileak salaketak artxibatu ditu.
Polo Hiri Segurtasunerako zinegotzia zen astelehenera arte. Beraz, udaltzaingoaren ardura politikoa zuen. Iruñeko Udaltzainen Elkarte Profesionala sindikatuak hainbat gatazka izan ditu Polorekin. Euren aburuz, zinegotzi ohiak interes pertsonalengatik utzi zuen bertan behera zirkulazioa kontrolatzen zuen udaltzain motorzaleen unitatea. Poloren semea taxilaria da. Halabeharrez, unitateak Poloren semea salatu zuen hainbat aldiz, besteak beste, ustez drogak hartuta gidatzeagatik. Zenbait irregulartasun izan ziren, unitateak egin zituen salaketekin. Orduan, poliziakideek egoera hori salatu zuten. Eta, egun batetik bestera, unitatea desagertu zen. "Motorzale unitatea bertan behera uztea Polo zinegotziaren egoskorkeria izan zen. Unitate horrek egiten zituelako proba eta dokumentazio kontrolak", esan du Maite Santos udaltzainak eta Iruñeko Udaltzainen Elkarte Profesionala sindikatuko kideak.
UPNren politikaren zaintzaile
Mikel Gastesi Eusko Abertzale Ekintza alderdiko zinegotzia izan zen 2007 eta 2011 urteen artean. Zinegotzi izan zen urteetan, Polo Hiri Kontserbaziorako zinegotzia zen. Gastesik dio Polok UPNren profila erabat betetzen duela. Baina, oro har, hark ezagutu dituen UPNko zinegotzi guztiak nahiko antzekoak ziren. "Nire garaian Ana Elizalde zen Segurtasun zinegotzia, eta politika bera egiten zuen. Egia da, Polo ultraeskuindar eta kontserbadore hutsa da. Baina profil hori nik ezagutu dut UPNko zinegotzi gehienetan. Hau da, kontserbadore hutsak eta zuzentasunaren eta zorroztasunaren defendatzaileak. Hori bai, besteekin. Eurek nahi dutena egiten dutelako".
Gastesik Poloren izaera autoritarioa gogora ekarri du. "Batzordeetan ez zuen onartzen oposizioaren galderarik. Haserretu egiten zen. Haren ardurapeko gairen bat kritikatuz gero, batzordearen ostean aurpegiratu egiten zuen. Ez zuen ulertzen oposizioaren lana hori dela. Gehiengo absolutuan agintzera ohituta dago".
Aitor Sola Iruñea Askatasunez plataformako kidea da. Haren aburuz, Polok "UPNk Iruñean duen erregimena" zaintzen zuen, eta "UPNren hiri eredua bermatzen duen arduradun politikoa da". Eredu hori gogor salatu du Iruñea Askatasunez-ek. Solaren aburuz, "lehen eta bigarren mailako gizartea egin nahi dute. Lehen mailako biztanleek eskubideak izango dituzte, eta bigarren mailakoek, ez". Gastesik bat egiten du Solaren analisiarekin. "UPNren hiri eredua kontserbadorea eta elitista da. Eredu horretan dena izan nahi dute kontrolpean, eta ez dute nahi herritarrek parte hartzeko gunerik. Are gutxiago, ekinbide parte hartzaileek udala kritikatzen badute", dio Gastesik. Politika hori aurrera eramateko, udalak udaltzainak erabili dituela uste du. "Dena kontrolpean izan nahi dute. Horretarako egin zuten hiritar ordenantza. Polo da horren arduradun politikoa, eta ondoan behar du ordenantza betearaziko duen norbait. Horretarako hautatu zuten Santamaria udaltzainburu".
Ia hogei urte eman ditu Polok udal gobernuetan. Zuzentasun eta zorroztasunaren aldarria egin du beti, baina irregulartasun nabariek agerian utzi dute herritar ustez zintzoa.
“Osasun Departamentuari ez zaio gustatu herri ekinbidea”
Mendialdeko eremuetan oinarrizko osasun eskubideak berma ditzatela exijitzeko, lege egitasmo bat eraman zuten Nafarroako Parlamentura Pirinioetako hainbat udalerrik. Parlamentuak ez zuen gaia eztabaidarako ere onartu. Dena den, hautetsiek eta herritarrek jarraitzen dute eskatzen gutxieneko baldintzak berma ditzatela. Orain, gainontzeko lege bideak baliatuko dituztela diote. Juana Zelai (Jaurrieta, 1965) herri ekinaldi legegileari forma ematen jardun zuen lantaldeko partaidea da, baita mendialdeetako larrialdietako medikua ere, Auritzen.
Zeintzuk dira lege egitasmoan jasotzen zenituzten oinarrizko osasun baldintzak?
Larrialdiei dagokienez, ezbehar larriak ordubetean artatzeko baliabideak eta baldintzak eskatzen genituen. Oinarrizko arretaren kasuan, profesionalak formatzea eta ordezkaritza egokiagoak antolatzea. Bestalde, espezializatutako medikuntzaren aferan, mendialdeko herritarrentzat propio pentsatutako artatzea nahi genuen, koordinatuagoa. Iruñera jaitsiz gero, egun bakarrean osasun proba bat baino gehiago egin ahal izatea. Horrez gain, kliniketara joateko garraio publikoa jartzeko ere galdegiten genuen.
Hilabeteak eman zenituzten lege egitasmoa prestatzen. Nola izan zen prozesua?
2012ko martxoan, Nafarroako Gobernuak oinarrizko arretari eta larrialdiko etengabeko arretari buruzko erreforma aurkeztu zuen, eta proposamenak kritikak jaso zituen: batetik, zerbitzua bera okertzen zuelako; bestetik, langileen lan baldintzak okertzen zituelako. Hala, 2013ko martxoan, parlamentuak bertan behera utzi zuen erreforma, eta urtebeteko epea eman zion gobernuari beste egitasmo bat aurkezteko, eremuaren errealitatea aztertu eta gero. Hori jakinda, gu ere hasi ginen inguruaren azterketa egiten, gobernuak erreforma berria aurkeztu aurretik guretzat oinarrizkoena zena finkatuta egoteko.
Zuen iritzia parlamentuan aditzeko herri ekinaldi legegilea erabili zenuten. Zertan datza?
Herri ekinaldi legegileak ahalbidetzen du merindade bateko udalen hiru herenek neurri bat babestuz gero neurri hori parlamentura eramateko eskubidea. Gu Zangozako merindadekoak gara; bertan, 74 udal daude, eta, beraz, 25 udalen babesarekin aski genuen. Baina lege bide horrek beste eskakizun bat dauka: merindadeko biztanleen %50 ordezkatu behar dute egitasmoarekin bat egin duten udalek. Beraz, 25en atxikimenduarekin ez genuen aski. Izan ere, Pirinioetan jende gutxiago bizi da, eta merindadeko udal handiagoen hauspoa behar genuen, Burlatako eta Eguesibarko udalena, kasurako. Azkenean, hori ere lortu genuen. Hala, parlamentarien artera eraman genuen gure lege egitasmoa.
Nola bururatu zitzaizuen sekula erabili gabeko lege zirrikitu hori erabiltzea?
Bildurekin, NaBairekin eta Ezkerrarekin bildu ginen, eta haiek proposatu ziguten.
Nola hartu zuen parlamentuak lege egitasmoa?
Parlamentuak ez zuen tramitera onartu. UPNk eta PPNk kontra bozkatu zuten, eta PSNk abstentzioa eman zuen. Oposizioko gainontzeko alderdiek alde egin bazuten ere, ezin izan genuen aurrera atera. Egoerak pena ematen du, batez ere atzean lan handia zegoelako, baina parlamentura irits dadin beste bide batzuk bilatuko ditugu. 2012an aurkeztutakoak kalte egiten zien zerbitzuari eta lan baldintzei. Oraingoak ez du hainbeste aldatzen zerbitzuaren funtzionamendua. Hor dago gakoa. Erreforma honek ere kritikak izan ditu, baina sindikatu eta profesionalen aldetik.
Lege egitasmoaren inguruan sortutako mugimenduak eragin du oraingo erreforman?
Lege egitasmoa tramitera onartu ez zuten arren, hedabideetan azaldu zen, jendea mugitu zen... Osasun Departamentuari ez zaio gustatu. Eragin egin ziela uste dut. Orain, ez dira ausartu herritarrei zuzenean eragiten dieten zerbitzuetan aldaketak egiten, eta gehiago jo dute langileen lan baldintzen esparrua murriztera.
Beraz, osasun zerbitzuak ez dituzte aldatu kasik, baina oraindik ere zuen aldarrikapenak bete gabe daude. Zer egingo duzue?
Herri ekinaldi legegilean aipatzen genituen horiek parlamentuak aditu ditzan saiatuko gara. Nola egin dezakegun pentsatzen ari gara. Lege proposamena idatzita dagoenez, orain hautetsi eta zinegotziak ari dira, batez ere, nondik joan gaitezkeen aztertzen.
Abandonatutako mendialdea
Ingurune menditsua, elurte eta eurite ugarirekin. Horrelakoa da Nafarroako Pirinioetako ingurua. Bertan, Aezkoa, Erroibar, Zaraitzu eta Erronkariko ibarretan, geroz eta biztanle gutxiago daude, eta geroz eta zaharragoa da, gainera. Horregatik guztiagatik, behar-beharrezkoak dituzte zerbitzu medikoak, baina Nafarroako Gobernuaren erraztasun faltak ez die laguntzen. 2012an, Osasun Departamentuak murrizketak ezartzen zituen oinarrizko arretari eta larrialdiko etengabeko arretari buruzko erreforma aurkeztu zuen, baina medikuek arbuiatu egin zuten, eta 2013an parlamentuak bertan behera utzi zuen. Orain, planaren hirugarren erreforma aintzat hartu du gobernuak, eta maiatzaren 5ean jarriko du indarrean. Tokiko mediku eta erizainak, ordea, ez daude konforme: lan eskubideei kalte egingo diela diote, eta konpondu gabeko arazo bat erantzunik gabe uzten du: ez du jasotzen neurri zehatzik Pirinioetako biztanleen osasun eskubideak bermatzeko.
"Betiko polemika da hau. Iruñetik ordubetera edo gehiagora bizi gara, sakabanaketa geografikoak elkarren artean urrunduta gauzka eta erreferentziazko zentro medikoak oso urruti daude". Jose Ignacio Ubau Aezkoa ibarreko medikuarenak dira hitzok. Marta Vera Osasun kontseilariak aurkeztutako egitasmoak errealitateari muzin egiten diola deritzo, eta lekuaren berezitasunak aintzat ez dituela hartzen. "Osasun langileen artean hautsak harrotuko ditu neurriak", dio, tinko, eta horren lekuko da sindikatuen kritika. Erreformaren kontra azaldu dira osasun sindikatuen lan mahaiko ELA, LAB eta SMN. Hiruren artean, mahaiaren %55 ordezkatzen dute. Dena den, %45eko babesarekin egin du aurrera testuak; UGT, CCOO eta SATSE sindikatuek onartu dute neurria.
Batez ere, langileen kaltean
Erreformak ez ditu herritarren zerbitzuak asko aldatzen, batez ere profesionalen lan orduak eta ardurak moldatzen ditu. Nafarroako landa eremuan, oinarrizko arretako taldeak eta landa eremuetako larrialdi zerbitzuetako langileak daude. Egun, ordutegi eta betebehar jakin batzuk dauzkate: oinarrizko arretaz arduratzen diren medikuak 08:00etatik 15:00etara daude, eta ordu horretatik aurrera, larrialdietakoak. Erreforma martxan jarri ostean, oinarrizko arretan aritzen diren medikuek 15:20etik 20:00etara arteko txandak ere bete beharko dituzte, zenbait kasutan. Era berean, orain arteko atseden egunak gutxituko dizkiete. Larrialdiko taldeen kideen baldintzak ere moldatu dituzte: 20:00etan sartuko dira, 15:00etan sartu beharrean. Orotara, presentzia fisikoa eskatzen duten guardiek 34 orduko murrizketa izango dute. Sindikatuek diotenez, lau ordu eta 40 minutu luzatuko da, zenbait egoeratan, hainbat medikuren lan jarduna. "Arlo ekonomikoari begira pentsatutako plana da, aurrezteko asmoz egindakoa", esan du Ubauk.
Haserre daude, beraz, osasun arloko langileak. Eta herritarrak ez daude kontent; baina erreforma hau behintzat ez da aurreko urteetako proposamenak bezain kaltegarria. Beste planek ez bezala, aurtengoak ez du zerbitzuen nolakotasuna eraldatuko. Batetik, ona da, ez baitu murrizketarik ezarri; bestetik, negatiboa ere bada, hobekuntzak ekar zitzakeen egitasmoak ez duelako fruiturik eman.
Nekane Muño Erroibarko hautetsia da, eta osasun eskubideak aldarrikatzen aritu da azken urteetan. "Ez-nahikotzat" jo du erreforma. "Aurreko urtean, urtebeteren ostean alternatiba bat eskainiko zuela esan zuen gobernuak, eta ez du eskaini. Oraingo planak ez ditu zerbitzuak hobetzen". Itxi gabeko gatazka dagoela iruditzen zaio: "Gaiak mahai gainean egon beharko luke oraindik".
Udalak batuta, legea egiteko
2013ko martxoan, parlamentuko oposizioko alderdiek 2012ko erreforma lurperatu ostean, urtebeteko epea eman zioten gobernuari aurtengo urtarrilaren 24an ezagutarazi duen dokumentua idazteko. Txostena erredaktatzeko, Pirinioetako ingurunearen azterketa egin behar zuten agintariek. Herritarrek, baina, mesfidati hartu zuten ikerketa, eta aurreikusi zuten erreformak jaramonik ez ziela egingo beharrei.
Hori dela eta, paraleloki hasi ziren ingurunearen gabeziak aztertzen eta zerrendatzen, gobernuaren irakurketa hobetzeko asmoz. Muño izan zen horretan aritu zenetako bat. Hala, beste hainbat hautetsirekin eta osasun munduko langileekin elkarlanean, idazki bat egin zuen. Bertan, osasunari zegozkion ziurtatu beharreko puntuak paratu zituzten. Besteak beste, honako hobekuntza hauek nahi zituzten: larrialdiak hogei minutuan artatzeko baliabideak; artatutakoak Iruñean dagoen Nafarroako Ospitale Gunera ordubetean baino gutxiagoan eramatea; ospitaleetatik urruti dauden guneei lehentasuna ematea; mendialdeko orografiara egokitutako garraioak bermatzea; ekipo zehatzak eta medikatze dosi egokiak izatea; espezialitateak, adibidez, ginekologia, psikiatria... euren eremura hurbiltzea; eta medikuarenera joateko garraio publikoa eskaintzea. Beste hainbat eskakizunen artean, horiek ziren nabarmenenak.
Lehentasunezko eta larrialdiko planean eskatutakoa akaso ez zutela sartuko jakinda, beste lege bide batzuk bilatzeari ekin zioten, erreforman kontuan edukitzen ez bazituzten ere, parlamentuak nolabait aldarrikapenak aditzeko. Horrela, Nafarroan sekula erabili gabeko lege formula bat baliatzea otu zitzaien: herri ekinaldi legegilea. Horren bitartez, merindade batek lege proposamen bat aurkez dezake parlamentuan, betiere merindadea osatzen duten udalen herenek babesten badute, eta heren horrek biztanleriaren %50 ordezkatzen badu. Lortu egin zuten babesa. Zangozako merindadeko parte dira Pirinioetako herriak; merindadean dauden 64 udaletatik 56k babestu zuten. Alegia, udalen %87,7k; udal horiek herritarren %87,34 ordezkatzen zituzten.
Ondorioz, lege egitasmoa parlamenturaino heldu zen iazko abenduan. Bertan, NaBaik, Bilduk eta Ezkerrak tramitera onartzeko bozkatu zuten; UPN eta PPN, aldiz, aurka azaldu ziren; eta PSN abstenitu egin zen. Asmoa, beraz, hutsean geratu zen. Muñok salatu du parlamentuak ez zuela "aditu ere egin". Haren irudiko, "entzungor" egin zioten "herritarren hitzari". Iritzi berekoa da Ubau: "Ez zioten behar adina kasu egin; parlamentari batzuek ganberatik alde egin zuten proposamena aurkezten ari ginen bitartean, eta beste batzuek ez zuten arretarik jartzen... momentu batean urtebeteko lana zapuztu zuten".
Parlamentuaren ezetza
Kopeta beltz eta buru makur bueltatu ziren etxera. Izan ere, lege egitasmoak ez zuen aurrera egin, eta orain, gainera, ikusi dute Nafarroako Gobernuak aurkeztutako erreformak ere ez duela Pirinioetarako hobekuntzarik jasotzen. Muñok hala laburbildu du auzia: "Hemen ez dute ezer aldatu erreformarekin; langileen eskubideak eta baldintzak okertu dituzte, baina, herritarrei dagokienez, denak berdin-berdin jarraitzen du".
Esperantza ez dute galdu, ordea. Horren adibide da Muño: "Berriro landuko dugu gaia. Espero dugu talde politiko batzuek parlamentuan gogoraraztea". Ildo berberari eutsi dio Ubauk. Trabak traba, eta agintarien jarrerarekiko kritikoa bada ere, kontent dago medikuen lanarekin: "Arreta ona eskaintzen zaie herritarrei, medikuen esfortzu eta arretari esker". Dena den, argi dauka asko dagoela aldatzeko: "Zerbitzua hobetzeko forma bilatu behar da". Herritarrek markatutako osasun gabeziak gobernuak konpondu behar dituela deritzo.
Herri ekinaldi legegilea bultzatu duten udalak.
Nafarroa osoko 170 udalek sostengatu dute Pirinioetan gutxieneko osasun zerbitzuak exijitzeko lege proposamena. Hala ere, parlamentuak ez du onartu.