Mai 17, 20132013-05-17Asteko Gaiak0

“Ihes egin zutenen senideak gurekin izanen dira”

Duela 25 urte inguru hasi zen Koldo Pla (Piedramillera, 1950) memoria historikoa berreskuratzeko lanean, beste hainbat lagunekin batera. 1988an, Antsoaingo eskolako maisu bat hasi zen Ezkabako ihesaldia lantzen, eta hala sortu zitzaien preso batzuk biltzeko ideia. Urte hartan omendu zituzten lehenengoz. 1936ko gerraren ondorioz gertatutakoa berreskuratzeko asmoz, Txinparta elkartea sortu zuten 2000. urtean, beste hainbat lagunekin batera.

1988an egin zenuten Ezkabako presondegikoen aldeko lehen omenaldia. Nola hartu zenuten erabakia?

Oso gauza gutxi zegoen gaiari buruz argitaratuta, eta horren ondorioz hasi ginen gaia aztertzen. Hala, 1988ko maiatzean omenaldi bat egin genuen, lehenengoz, horretarako propio egindako monolitoan. Handik aurrera, urtero-urtero hasi ginen omenaldiak egiten. Zeregin horretan, 25 urte daramagu.

Denbora horretan nola aldatu dira omenaldiak?

Hasieran ihesaren historia gogoratzen genuen, eta errepidean bertan dantzariek aurreskua dantzatzen zuten. Gero, 2000. urtetik aurrera, Iñaki Alforjak egindako dokumentalaren harira jasotako datuak ere bagenituen, eta horrek bultzada handia eman zion.

Txinpartak ere lan handia egin du informazioa biltzen.

Hala da. Roldan Jimenok zerrenda bat eman zigun, bere aita zenak, Jimeno Juriok, Ezkabako hilerrian lurperatuta zeuden lagunen izenez osatutakoa. Horrela, 2010. urtean, Aranzadi zientzia elkarteko kideekin batera abiatu genuen indusketa. Hilotz bakoitzak botila bat zuen ondoan. Barruan, hildakoaren datuak jasotzen zituen papera izaten zuten. Hala ere, asko suntsituta zeuden, eta paperik ez genuen aurkitu.

Igandean, berriz ere gogora ekarriko duzue Ezkaba izan zena?

Bai, aurten ere izango da omenaldia. Berez, Ezkabako gotorlekua Defentsa Ministerioarena da, eta baimena eskatu genuen omenaldia barruan egin ahal izateko, baina baimena ukatu digute. Ondorioz, omenaldia, espetxeko atarian eginen dugu. Lucia Soca abeslariak abestuko du. Memoria historiakoarekin lotura handia du, eta emanaldi polita izanen da. Horrez gain, lehen aldiz, atera nahi genuen argazkia eginen dugu. Izan ere, ihes egitea, ihesaldian muga gainditzea lortu zuten hiru lagunen senitartekoak gurekin izanen dira. Ziur naiz oso une polita izanen dela.

Mai 17, 20132013-05-17Iritzia0

100

• Barañainen NaBaik egin nahi dituen baratze ekologikoak. NaBaik 100 baratze ekologiko egiteko proiektua aurkeztu du Barañainen. Helburua herritar behartsuenen bizi-kalitatea hobetzea da, eta errentan hartzen duenak bere irabazien arabera ordainduko du .

Mai 17, 20132013-05-17Asteko Gaiak0

Botilen hilerria, Ezkaban gertatu zenaren froga

2010. urtean hasi ziren Ezkabako Botilen hilerria industen Txinparta elkarteko kideak, Aranzadi zientzia elkarteko langileekin batera. 1940tik 1945era, Ezkabako presondegian hildako lagunak lurperatu zituzten han. Hilotz bakoitzari barnean paper bat z...

Mai 17, 20132013-05-17Iritzia0

7.782

• Arartekoak iaz jaso zituen herritarrak. Iaz 7.782 lagunek jo zuten Nafarroako Arartekora, eta, denera, 1.298 kexa aurkeztu zituzten. Arartekoak esan du krisiak herritarren "atsekabea" areagotzen duela.

Mai 17, 20132013-05-17Beste albiste batzuk0

“Bizirik dagoen museoa finkatu dugu, gizartea eraldatzeko lekua”

Bost urte daramatza Gregorio Diaz Ereñok (Barakaldo, 1959) Jorge Oteiza museoko zuzendari lanetan. Urte hauetan guztietan museoa sendotu dela eta Oteizaren izena unibertsala izateko lanean jarraituko dutela azpimarratu du.

Hamar urte bete ditu aurten museoak. Zer balorazio egiten duzu?

Poliki-poliki museoa finkatu da, eta, era berean, Oteizaren memoria sakonki aztertu dugu, bai egindako erakusketekin, baita argitalpenekin ere. Museoak marka izatea lortu dugu, eta horma hauek gordetzen dutenari ahotsa eman diogu. Esan dezakegu Oteizaren memoria eraiki dugula —eraikitzen ari gara—. Hamar urteren ondoren, baikor gaude, eta proiektua sendo dago.

Oteizaren inguruko interesak egun aitzina jarraitzen du.

Gero eta gehiago. Izan ere, ikertzen dugunean Oteizaren inguruan, gehiago ezagutzen dugu. Berriz ezagutzen dugu, eta ikusten ez genituen esparru batzuk agerian geratzen dira. Deskubritzen ari gara. Orain, haren heriotzaren hamargarren urteurrenean, lehen baino askoz gehiago ezagutzen dugu Oteiza. Haren nortasuna oso indartsua zen, eta gizartearen zati batentzat Oteizaren nortasunak obra gainditzen du. Guk orekatu behar ditugu bi elementu horiek, nortasuna eta obra. Azken finean, obra, aldi berean, artista da.

Mitoaren izaera erantzi, adibidez?

Bai. Seduktore aparta zen Oteiza, eta bere sortzeko gaitasunarekin ikusleak erakartzen zituen. Dena den, mitoaren irudia arriskutsua eta kaltegarria izan daiteke. Batik bat ikusleak bere sorkuntzaren errealitatetik aldentzen dituelako. Nik uste dut gaur egun bi elementu horiek orekatzen ari direla, eta gizartea kontziente da Oteizak sortzaile moduan duen garrantziaz. Guretzat hori ezinbestekoa da.

Poeta, pentsalari, arkitekto, eskultore… Artista zen Oteiza.

Oteizaren obrek arte guztiak hartzen dituzte beren gain. Mundua eraikitzen du, eta bereziki gizartearentzat lan egiten du, gizartea eraldatzeko. Horregatik, sortzailea izateaz gain, zerbait gehiago da Oteiza. Erabat erreaktiboa zen, eta orduko gizartearen bultzagarria.

Eraldatzailea zen. Horregatik jaso zituen hainbeste porrot?

Sortze prozesuan hainbeste konprometitu zenez, mugak gainditu zituen eta mundu artistikoaren aurretik zihoan. Horregatik, arazoak izan zituen, gehienak jendeak ulertzen ez zuelako. Gerora, urteak pasa ahala, merezimendua eman diote. Baina porrotak logikoak dira. Gizarteak ez zuen ulertzen hark zer eraiki nahi zuen, gizarteak ezin zion haren erritmoari jarraitu. Hala ere, porrotak akuiluak ziren Oteizarentzat, aurrera jarraitu zuen, eta horrela egin zuen hil arte. Nafarroan utzi zuen bere ondarea, eta ondareak toki fisikoa du, museoa, baina Oteiza bezalakoa da: muga geografikoak gainditzen ditu. Gizadiari eman zion ondarea Oteizak, eta bizirik dagoen museoa nahi zuen.

Bizirik dagoen museoa da Altzuzakoa?

Bai. Bizirik dagoen museo bat poliki-poliki egiten da. Bisitariek ere eraikitzen dute museo bizia. Hortaz, elementu dinamikoa da. Bisitariek Oteizaren obra ikustean berezko historia eta museoa sortzen dute. Gure lana gizartea inplikatzea da. Orain zuhurrak izan behar dugu, arretaz eraiki behar dugu memoria, eta zorroztasunez. Azken finean, emozioen bidez, museoa gizartea eraldatzeko lekua izatea nahi dugu. Bizirik dagoen museo batek emozioak eragiten ditu, eta edertasun emozional horrek eragiten du norberaren eraldatzea. Baina ez dugu nahi museoa masiboa izatea. Hona etortzen direnak paseatzen dira.

Museoak unibertsala egin du?

Bera da unibertsala. Egun, uste dut modu biziago batean uler daitekeela Oteizaren pentsamendua. Hamar urte hauetan Oteizaren biografia lantzen aritu gara, eta horretan gabiltza. Oteizaren diskurtsoa oso irekia eta aniztuna da, ez da inoiz agortzen.Guk nahi duguna da Oteizaren izenak, ezaugarri eta berezitasun guztiekin, izaera unibertsala izatea, mundu guztian egotea. Oteizak zintzotasun osoarekin utzi zuen artearen mundua, baina inoiz ez zion sortzeari utzi. Bere nahia izan zen, eta Euskal Herrira itzuli zen, etxera. Ez zuen parte hartu nahi museoetan, ezta arte galeriatan ere. Gizon aurreratua zen Oteiza. Pauso bat aurreratuta zihoan beti. Hark uste zuen artea gizartearena dela, eta erabat apurtzailea zen. Beti protestatzen zuen, baina ez ziren protesta soilak. Bidegabekerien aurka agertzen zuen kexa. Hezkuntza, kultura, politika… Oso gizon konprometitua izan zen, eta egun horrela izanen litzateke bizirik balego.

Hamar urteren ondoren, patronatuko batzuek esaten dute museoak egun den baino gehiago izan beharko lukeela, ez dagoela Oteiza osoa.

Hemen Oteiza osoa dago, bere esparru guztietako lanak jaso ditugu. Museoak ahalegin handiak egin ditu artistaren alde guztiak jasotzeko. Dena hobetu daiteke, baina uste dut hamar urte hauetan Oteizaren pentsamendua finkatu eta hedatu dugula. Lana presarik gabe egin behar dugu. Esparru guztiak elkartu behar ditugu osotasunera iritsi arte. Azken finean, batzea da kontua. Gainera, museoak lan egin du nabarmenkeriarik gabe, ikuskizunik gabe.

Mai 17, 20132013-05-17Beste albiste batzuk0

ELORRIETAREN BAKARKAKO LANAZ

Eñaut Elorrieta Ken Zazpi taldeko abeslariak bakarkako bideari ekin dio Deserriko kantuak diskoarekin. Gaurtik salgai dago diskoa, eta Benedeti, Atxaga, Aresti eta halako idazle handien poemetan oinarrituta dago. Hamar abesti ditu, eta deserria da lanaren muina. Denera, hamar kontzertu eskainiko ditu Euskal Herrian Elorrietak. Bihar, esaterako, 21:00etan, Lizarrako Golem zinemetan izango da, BERRIAren hamargarren urteurrena ospatzeko kontzertuan .

Mai 17, 20132013-05-17Beste albiste batzuk0

UPNk eremu laranja ezarriko du sanferminetan

Lehenengo aldiz, Iruñeko aurtengo sanferminetan ordaindu egin beharko da hirian autoa aparkatzeagatik. Hori adierazi zuen UPNk iragan astelehenean Sanferminetako Mahaian. Maiatzaren 30ean izanen dute hurrengo bilera, eta bertan eztabaidatuko dute gaia. Hala ere, adierazi dutenez, UPNk erabakia hartua du dagoeneko. Ignacio Polo UPNko Herritar Segurtasuneko zinegotziak eman du horren berri, baina ez du zehaztu Iruñeko auzo guztietan edo soilik batzuetan jarriko duten. Polok argi esan du sanferminetan eremu laranja izanen dela, baina, ordaintzeko txartela ez dela bi orduan behin aldatu behar eta egun osoan utz daitezkeela autoak aparkalekuan.

UPNko kideak adierazi duenez, sanferminetan eremu laranjak sortuko dituen arazoei irtenbideak emateko, hiri barneko garraio publikoa sustatuko dute, sanferminetan zerbitzu gehiago emanez. Hiriko sarreretan dauden doako aparkalekuak eta erdigunea lotu nahi dituzte horrela. Gainera, autoa erdibitzaileetan uztea debekatuko dute. Dena den, Polok ez ditu guztiz azaldu eremu laranja ezartzearen nondik norakoak, eta hilaren 30eko Sanferminetako Mahaian zehaztuko du gehiago.

Joan den maiatzaren 1ean ezarri zuen udalak eremu laranja Donibanen, Arrosadian, Azpilagañan, Ermitagañan eta Etxabakoitzen. Hortaz, egun, ia Iruñe osoan dago Trafiko eta Aparkamenduaren Ordenamendua zerbitzua (TAO).

Sanferminetan eremu laranja ezartzeaz gain, UPNk adierazi du altzairuzko zutoin bat jarriko dutela itxituran, entzierroan hildako guztien omenez. Sanferminetako Mahaia 2008. urtean sortu zuten, eta, besteak beste, entzierroaz, kultur programazioaz eta kaleko kontuez arduratzen dira. Udaleko alderdiek eta hainbat elkartek eta entitatek osatzen dute; besteak beste, Gazteriaren Kontseilua, Euskal Dantzarien Biltzarra eta Alde Zaharreko Merkatarien elkartea.

Herri jaiak

Gora Iruñea taldeak ere pauso batzuk eman ditu sanferminetako herri mahaia sortzeko. Iruñerriko herritarrekin eta hainbat talderekin bildu dira, herri jai parte hartzaileen alde. Taldeak "ezinbestekoa" ikusten du Iruñeko sanferminetan "benetako mahaia" osatzea, erakundeek eta herritarrek antolatuko dutena. Hori da, beraz, hurrengo urteetarako egitasmoaren helburuetako bat.

Gainera, UPNk izan ezik, Iruñeko Udaleko alderdi guztiek mozioa aurkeztu dute aurten Gora Iruñea taldeak sanferminetan gune bat izateko, eta UPNri eskatu diote leku bat uzteko. Urtez urte sanferminak ospatzeko Iruñeko Udalak ez dio utzi inolako gunerik Gora Iruñeari, eta horren kexu dira.

Mai 17, 20132013-05-17Beste albiste batzuk0

PINTAKETAK EZABATU DITUZTE SAKANAN

Nafarroako Gobernuak Arbizun eta Etxarri Aranatzen "terrorismoa goresten duten pintaketak" ezabatu ditu, "udalek garbitzeari uko egiten dietelako". Arbizuko eta Etxarri Aranazko udalei duela hilabete eskatu zieten pintaketak ezabatzeko, eta, epea amai...

Mai 17, 20132013-05-17Asteko Gaiak0

Askatasuna helburu

Rafael Cerbantes, Crisanto Almondi, Joaquin Ibañez eta Pablo Redin dira, besteak beste, Ezkabako ihesaldiaren ondorioz hil ziren 20 euskal herritarretatik lau. 1938ko maiatzaren 22a zen, asteazkenean beteko dira 75 urte. Igandea "egun lasaia" izaten zela profitatuta, 50 lagun inguruk antolatutako ihesa abian jarri zen. Denera, 2.487 preso zeuden Ezkaban, gehienak errepublikanoak, sozialistak eta abertzaleak. Ihesa espetxeko funtzionarioen tranpa izango zelakoan, askok amesgaizto hartatik ihes egiteari uko egin zioten. Denera, 795 presok gurutzatu zuten presondegiko atea; 207 tirokatuta hil zituzten, eta 585 atxilotu eta Ezkabara itzularazi zituzten. Iturri ofizialen arabera, hiruk soilik lortu zuten horrenbeste desiotako askatasuna.

Gosea, hotza, beldurra, bakardadea... Bizitza baldintzak oso gogorrak ziren Ezkabako espetxean. 1878an hasi ziren eraikitzen Ezkabako gotorlekua, gerra karlisten karietara. Hala ere, 40 urte behar izan zituzten lanak amaitzeko. Ordurako, abiazioa garatuta zegoen, eta gotorlekua zaharkituta gelditu zen erabiltzen hasi baino lehen. Hala, inolako erabilpenik gabe gelditu zen, Francok estatu kolpea eman zuen arte. 1936tik 1945era arte espetxe militar gisara erabili zuten faxistek. 1936ko uztailean izan zen estatu kolpearen ostean, Nafarroa altxamenduaren alde egin zutenen menpe gelditu zen, eta, hilabete gutxiren buruan, hasieran gotorleku gisara diseinatu zen espetxean 2.000 lagundik gora zeuden preso. Horietako batzuk, Nafarroakoak eta Errioxakoak, aske utzi zituzten, baina Ezkaba mendia jaisten ari zirela tiroka hil zituzten. Francoren aldekoek abian jarritako espetxe guztien artean gogorrenetakoa izateagatik izan zen ezaguna Ezkabakoa.

Ia 1.000 metro garaiera den Ezkaba mendiaren kaskoan dago espetxe izan zena. Neguak gogorrak izaten ziren, hotzaren eta elurraren eraginez; udak ere ez ziren makalak izaten. Gotorlekuko hormetan Ezkabako presoei ezartzen zitzaien erregimena "justua, gizatiarra eta katolikoa" zela irakur zitekeen; hain tratu ona munduko beste espetxeetan ez zela ematen esaten zuen idatzi hark. Baina baieztapen hori zalantzan jartzeko argudio bat baino gehiago daude. Izan ere, espetxeko mediku izan zenak, Manuel Roncalek, 1937an salatu zuen preso askoren tuberkulosi arazoak, besteak beste, janari"eskasiak" eragin zituela.

Ihesaldiaren arrazoiak

Iñaki Alforja kazetariak Ezkabako ihesaldiaren gaineko bi dokumental egin ditu Ezkaba, la gran fuga de las carceles franquiestas (Ezkaba, espetxe franquistetako ihesaldi handia) eta El cementerio de las botellas (Botilen hilerria). Dioenez, 1938ko ihesaldiaren antolakuntza, Araba eta Bizkai arteko zubi bat leherraraztekoan atxilotutako preso talde bati egozten zaio. Hasiera batean, bost lagunek besterik ez zekiten arren, gero asmoen berri ematen joan ziren apurka-apurka.

Afaltzeko garaian jarri zuten ihesaldia antolatu zutenek plana martxan, zaintzaileak sakabanatuen egoten ziren ordua izaten zelako. Helburua bat eta bakarra: askatasuna. Horrenbeste desio izan zutena 1938ko maiatzaren 22an iritsi zen, amesgaiztoari agur esateko eguna. Denera, egun horretan 2.487 preso zeuden Ezkaban. Talde anitzetan banatuta, zaintzaileei armak kenduz joan ziren, eta euren armamentua eskuratzea lortu zuten.

Apurka-apurka zaintzaileak indargabetzea lortu eta, jangelara jo zuten. Une horretan, zaintzako soldaduak ari ziren afaltzen. Soldadu bat errenditu ezinik zela eta, burdinazko barra batekin kolpatu zuten, eta hil egin zen. Hori izan zen espetxeko langileen artean hildako bakarra. Horren ostean, atezaindegietako soldaduak errenditu ziren. Ordu erdiren buruan, Ezkabako ihesaldia prestatu zutenek espetxearen kontrola eskuratu zuten.

Preso guztiek izan zuten espetxea uzteko aukera. Kalkulatutakoaren arabera, espetxeko buruak ohartzerako ia egunsentia izango zen. Baina, planak ez ziren espero bezala atera. Izan ere, soldadu bat, Iruñetik espetxera bidean zihoala Ezkaban gertatzen ari zenaz ohartu, eta hirigunera jaitsi zen gertatzen ari zenaren berri ematera.

Militarren kamioiak argi islatzaile eta guzti iritsi ziren gotorlekura gauean. Horren eraginez, hainbat presok ihes egiteari uko egin zioten. Hala, 03:30ean egindako kontaketan 1.692 preso zenbatu zituzten. Beraz, ihes 795ek egin zuten. Hala ere, Iñaki Alforjak jakinarazi duenez, presoek oso egoera "tamalgarrian" egin zuten ihes. "Asko goseak jota zeuden, ez zuten oinetako egokirik eta ingurua ez zuten ezagutzen", dio Alforjak.

Espetxeko akten arabera, maiatzaren 23an, ihesaldiaren biharamunean, 259 preso atxilotu zituzten; eta 24an, 445. Apurka-apurka, gero eta gehiago atxilotuz joan ziren. Azken iheslaria, 1938ko abuztuaren 14an atzeman zuten, ihesean ia hiru hilabete egin ostean. "Espetxeko atetik 795 lagun irten ziren arren, hiru lagunek soilik erdietsi zuten muga gainditzea", azaldu du.

Francoren aldeko militarrak, hala ere, ez ziren egon presoek nola ihes egiten zuten begira. Izan ere, dozenaka lagun hil zituzten Ezkaba mendiaren magalean, bai Antsoain aldean, baita Ezkabarten ere. Ihesaldiarekin lotuta, 225 lagunek galdu zuten bizia.

Alforjak ihesaldiaren inguruan egindako dokumentalean hainbat presok jakinarazi zutenez, Francoren aldeko militarrek ez zuten inolako "errukirik" izan ihesaldian parte hartu zuten presoekin. "Hiltzera egiten zuten tiro; ihesaldia une askotan harategi ere bilakatu zen. Gainera, mugara bidean zeuden gune estrategiko guztiak euren esku zeuden", azaldu du Alforjak. Iheslariak goseagatik baino gehiago egarriagatik ibili ziren larri.

Ihesaldia gertatu eta hurrengo egunean, maiatzaren 23an utzi zuten kargurik gabe Alfonso Rojas, espetxeko zuzendaria. Ordurako, hilabeteak ziren, presondegiko administraria kargu gabetuta zegoela. Militarren arduradunekin batera, behin-behinean espetxeratu zituzten. Hala ere, absolbitu egin zituzten hirurak.

Duela 75 urte jazotakoa ez ahazteko dozenaka lagun ari dira lanean. Munduko ihesaldirik handienetakoa izan zen. Espetxearen hormez gaindi zegoen askatasuna zuten presoek jomuga, bizirik irautea. Hiruk soilik lortu zuten. Hala ere, gaur aurkeztuko duten Los fugados del fuerte de Ezkaba (Ezkabako gotorlekuko iheslariak) liburuan, iheslariak hiru beharrean lau izan zitekeenaren teoria garatu du Fermin Ezkietak.

Ezkabako "lotsaren" kartzela, Iruñerriak horrenbeste urtean bizkar eman diona, 1945ean itxi zuten.

Mai 10, 20132013-05-10Asteko Gaiak0

Ez Dok Amairuren emanaldietan, mutil dantzak

Besteak beste, euskal kantagintza berria sustatzeko xedez eratu zen Ez Dok Amairu talde mitikoak Baga, biga, higa ikuskizuna dantzan hasten zuen duela 40 urte baino gehiago. Hainbat dantzaren artean, Baztango mutil dantzak dantzatzen zituzten. Sarrita...