Ane Eslava
Josenea lorezaintza enpresak proiektu berri bat sortu du, landa eremuan sortzen den zaborra kudeatzeko: Zangozaldeko hainbat tokitan sortzen dituzten hondakin organikoak gaika bilduko dituzte; ondoren, inausalditik jasotzen duten materialare...
Saioa Alkaiza
Euskal Jaik hamar urte iraun zuen, alternatibak josten, autogestioa eratuz Alde Zaharrean, bestelako mundu bat irudikatzen; Javier Chorrautek (CDN) ez zuen utzarazi, eta ez zuten hustu eta eraitsi harik eta Yolanda Barcina (UPN) herri mugimenduaren arnasgunea zena desegiten tematu zen arte. 2004ko uda zen.
Alde Zaharraren memoria gorpuztuan dago orduko hura. Subkontziente kolektibora joaz, errairen batean zizelkatua daukagu, minez. Kargak, atxilotuak, borrakadak, etxerainoko bidea hartu ezin zuten auzokideak... Auzo bat, Poliziarena. Nork esanen zuen antzeko irudi militarizatu bat biziko genuenik berriz Alde Zaharrean, noiz eta Aldaketaren Gobernuaren aroan gaudenean?
Bada, bai. Abuztuak 17 zituenean, 05:00etan, kaputxa jantzitako poliziek hartu zuten Nabarreria. Foruzaingoak eta Espainiako Poliziak. Eta auzokideak leihoetara atera ziren. "Eutsi, peña", entzuten zen, dozena bat furgoitik gora zeudela Nabarrerian; "Maravillas aurrera", garabi batekin azken balkoitik zintzilik zeuden neskak ateratzen zituzten bitartean; "Un desalojo, otra okupación" adi zitekeen, lotsagabe Poliziak balkoietan geunden bizilagun eta kazetarioi argazkiak ateratzen zizkigunean.
Inork ez daki zein izan den kalkulua: Ahal Dugu-ren soka kritikokoek eta ofizialistek zer eginen duten hauteskundeetan eta horrek nola eragin dezakeen botoan; Geroa Bai PSNri begira ote dagoen, Ezkerraren eta Ahal Dugu-ren babesarekin gobernua osatu nahian eta hor gaztetxea ere taktikoki garrantzitsua den EH Bildurentzat okerrenetarikoa litzatekeen aukeretako bat da balizko batuketa hori, aintzat hartuta agian zenbakien ondorioz bere beharra ere izatea gobernatzeko; Geroa Bai zentro-eskuinaren boto emaileen tarjeta ere bereganatu nahian ote dabilen eta jokaldi hau kartak erakusteko izan ote den; baliteke hasierako "huste ordenatuak" legalitate berniza ematea, baina zaurituek eta kargek pixka bat zikintzea ordena eta horregatik egin izana atzera; agian, sinpleagoa da dena eta kalkulurik ez egitea izan da kalkulu bakarra. Auskalo.
Bulegoak bulego eta lokatzak lokatz, argi dago zer gertatu den kalean: Maravillas okupatu dute berriz ere, eta, geroztik, askatutako beste espazio bat dauka Alde Zaharrak.
Eta kontua da, orain, Alde Zaharraren memoria kolektiboan ez dagoela bakarrik Euskal Jai, baizik eta Maravillasen erresistentzia eta herri mugimenduaren garaipena, eta auzokideek oroituko dituztela bizilagunak kolpez hartu zituzten kaputxadunak eta auzoari gune bat eskaini zioten gaztetxeko kideak. Are, oroituko dituztela brindis herrikoia, poz malkoak, besarkadak eta mundua ulertzeko beste modu bat sortu nahi duten horien ilusioa. Bigarren huste saiakera bat latzagoa litzateke, beraz.
"Hau ez da okupazio bat, ederra izanen den zerbaiten hasiera baizik, eta, egiatan nahi badugu, geldiezina", esan zuten Euskal Jai desalojatu zutenean.
Geldiezina izan zaitezen opa dizut, Maravillas. Zorionak zure urteurrenean, eta eskerrik asko auzoari emandakoarengatik.
Edurne Elizondo
Francisco Perez Lusarretak 96 urte bete zituen asteazkenean. "Erran iezadazu Paco, mesedez!", eskatu du, irribarre eginez. Atzo jaso zuen Berako Udalaren oparia: omenaldia egin zioten, Gernika batailoiko kide izan zela gogoratzeko. Nazien aurka borrokatu zen, II. Mundu Gerran. "Batailoiko azkena naiz, bizirik gelditzen den bakarra. Etxekoen artean ere, azkena". Duela sei hilabete hil zen Maria Luisa Agirre, Perez Lusarretaren emaztea, eta, geroztik, Berako zahar etxean bizi da gudari ohia. Jaurrietan jaio zen, 1922. urtean.
Jada ez du gazte garaiko gorputza, eta makilaren laguntza behar du mugitzeko; burua, ordea, beti bezain argia du, eta 1940ko hamarkadako usteaz eta indarraz mintzatzen da, oraindik ere. Errepublika maite zuen Manuela Lusarreta bere ama ekarri du gogora; gerra garaian lagun izandako Asta txakurra ere bai; anaiak eta arreba txikia; gerran galdutako lagunak. "Atzetik heldu zirenentzat ispilu izan nahi genuen orduan", nabarmendu du.
Ispilu horri egin nahi izan dio so Berako Udalak aurtengo besten hasieran, hain zuzen ere. Memoria historikoaren ispiluari, alegia. Perez Lusarreta omendu du horretarako, bai eta herrian 1936ko errepresioa sufritu zutenak eta haien ondorengoak ere. Altxamendu militarra gertatu eta gero, urte hartako uztailaren 21ean sartu ziren erreketeak Beran. Ordurako, jada, herritik at ziren frankistekin bat egin ez zuten hainbat herritar eta karabinero. Erreketeek ez zuten amore eman: 1936ko San Esteban egunean, gaurko egunez duela 82 urte, ihes egindako horien familiak eraman zituzten Udaletxeko plazara. "Gipuzkoara, Frantziara, edo fusilatzera", mehatxu egin zieten.
Ehun familia inguru bota zituzten herritik, eta gutxi batzuk baino ezin izan ziren itzuli. Ihes egiteko aukera izan ez zutenak fusilatu egin zituzten. Seiren gorpuak identifikatu zituzten; bertze lau desagertuta daude, oraindik ere.
Irundik Bartzelonara
Jaurrietan jaio, baina Irunera (Gipuzkoa) mugitu zen Perez Lusarreta familiarekin, haurtzaroan. Han harrapatu zituen 1936ko altxamenduak. "Gure familia errepublikazalea zen. Aita, karabineroa. Anaia zaharrarekin joan zen gerrara, frankisten aurka borrokatzera. Bertze bi anaiekin, arrebatxoarekin eta amarekin gelditu nintzen ni". Manuela Lusarretak Bartzelonara egin zuen ihes seme-alabekin, eta han gelditu ziren, gerra amaitu arte. "Gogorra izan zen. Irunera itzuli ginenean, dena kendu ziguten. Deus gabe utzi gintuzten. Frankistentzat, gu, errepublikazaleok, zaborra ginen, eta halaxe tratatu gintuzten".
Perez Lusarretaren aita Marcelino Perez preso hartu zuten. "Anaia zaharra ere bai. Aita Bilbon espetxeratu zuten; anaia, berriz, Santoñan". Ordukoak gogoratu dituenean, begirada ilundu zaio Perez Lusarretari. Amaren saminarekin oroitu denean, batez ere. "Nire ama emakume zoragarria zen, aparta benetan. Ama beti dut buruan; izugarri maite nuen". Harengandik jaso zituen bizitza osoan ardatz izan dituen balioak. Eta balio horiek eraman zuten Perez Lusarreta nazien aurka borrokatzera. "Ezin nuen deus egin gabe gelditu. Amak beti erran zuen borrokalari sutsua nintzela ni; mundua aldatzeko lanean ari nintzela. Harro zegoen, eta harro sentiarazi nahi nuen".
Soldaduska egiten ari zenean etxera itzultzeko eman zioten baimen bat baliatu zuen Perez Lusarretak muga zeharkatzeko eta Gernika batailoiarekin bat egiteko. Bidea ez zen erraza izan, halere. "Lehenik eta behin, Baionara joan nintzen. Atxilotu egin ninduten. Aske utzi ninduten kostaldeko bunkerrak eraikitzen laguntzera joan nintzela erran nuelako. Sinetsi egin zidaten".
Perez Lusarretak Paue izan zuen hurrengo helmuga, Okzitanian. "Han egin genuen bat 150 gudari inguruk; han mamitu zen Gernika batailoia". Bordele inguruan ikusi zituen lehendabiziko naziak. "Han egin nuen borroka lehen aldiz; eta han galdu nituen lehen lagunak".
Gerrari buruz, gizakien alderdirik ilunena agerian uzten duela erran du Perez Lusarretak. "Gerrara joaten zara, eta badakizu hil egin behar duzula, zu hil ez zaitzaten. Alemaniarrak gazteak ziren, gu bezala. Baina argi genuen nazismoaren kontra ari ginela borrokan". Tristuraz gogoratu ditu hainbat une: "Ez zen atsegina ikustea frantziarrek mendean hartutako etsaiak kolpatzen zituztela. Biziki krudelak iruditzen zitzaizkidan halako egoerak. Mendean hartutakoa ezin duzu kolpeka tratatu. Balio batzuen alde ari ginen borrokan, baina gerrak halakoak eragiten zituen".
Bordeletik Paris aldera eraman zuten Perez Lusarreta, batailoiko bertze hainbat kiderekin. "Paristik 50 kilometro ingurura zegoen jauregi batera eraman gintuzten; Rothschild familiarena zen. Han, mota guztietako armekin aritzen erakutsi ziguten. Magnum eta Colt etxeko errebolberrak eman zizkiguten. Sekulakoak ginela sentitzen genuen han!".
Armekin baino gehiago, halere, Gernika batailoiko kideekin eta orduan ezagutu zuen Asta txakurrarekin oroitzen da gudari ohia. "Batailoiko kideon artean, harremana ezin hobea zen. Talde bat osatzen genuen; justiziaren alde egiteko gogo berak batzen gintuen". Bereziki hunkitu da, halere, txakurrari buruz hitz egiten hasi denean. "Hain zen berezia! Laguna nuen, benetako laguna! Lubakian hotzak harrapatzen ninduenean, nire ondoan jartzen zen, berotzeko". Kumeak izan zituenean, lagun baten etxean uztea erabaki zuen. "Harekin hobeki ziren. Baina ez dut inoiz ahaztuko eman zidan guztia", erran du, begiak erdi bustita.
II. Mundu Gerra amaituta, Euskal Herrira itzuli zen Perez Lusarreta, Hendaiara. Irunen bizi zen, orduan, gudari ohiaren familia. "Aita, ama eta arreba ziren etxean. Anaia zaharra hilik zen ordurako. Bertze bi anaiak, berriz, hemendik kanpo: bat Afrikan, eta, bertzea, berriz, Frantziako kontzentrazio esparru batean". Familia laguntzea bilakatu zen Perez Lusarretaren helburu bakar eta nagusi. "Bazterrak ongi ezagutzen nituen, eta baliatzea erabaki nuen. Kontrabandista bilakatu ote nintzen? Bai, pixka bat", erantzun du, begiarekin kliska eginez.
Perez Lusarretak gogoratu du ehunak mugitzen zituztela, batez ere. Oroitu da Hernanitik Donibane Lohizunera eta, Bidasoko ibietan barrena, Endarlatsatik Plaiaundira egindako bidaiekin. "Frankismoak mehatxu egindako hainbat herritar ere lagundu nituen muga zeharkatzen", erantsi du. Ibardinen harrapatu zuten arte. "Egun hartan hiru ginen; ni nintzen lehena. Batek ihes egitea lortu zuen, eta bertze biok hartu gintuzten". Ibardindik Irungo polizia etxera eraman zuten, eta, han, Meliton Manzanas zuen zain. "Torturatzailea zen, gizon krudela. Zortzi edo hamar egunez izan nintzen han. Onik atera nintzen. Ondarretako espetxera eraman ninduten handik. Kartzelatik atera ninduten, azkenean, Euskal Herritik kanpora bidaltzeko". Sorterrian egoteko debekuak Bartzelonara bueltan eraman zuen Perez Lusarreta.
Bartzelonatik Irunera
Tailer batean hasi zen Bartzelonan lanean. "Mekanikari ona izan naiz beti. Haur bat bertzerik ez nintzenean ere, niri ez zitzaidan auto bat gidatzea interesatzen; autoa nola mugitzen zen jakin nahi nuen. Trebea nintzen". Osasun arazoen ondorioz utzi behar izan zuen lana. Ebakuntza egin, eta giltzurrun bat kendu behar izan zioten. Etxera itzultzea erabaki zuen Perez Lusarretak, orduan. "Kamioilari bati galdetu, eta, baietz, eramanen ninduela Donostiara. Horrelaxe joan nintzen etxera bueltan", gogoratu du.
Irunen, familiarekin egin zuen bat, berriz ere. "Auto zahar bat erosi, hura moldatu, eta garraiolari hasi nintzen lanean". Erretiroa hartu arte. Maria Luisa Agirre izan du bizikide, duela sei hilabete hil zen arte. Anai-arrebei ere agur erran behar izan die gudari ohiak. "Gogorra da. Baionan bizi zen anaietako bat. Minbiziak hartu zuen. Ebakuntza egin zioten, baina ez zuen sendabiderik. Hura ikustera joan nintzen azken aldian, argi eta garbi erran zidan hura izanen zela elkar ikusiko genuen azkena. Handik gutxira hil zen. Kolpe latza hartu nuen".
Eskuarekin egindako keinu baten bidez uxatu du tristura Perez Lusarretak. Irribarrea jantzi du, berriz ere. Badu damurik, halere: "Mundu hobe baten alde egin genuen borroka, baina ahaztu egin gaituzte; baztertu egin gaituzte". Ez du maite egungo gizartearen berekoikeria. "Non daude gure garaiko balioak? Mingarria da dena ahaztu izana. Bertzeentzat ispilu izan nahi genuen", berretsi du, orduko usteaz eta indarraz.
Edurne Elizondo
Miru beltzekin eta sorbeltzekin hasi, eta kurriloekin bukatu. Denborak txori izena du Aurizko Lindus tontorrean, ehunka mila baitira Pirinioak zeharkatzeko toki hori aukeratzen duten hegazti migratzaileak. Haiei so dira, uztailetik, Lindus 2 proiektuko kideak, egitasmo horren hirugarren sasoian.
LPO eta SEO Birdlife elkarteek, Aurizko Udalak eta Nafarroako Gobernuak egin dute bat Lindus 2 proiektuan. Gobernuaren izenean, Ornitolan etxeko kideak ari dira hegaztien bideari behatzen. Miru beltzei eta sorbeltzei egin zieten ongi etorria uztailaren erdialdean, eta kurriloek negua ekartzen dutenean itxiko dute aurtengo kanpaina, azaroaren erdialdean. Ordura arte, 80 espezie inguruko hegaztiak pasako dira Lindus tontor gainetik, hegoaldera bidean.
"Lindus 2 proiektuak hiru hanka ditu: zientzia, ekoturismoa eta formakuntza. Hiru arlo horiek jorratzen ahal ditugu hegazti migratzaileei so", erran du Ornitolan etxeko arduradun Gabi Berasategik.
"Lehenik, hegazti migratzaileei behatuz datuak lor daitezkeelako haien populazioei eta klimaren aldaketak haiengan duen eraginari buruz, bertzeak bertze; bigarrenik, gero eta gehiago direlako ornitologiak erakarritako bisitariak; hirugarrenik, hegaztiei toki ezin aproposagoan behatzeko eta ikasteko aukera eskaintzen duelako Lindusek", azaldu du.
Ornitolan etxea 2009. urtetik ari da Lindusen lanean. 2010ean, Lindus 1 proiektua sortu zuten, jasotako datuak Nafarroako Gobernuaren esku jartzeko. Bertze urrats bat egin zuten Lindus 2 proiektuarekin: kide gehiago hartu dituzte egitasmoan, eta hegaztiei so egiteaz gain, turismoa bultzatzeko ere bertze hainbat egitasmo jarri dituzte martxan. Zientziaren arloan, gainera, hegaztiei so egin ez ezik, saguzarrei behatzen ere hasi dira. Zehazki, Juan Tomas Alcalde aditua ari da Lindus 2 proiektuan. Egitasmo horren barruan lortutako hasierako datuek agerian utzi dute, adibidez, Baztango muinoak aukeratzen dituztela saguzar anitzek beren migrazioan. Europako ipar eta erdialdetik eremu epelagoen bila gurutzatzen dituzte Pirinioak animaliok.
650.000 hegazti 2017an
Hegaztiek ere giro epelagoak bilatzen dituzte hegoaldera bidean; bai eta zer jan ere. Iaz, 650.000 hegazti migratzaile zenbatu zituzten Pirinioetako tontorretan diren behatzaileek. Haietako ia 328.000 pasatu ziren Lindusko tontor gainetik. 2016. urtean, berriz, 83 espezietako 400.000 izan ziren.
Europako hegazti migratzaileen %90 pasatzen dira Lindus gainetik, hain zuzen ere. Horrek haiei so egiteko toki ezin hobe bilakatzen du Aurizko tontorra. Eguzkia atera bezain pronto hasten dira ornitologoak lanean, eta eguzkia sartu arte aritzen dira, eguraldiak zeruari so egiteko aukera ematen badie behintzat, zeren, lainoa sartzen denean, teleskopioek eta prismatikoek ez baitute deustarako balio.
Eguraldia lagun, ordea, Lindusko tontorraren orografiak mesede egiten dio zeruari so dagoen ornitologoari. "Teleskopioarekin, puntu bat direnetik buru gainean ditugun arte jarraitzen ahal diogu hegaztien bideari. Gertutik pasatzen dira, eta horrek aukera ematen digu datu anitz jasotzeko", azaldu du Berasategik. "Hasiberrientzat, ikasteko toki ezin aproposagoa da", gaineratu du Ornitolan etxeko arduradunak.
Miru beltzak, sorbeltzak, miru gorriak, zikoinak, zapelatz liztorjaleak, pagausoak... luzea da Lindusko tontorretik ikus daitezkeen espezien zerrenda. Iruñetik gertu dago, eta horrek erakargarri bilakatzen du hegaztiei so gozatu nahi duten guztientzat. Nafarroan gora egin du zaletasunak azken urteotan, hain zuzen ere. "Lindusko tontorrak ikuskizun ederra eskaintzen du", berretsi du Berasategik. Hainbat data buruan ditu: 2016ko urriaren 9an, adibidez, ia 500 miru gorri ikusi zituzten Lindusen; hilabete bereko 29an, berriz, 123.000 pagauso.
Aurtengo kanpainaren hasieran ere izan dute hegaztien migrazioaren ikuskizunarekin gozatzeko aukera Aurizko tontorrean: uztailaren 29an, adibidez, ia 1.000 miru beltz pasatu ziren Lindusko tontor gainetik.
Aurtengo kanpaina hasi bertzerik ez dute egin Lindusko tontorrean lanean ari diren ornitologoek. Hogei pertsona inguru dira, denera. Txandaka antolatzen dira, handik pasatzen diren hegazti guztiei so egin ahal izateko. Azaroaren 15era arte egonen dira Auritzen. Kurriloek negua ekartzen duten arte. Bitartean, prismatikoak eta teleskopioak zerura begira izanen dira Lindusen.
Edurne Elizondo
Ezohiko gauak ekarriko ditu Iruñeko abuztuak: harri artekoak izanen dira, Harresietako Jaialdiari esker. Iruñeko Udalak antolatu du zikloa, hirugarrenez, Creacity proiektuaren barruan. Iruñeko, Baionako eta Hondarribiko gotorlekuei balio kulturala eta turistikoa emateko helburua duen egitasmoa da Creacity. Ziudadela izanen du agertoki nagusi, baina jaialdiak Iruñeko bertze hainbat auzotara ere eramanen ditu musika, dantza eta antzerkia, atzo hasi eta hilaren 22ra bitarte. 164.000 euroko aurrekontua du aurtengo programak. http://www.pamplonaescultura.es/eu/events/festival-de-las-murallas-2018/ helbidean dago jasota.
"Jaialdi askotariko bat prestatu nahi izan dugu, mota guztietako publikoek izan dezaten aukera gustuko zerbait aurkitzeko", nabarmendu du Iruñeko Udaleko Kultura zinegotzi Maider Belokik. Sail bereko zuzendari Maitena Muruzabalek erantsi du Udalak helburu hartu duela "artea karrikara eta pertsonengana hurbiltzea". Jaialdiak, zehazki, Ziudadela, Guadalupeko gotorlekua, hiriko harresiak eta O plaza bilakatuko ditu bere agertoki. Ikuskizun guztiak doan izanen dira. "Bereziak izanen dira abuztuko ilunabar eta gauak", berretsi dute udaleko arduradunek. Ezohiko gauak Iruñeko abuztuan.
Diziplina anitz
Ziudadelan, hainbat diziplina uztartuko dituzten ikuskizunak izanen dira nagusi. Musikak, dantzak, kale antzerkiak eta zirkuak eginen dute bat. Gisa horretako proposamena aurkeztuko du, adibidez, Shakti Olaizolak: Baldin Bada izenburuko lana eskainiko du asteartean. Egun berean, Enkore musika taldea ariko da espazio horretan. Asteazkenean, berriz, Christophe Pavia artista eta Melanie Spettel dantzaria ariko dira, elkarrekin, Mysterieuses coiffures izenburuko performancean. Amer y Africa taldeak Enva eskainiko du, eta, Lazy Daisy Band taldeak, berriz, kontzertua.
Ostegunean, Dj Momek hartuko du agertokia, eta Nueveuno taldeak, berriz, zirkua eta dantza uztartuko ditu Sinergia 3.0 izenburuko lanean. Hilaren 14an, Traspediante konpainia ariko da Ziudadelan, batetik; bertzetik, Anne Etxegoien musikariak emanaldia eskainiko du. Akrobaziak egiten duten trebezia erakutsiko dute The Black Blues Brothers taldeko kideek, hilaren 15ean; biharamunean, Up Arte taldekoak izanen dira agertokian. Musika, berriz, Zenet taldeak eskainiko du.
Hilaren 18koa zonbien gaua izanen da. Hamabi eta hamazazpi urte bitarteko gazteentzat scape room berezia antolatu du udalak, zonbiak protagonista bilakatuta. Dantza bilakatuko du protagonista Maduixak, hilaren 21ean, eta, 22an, azkenik, Cirque Rouages konpainiaren ikuskizunak itxiko du jaialdia, Ziudadelan.
Guadalupeko harresian dantza bertikala izanen da protagonista, La Glo Zirko eta La Banda konpainien eskutik. Gaur ariko dira, 21:00etatik aurrera. Hilaren 10ean, La Bandak errepikatuko du, eta Compagnia dei Folli ere ariko da. Hilaren 17an, berriz, Linea d'Aria, eta La Banda, hirugarrenez. Zaldi Zurian ere dantzak hartuko ditu txokoak, Carmen Larrazen zuzendaritzapean. O plazan, berriz, kale antzerkiaz, dantzaz eta musikaz gozatzeko aukera izanen da, bertzeak bertze, Arantxa Villanuevaren konpainiaren eta Lindy Hop taldearen eskutik.
Flamenko jaialdia
Harri arteko ikuskizunak ez dira Iruñeko abuztua berezi bilakatuko duten bakarrak: hilaren 21etik 26ra, Flamenco on Fire jaialdia eginen dute, bosgarrenez, izen bereko fundazioak antolatuta, Nafarroako Gobernuaren eta Iruñeko Udalaren laguntzarekin, bertzeak bertze. Kontzertuak, hitzaldiak, liburu aurkezpenak eta bertze izanen ditu Iruñeko flamenko jaialdiak. Aurten, emakumeak omendu nahi ditu. Programa www.flamencoonfire.org helbidean dago.
Baluarteko oholtzan izanen dira, bertzeak bertze, Mayte Martin, Belen Maya eta Estrella Morente; Martin eta Maya hilaren 21ean izanen dira Iruñean; Morente, berriz, 22an. 24an, kontzertu berezi bat hartuko du agertoki horrek: Tomatito gitarra jotzaileak eskainiko du, Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin batera.
Lur Albizu Etxetxipia
Festen hasierak beti izaten dira zirrara, nerbioak eta bizipoza. Baina batzuei kostatzen zaie aldaketa batzuk bizi behar izatea. Kostatu baino gehiago, amorratuta daude eremu guztietako jauntxoak ez direla konturatzen ari direlako. Eta zarata egiteko aitzakiak behar dituzte, udan ere polemikaren bat egon dadin. Adibidez: euskara. Adibidez: festen "politizazioa".
"Gora Tutera!" oihukatu zuen jendez lepo betetako plazan. Eta, egia esan, bi gaiak lotzeko aukera paregabea iruditu zitzaien jauntxoei. Euskaraz zehazki bi hitz (Gora Tutera, Gora Santa Ana) oihukatu zituen. Nahiago dut ez errepikatu esan izan zirenak. Hain dira handiak euskarak dituen oztopoak, ezen "Gora!" horiek txistuak jaso zituzten plazan zegoen jendearengandik. Ez dezagun ahaztu non gauden eta guretzat sinbolikoa besterik ez dena (eta askorentzat ez nahikoa, eta ez laikoa, eta ez…) guztiz apurtzailea dela beste batzuentzat, eta ukatu eta errefusatu ere egiten dela.
Aldaketaz ari garela, gu ere askotan ez garela ohartzen ematen du, baina sinbolo txikiek zer-nolako garrantzia duten gogoratu beharko genuke. Tuteran uztailaren 24an, urteko egunik garrantzitsuenetakoan, emakume gazte eta euskaldun batek txupinazoa botatzea eta euskaraz ere (lehenbiziko aldiz) egitea handia da. Handia da, euskarak muga sinboliko bezain garrantzitsu bat apurtu duelako. Aurrekaria badago, ezinen da esan inoiz ez dela egin.
Harroak dira, eta Tuteran ere euskara entzun delako amorratuta daudelako. Haientzat ere muga sinboliko bat apurtu egin delako. Eta ezin dute aguantatu. Ezin dute aguantatu gaztelaniaren ondoan euskara ikustea, prestigioa duen momentu batean. Benetan navarrrrrrrísimo-a dena espainola delako, ez besterik. Erdara, "politizatu" gabeko festetan. Haiek ez dutelako festarik politizatzen, eta txistu egin zutenek ez dutelako Espainiako banderarik eramaten plazara. Hori ez da politizatzea, hori besterik gabe normala da. Haien norma jarraitzen duena.
Muga bat gainditu da; baina konturatzen ari gara zein bide dugun aurretik? Hartuko diogu tamaina erronka izugarri honi? Euskarak bultzada izugarria beharko du aurrera egiten jarraitu ahal izateko. Eta hori eremu guztietan egitea komeni da: kalean, instituzioetan, tabernetan, ikastoletan, eskoletan, euskaltegietan, txupinazoetan, eremu sinbolikoan. Bide horretan, behingoz eta behin betiko euskarak behar duen babesa ofizialtasunaren bidez baino ezinen du egin esparru batzuetan. Baita txistuen gainetik ere.
Euskara herrigintza delako, eraikuntza eta transgresioa. Euskara aldaketa da. Eraldaketa, mundua ikusteko beste modu bat (munduko beste hizkuntza guztiak bezala; ez gehiago, baina ezta gutxiago ere). Euskara transgresioa ere bada. Eta herria eraikitzea, egunez egun eta pausoz pauso. Batzuetan ahazten bazaigu ere. Eta ni… ni uztailaren 24an pozez zoratzen nengoen. Mila esker, Edurne!
"Hizkuntza inportantea baita batez ere esateko zerbait dagoenean. Elebakar harro, gu baino gehiago dura lex, dura lex, dura lex… sed lex".
Edurne Elizondo
Iruindarrek 2007. urteko azaroan inauguratu zuten hiriko egungo autobus geltokia. Egun berean, Oliveto kondearen etorbideko eraikinak ateak itxi zituen. 1934. urtekoa da geltoki zaharra, baina espazio berri eta bizi bilakatu da, berriz ere, hamar urte luze joan eta gero, Geltoki Iruña elkartearen eskutik: garai bateko enpresen leihatilak zeuden eremuetan, eta bidaiariek autobusen zain egoteko baliatzen zituzten espazioetan, Geltoki izeneko proiektua jarri dute martxan, ekonomia solidarioa, kultura alternatiboak eta elikadura subiranotasuna sustatzeko asmoz.
"Mundu kapitalista batean sartuta gaude, hala da, baina herritarrei erakutsi nahi diegu badaudela beste bide eta modu batzuk", nabarmendu du Geltokiko koordinatzaile eta programazio arduradun Katrin Ginea Mundiñanok. Horixe da Geltokiren helburua: kontsumitzaileak alternatiben bidetik gidatzea, alegia.
Ezohiko proposamena da Geltokik Iruñean egin duena; bai, behintzat, hiriburuan dauden merkataritza guneen moldeak kontuan hartuta. Nafarroako Gobernuak ontzat eman berri du, hain zuzen ere, Iruñeko Iturrama auzoan egin nahi duten azkena: 4.641 metro koadroko azpiegitura izanen da. Merkataritza gune bat, bulegoentzako eraikin bat eta hotela izanen ditu. Abenduan hastekoak dira lanak, gobernuaren oniritzia aldizkari ofizialean argitaratu eta gero.
Ez da hori Geltokik bultzatu nahi duen kontsumo eredua. "Bertakoa, sasoikoa, ekologikoa eta bidezko merkataritzakoa". Horiek dira Geltokik nabarmendu nahi dituen ezaugarriak. Ekainaren 9an inauguratu zuten Iruñeko espazio berria. "Hiru aste baino ez genituen izan sanferminen aurretik", azaldu du koordinatzaileak. Iruñeko besten zurrunbilotik atera eta gero, hain zuzen, proiektuaren ardatzak zehazteko unea dute oraingoa Geltokiko kideek, Ginea Mundiñanok nabarmendu duenez, eta "prest eta gogoz" direla erantsi du.
Ginea Mundiñano azarotik ari da Geltoki proiektuan lanean. Egitasmoa anitzez ere lehenago jarri zen martxan, halere. "Duela zazpi urte, Nafarroako REAS elkarteak proposatu zuen geltoki zaharreko espazioa ekonomia solidarioa bultzatzeko erabiltzea", gogoratu du koordinatzaileak. PSNk aurkeztutako mozio baten bidez, proposamen hori Iruñeko Udalera ailegatu zen. Aurrera egin zuen, gainera, baina, onartu eta gero, tiradera batean gelditu zen. Orain arte. "Oraingo udalak agintea hartu zuenean, proiektua berriz ere mahai gainean jartzeko baliatu zuen aukera REAS elkarteak". Eta bigarren honetan, bai, proiektua errealitate bilakatu dute.
900 metro koadro
Egungo Iruñeko Udalak 2016. urteko martxoan jaso zuen Geltoki proiektua garatzeko proposamena. Udalak espazioa atondu du, otsailetik maiatzera bitartean egindako obren bidez, eta ia 684.000 euroren inbertsioa eginda. Ekainaren 9ko inaugurazioan, hain zuzen, Geltoki hiriarentzat "espazio enblematikoa" dela erran zuen Patri Perales zinegotziak, eta herritar guztiak deitu zituen gune berria ezagutzera, "denen artean dinamika ezberdinak sortzeko". Geltoki Iruña elkarteko buru Carlos Reyk, berriz, ekitaldi berean nabarmendu zuen "bat egiteko eta elkarlanean aritzeko espazio bat" izanen dela Geltoki.
Denera, 900 metro koadroko eremua hartu du. Geltoki Iruña elkartea da kudeaketaren arduraduna; erakunde hori izan da udalak antolatutako lehiaketara aurkeztutako bakarra. Zazpi urterako jaso du elkarteak udalaren kontzesioa. Honako hauek osatzen dute Geltoki Iruña: REAS elkarteak, Emausko Trapuketariek, Nafarroako Nekazaritza Produkzio Ekologikoaren Kontseiluak, EHNE sindikatuak eta Eskuz Landutako Jangaien Ekoizleen Elkarteak.
Geltokiko espazioan 11 langile ari dira lanean, lanaldi osoz, eta hamabigarrena, berriz, lanaldi erdiz. "Kooperatiba osatu dugu langileok", azaldu du Ginea Mundiñanok. Tabernan, dendetan, komunikazio eta administrazio lanetan aritzen dira langileok, hain zuzen.
"Tabernan eta dendetan gure filosofiarekin bat egiten du gure jarduerak, eta bertako eta sasoiko produktu ekologikoen alde egiten dugu apustu, bai eta bidezko merkataritzakoen alde ere. Gure produktuek izen-abizenak dituzte", azaldu du Ginea Mundiñanok. Elikadura denda da bat, eta bertzea, berriz, bigarren eskuko produktuena. "Dendek eta tabernak eusten diote proiektuari. Jarduera horiekin ordaintzen ditugu gure soldatak; denak dira berdinak, eta irabazi guztiak Geltoki proiektuko ardatzen aldeko lanera bideratzen dira", erantsi du.
Ardatza, hain zuzen ere, kultura jarduerak dira. Eta haien helburua da Geltokik oinarri hartu duen ekonomia solidarioa bultzatzea, elikadura subiranotasunean urratsak egitea, eta kulturaren arloko alternatibak garatzea. Hori lortzeko, Geltoki Iruña elkarteko bazkideekin batera, bertze hamaika elkarteren eta eragileren parte hartzea sustatu nahi dute hiriburuko espazio berriko arduradunek.
"Kontzientzia sortzea da xedea, finean", erran du Ginea Mundiñanok. Kontzientzia, batez ere, kontsumitzaile gisa herritarrek duten ardurari buruz. "Gakoa hori da, kontsumoa", berretsi du Geltokiko koordinatzaileak. Kontsumoak arlo guztiak ukitzen dituela erantsi du, gainera: "Ez gara ari bakarrik egiten ditugun erosketez; ari gara telebistan ikusten dugunaz, erabiltzen dugun bankuaz edo gastatzen dugun energiaz", zehaztu du. "Pertsonak jarri behar ditugu erdigunean", gaineratu du.
Geltokik kapitalismoari ihes egiteko eta kontsumo modu etikoak bultzatzeko dauden aukerak jarri nahi ditu mahai gainean, arlo horietan guztietan. "Irailetik aurrera, gure ateak zabalik izanen dira parte hartu nahi duten elkarte eta eragileentzat; Fiare banku etikoko kideak, adibidez, asteartero etorriko dira, 17:00etatik 19:00etara. Eskaintza finko bat osatu nahi dugu, herritarrek nora jo jakin dezaten".
Kontzientzia pizteko lan horretan haurrak protagonista izanen direla argi utzi du Geltokiko koordinatzaileak. "Guretzat haurrak oso inportanteak dira". Geltokin haientzako liburutegia jarri dute, bai eta haiek erabiltzeko txokoa ere. Espazio horietan haurrentzako ekinaldi bereziak ere eginen dituzte. Haurrentzako liburutegiaz gain, helduentzako bertze bat ere bada Geltokin; biak Iruñeko Udalaren eskutik jarri dituzte martxan, Ginea Mundiñanok zehaztu nahi izan duenez.
Erreferentzia
"Erreferentzia izan nahi dugu; informazioa jasotzeko toki bat". Horixe berretsi du Geltokiko koordinatzaileak. Oraingoz izan duten harrerarekin "oso kontent" dago. Tabernaren bidez, herritar anitzek ezagutu dute Geltoki jada, eta helburua hori da. "Jendea erakartzea, gure eskaintza ezagutzeko". Hitzaldiak, musika emanaldiak, erakusketak, tailerrak eta bertze antolatu nahi dituzte, jardueron bidez kapitalismoari bizkarra eman nahi dioten alternatiben bidetik aurrera egiteko.
Ekainean, Alternatiben Herria egin zuten Iruñeko karriketan, eta Ginea Mundiñanok gogoratu du egun horretan argi gelditu zela alternatiba horiek "errealitate bat" direla: "Nafarroan bada jende anitz lanean". Argitu nahi izan du Geltokik ez duela inor ordezkatu nahi. "Tokirik ez dutenei espazio bat eskaini nahi diegu, eta toki bat dutenei, berriz, beren lana gurean erakusteko aukera. Baina ez dugu inoren tokia bete nahi", zehaztu du.
Iruñeko autobus geltoki zaharrak 2007. urtean itxi zituen ateak; orain, hamar urte luze joan eta gero, Geltokik ireki ditu bereak. Herritarrentzat zabalik dituela nabarmendu du Katrin Ginea Mundiñanok. Zain dira.
Edurne Elizondo
Zorioneko obrak!". Lizarrako Gustavo Maeztu museoko kide Natalia Genticok erran ditu hitzok; museoan igogailua jartzeko lanak egiten ari dira, eta, ondorioz, itxi egin dute. Erakundeak ez ditu udako tailerrak bazter utzi nahi izan, halere, eta herriko San Domingo zahar etxean bilatu eta aurkitu du aterpe. Astebetez, belaunaldi ezberdinetako hogei pertsona aritu dira, zahar etxeko klaustroan, museoak antolatutako arte tailerrean. Toki horretako giro lasaiak hartu ditu sortzaileak, eta 8 eta 85 urte bitarteko egileak erabat murgildu dira sortzeko prozesuan. "Zorioneko obrak!", berretsi du Genticok, klaustroko giro bereziak harrapatuta.
Genticorekin batera, Fermin Alvira artista aritu da tailerreko arduradun. "Bagenuen esperientzia haurrekin, bai eta zaharrekin ere; baina, oraingoan, belaunaldi ezberdinetako pertsonak elkartu ditugu toki berean, elkarrekin lan egin dezaten, eta emaitza zoragarria izan da", nabarmendu du.
Zahar etxeko hamar kidek osatu dute taldea, batetik; bertzetik, bost adingabek; eta hirugarrenik, berriz, Gizakia Helburu fundazioko bertze bost kidek. Astebetez bat egin dute, egunean ordu eta erdi luzez. Denbora tarte horretan, hutsean gelditu da adin muga; elkarrekin ikasi eta elkarri irakatsi diote.
"Hagitz polita da!", erran diote taldeko neska gazteenek Julia Lizariri, andreak egindako erretratuari so. Irribarre zabalak hartu dio aurpegia. Zahar etxea du bizitoki. Tailerra egoitzan egin izana eskertu du, eta, batez ere, kanpotik ailegatu diren parte hartzaileen bisita. "Ederki pasatzen dugu".
Martin da zahar etxetik kanpoko bisitari horietako bat. Gizakia Helburu fundazioaren eskutik bat egin du Gustavo Maeztu museoaren ekinaldiarekin. "Esperientzia polita da; lasai egoteko aukera ematen digu, eta ikastekoa ere bai. Haurrekin, gainera, barre anitz egiten dugu", azaldu du.
Irakasleak, "pozik"
"Eskertzen dutela sumatzen da, eta hagitz lan interesgarriak egin dituzte. Artearen bidez anitz kontatzen dute", erran du Alvirak, Gizakia Helburu fundaziotik iritsi diren parte hartzaileei buruz. Droga mendekotasuna duten pertsonak artatzen ditu erakunde horrek.
Tailerrak irakasleei ere eman die "anitz", Genticok eta Alvirak aitortu dutenez. "Hagitz polita da esperientzia; taldeak hasieratik bat egin du, eta hagitz ongi moldatzen dira denak. Harreman bizia eta aberasgarria sortu da denen artean, eta horrek gu ere pozten gaitu", azaldu du Alvirak.
Ipuinetako pertsonaiekin, collagearen teknikarekin eta erretratuarekin lan egin dute tailerreko parte hartzaileek beren lanak osatzeko. Erretratuak egiteko, aurrean dutenari so egin diote, eta ia denek erran dute gauza bera, lanean hasi bezain pronto: "Hagitz zaila da!". Ez dute etsi, halere. Nork bere burua margotu behar izan du, halaber. Genticoren eta Alviraren laguntzarekin, betiere.
Gizakia Helburu fundazioan boluntario ari den Camila Rizzo ere erabat murgildu da tailerreko prozesu sortzailean, eta zalantzarik gabe hartu ditu eskuan arkatza eta margoak. Italiatik etorri da Nafarroara, gizarte langile gisa trebatzen jarraitzeko. Argi du tailerrak on egin diela fundaziotik parte hartu duten kideei.
Abuztuan izanen dute bertze hainbatek parte hartzeko aukera, tailerra berriz eginen baitute Gustavo Maeztu museoko kideek. "Lehendabiziko hau izugarri ongi atera da, eta errepikatu nahi dugu, argi eta garbi", nabarmendu du Genticok.
San Domingo zahar etxeko klaustroa erakusketa toki ere bilakatu da, tailerrak iraun bitartean, lanak amaituta denak batera erakutsi baitituzte, artistek hamaiketakoa hartu bitartean. Zahar etxeko zuzendari Maite Eskostegi Goñik ere baliatu du aukera lanei so egiteko. "Kontent" da tailerra egiteko izan duten aukerarekin. "Talde zoragarria sortu da; bat egin dute lehen unetik, eta hori zoragarria da. Guk ez dugu gizartetik at gelditu nahi. Bertze herritarrekin bat egin nahi dugu".
Zahar etxeko kideek atzean dituzten esperientziak, bizipenak eta ezagutzak nabarmendu ditu Eskostegi Goñik, eta horiek guztiak tailerreko bertze parte hartzaileekin partekatzeko aukera izatea eskertu du. "Gustavo Maeztu museoarekin harreman estua dugu, sintonia handia, eta elkarlan hori hagitz aberasgarria da", erran du zuzendariak. Margo, paper, arkatz eta pintura artean eman dituzte hainbat egun zahar etxean, eta abuztuko tailerra hasteko zain dira jada.
Edurne Elizondo
Ez dadila atera; geltokian gera dadila abiadura handiko trena. Horixe dute helburu AHT Gelditu taldeko kideek, eta, hori lortzeko, proiektu horren aurka egiteko, Martzilla eta Altsasu arteko bizikleta martxa bat jarri dute abian. Atzo hasi, eta igandean amaituko da.
AHTaren inguruko egungo egoeraren ondorioz hartu dute azpiegitura horren aurka direnek protesta egiteko erabakia. "Garai garrantzitsua da oraingoa; duela hiru urtera arte, proiektua geldirik egon da; orain, berriz, lanak berehala hasteko mehatxua dugu aurrean", azaldu dute Nafarroako AHT Gelditu taldeko kideek.
Ezagutarazi dutenez, azken aldian bi desjabetze prozesu jarri dituzte martxan: bat, Tafallan eta Erriberrin; bertzeak, berriz, Erriberriko lurrez gain, Alesbes, Azkoien, Faltzes eta Martzilla herrietakoak ere ukituko ditu. Bizikleta martxak, hain zuzen, herriok izanen ditu protagonista, gertatzen ari diren desjabetzeak salatzeko, bertzeak bertze.
Bizikleta martxak Sustrai Erakuntza fundazioaren babesa jaso du. Hain zuzen ere, talde horretako kide Pablo Lorentek nabarmendu eta salatu du egungo Nafarroako Gobernuak AHTari bultzada eman diola: "Azken hiru urteotan, UPNk zortzi urtean egin zuena baino anitzez ere gehiago egin du EAJk AHTaren alde". Batetik, Geroa Baik AHTaren aldeko apustua egin izana jarri du Lorentek mahai gainean; bertzetik, berriz, gobernua babesten duten gainerako hiru taldeek "deus" egin ez izana, Geroa Baik AHTari emandako bultzada hori hutsean uzteko.
Hitzaldi bat eskainiz eginen du bat Sustrai Erakuntzak egunotan egiten ari diren bizikleta martxarekin. Gaur izanen da, 15:00etan, Biurrunen, herriko elkartean. Fundazioko Xabier Zubialdek hartuko du hitza Prestazio handiko trena eta energia izenburuko saioan.
Gaur, Tafallatik Iruñera
Atzoko lehen etapan, AHTaren aurkako bizikleta martxak Martzilla eta Tafalla arteko bidea egin zuen. Gaur, Tafalla eta Iruñe artekoa eginen du. Gaurko ibilbidea 46 kilometrokoa da, eta hiriburuko Maravillas gaztetxea izanen du helmuga.
Bihar, parte hartzaileak Iruñetik Irurtzunera joanen dira, 43 kilometroko bidean. Igandeko etapak, azkenak, kilometro kopuru bera izanen du: txirrindulariek Irurtzun eta Altsasu arteko bidea eginen dute. 09:30ean hasiko da igandeko etapa, eta 18:00etan eginen dute protesta bukatzeko ekinaldia, Altsasun.
"Herritarrei esan nahi diegu karrikara atera behar dugula AHTaren aurka protesta egiteko; orain, inoiz baino gehiago", berretsi dute AHT Gelditu taldeko kideek. Batetik, agerian utzi dute lanak hasteko arriskua, baina, bertzetik, nabarmendu dute egun "inoiz baino zilegitasun gutxiago" duela abiadura handiko trenaren proiektuak.
Izan ere, Europako kontu auzitegiak berriki erran du, txosten baten bidez, Europako AHT lineak ez direla "eraginkorrak", eta "kostuei eta onurei buruzko azterketarik gabe" egiten dituztela. Lorentek ere nabarmendu du zer errealitate uzten duen txosten horrek mahai gainean: "AHTarekin aurrera jarraitzeko inolako argudiorik ez dute", erran du.
AHT Gelditu taldeko kideek ere argi dute kontu auzitegiak agerian utzi dituen datuak aintzat hartzekoak direla. Gainera, AHTaren inguruko "ustelkeria" salatu dute. "Barcenasen paperetan ageri diren hainbat enpresari esleitu dizkiete Nafarroako lanak", azaldu dute.
Bizikleta martxaren antolatzaileek uste dute AHTaren proiektuak gero eta babes txikiagoa duela gizartean ere. Nabarmendu dute azken urteotan hainbat talde sortu direla Nafarroan bertze tren eredu baten alde, bertzeak bertze Tafallan eta inguruko herrietan, bai eta Sakanan ere. AHT Gelditu plataformako kideek "sarea" osatzen jarraitu nahi dute taldeokin, eta horretarako ere baliatu nahi dute bizikleta martxa.
Sustrai Erakuntza fundaziotik ere tren publiko eta sozialaren alde egin dute lan azken urtean. Lorentek apustu hori berretsi du, eta Nafarroako Gobernuko kideak bat egitera deitu ditu. Bizikleta martxaren helburua ere hori da, AHTa baztertzeko eta bertzelako tren eredu bat bultzatzeko lan egitea. Atzotik, bidean dira bizikletak; igandean iritsiko dira Altsasura. Han eskatuko dute AHTa ez dadila geltokitik atera.
Tania Arriaga Azkarate
Baketsuak eta eguzkitsuak izaten dira uztaileko egunak; gauak, sutsuak eta biziak. Ikasturtean gertatukoari egunez berrikusketa egiten diogun moduan, gauez azken hilabeteotan jasandakoa gure sistematik ateratzeko aprobetxatzen du...