Edurne Elizondo

Egin dezagun bidea, mundua alda dezagun. Horixe da, hain zuzen ere, Setem gobernuz kanpoko erakundearen lelo nagusia. "Badakigu hitz handiak direla, askotan esan digute nahiko utopikoak garela, baina ziur gaude erabaki oso txikiekin mundua aldatzen ari garela". Iratxe Torresen hitzak dira, Nafarroako erakundeko batzarreko idazkariarenak. Mundua aldatzen ez ezik, haien egoitza aldatzen ere aritu dira azkenaldian, eta Mercaderes kaleko 20. zenbakiak badu funtzio berria: bidezko merkataritzako denda eta informazio gunea da.

Iruñeko Iturrama auzotik Alde Zaharrera egin du salto Setem elkarteak. "Ikusgarriago, hurbilago eta eskuragarriago izateko erronka berri bat hartu dugu", dio Torresek. Aurten, gainera, 25 urte beteko ditu erakundeak Nafarroan, eta bada, behintzat, ospatzeko modu bat. Bidezko merkataritza sustatzea eta giza eskubideak defendatzea dira elkartearen lan ildoak, besteak beste. "Merkataritzako harremanak aldatzen saiatzen gara, eta harreman bidezkoagoak lortu nahi ditugu kontsumitzaileen eta ekoizleen artean".

Horretarako, hainbat kanpaina aurrera eramaten dituzte. Arropa Garbia da abian dutenetako bat. Ehungintzaren sektorean lanean ari diren pertsonen lan baldintza kaskarrak eta jasaten duten tratua salatu nahi dituzte. Bangladesh datorkio gogora askori, 2013an Rana Plaza eraikina eraitsi eta mila pertsona baino gehiago hil zirelako han. Baina ez da kasu bakarra. Produkzioa deslokalizatzeak eta enpresa transnazionalen garrantzia handitzeak are gehiago okertu du ehungintzaren sektoreko langileen egoera. "Soldatak oso txikiak dira oraindik, eta fabriketan bertan lo egiten dute askok; istripu larriak izaten dira", azaldu du Setemeko kideak.

Arroparen atzean zer dagoen ikusi behar dela uste du Setem erakundeak. Etiketan, prezioa, materiala eta garbitzeko moduari buruzko informazioa begiratzeaz gain, garrantzitsuak dira langileen lan baldintzak eta produkzioaren atzean dagoen prozesu osoa ere. "Orain jendeak askoz arropa gehiago erosten du, kontsumoa asko handitu da, baina ekoizpenaren kalitatea, aldiz, trakestu egin da".

Kanpoan eragina

Kanpaina horren barnean, hain justu, iaz Aldatu zure zapatak ekinaldia abian jarri zuten, zapatagintzaren sektorean dauden itzalak salatzeko, eta langileen eskubideak eta ingurumena errespetatzeko neurriak hartzea galdegiteko. "Gure dinamikek eta kontsumo ohiturek munduko beste toki batzuetan duten eraginaren inguruan sentsibilizatu behar dugu". Horregatik, Alde Zaharreko egoitza berrian, elikagaiek ez ezik, ehungintza sektoreak ere bere txokoa izanen du. "Bestelako arropa nahi dutenentzat izanen ditugu jantziak, eta, horrez gain, kosmetika produktuak eta eskulangintza ere bai". Elikagaien artean, kafea, txokolatea, marmeladak eta edariak nabarmendu ditu Torresek.

"Guk bidezko soldatak eta baldintza duinak aldarrikatzen ditugu. Bidezko merkataritzak ziurtatzen dizu ekoizpen prozesu osoan giza eskubideak bermatuta daudela". Gizartea askoz sentsibilizatuagoa dagoela uste du Torresek, eta informazio gehiago dutela bidezko merkataritzaren inguruan. Aldaketa nabari da: "Orain dela urte batzuk, gehiengoak ez zekien ezer bidezko merkataritzaren inguruan; orain, produktuak gehiago ezagutzen ditugu; nondik datozen galdetzen dugu".

Izan ere, gizartearen inplikazioa "beharrezkoa eta funtsezkoa" da mundua eraldatzeko, Torresen ustez. Krisi ekonomikoaren ondoren, gehiago: "Kontziente izan behar dugu hemen ditugun jarrerek eta kontsumo ohiturek ez dutela bakarrik eragina hemen eta gure inguruan, baizik eta ekoizleak dauden tokietan ere bai". Hala, jakinarazi du kontsumitzen diren produktu gehienak atzerrian ekoitzitakoak direla. "Tamalez, gero eta enpresa gehiago joaten dira kanpora, eta lan baldintzak oso txarrak dira".

Norbanakoan jarri du arreta Torresek, bakoitzaren erabakietan dagoelako gakoa haren ustez. "Erabaki sinpleekin gauzak aldatzen lagundu dezakegu. Jakin behar dugu badirela beste kontsumo ohitura batzuk ere". Setemek argi du, eta mundua eraldatzeko urrats txikiak egiten jarraituko du, mundu hobe baten alde, merkataritza duin eta zuzena bultzatuz. Hemendik aurrera, lan hori Iruñeko Alde Zaharretik eginen dute erakundeko kideek.

Edurne Elizondo

Pertsona bat zara sartzen zarenean; baina gaitz bilakatzen zaituzte. Norbait izateari utzi, eta eritasun bihurtzen zaituzte; pertsona jada ez da pertsona, eskizofreniko bat baizik". Manuelenak dira hitzak, eta ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan gertatzen denari buruz aipatu ditu. Nahiago du bere abizena ez erran. "Ez da erraza hitz egitea, baina bada jendaurrean agertzeko eta jarrera bat hartzeko ordua". Mejorana elkarteko kide da Manuel; buruko gaitza dutenek egiten dute bat talde horretan. Duela urte eta erdi adimen osasun arazoak dituztenak ahalduntzeko hasitako bidean urratsak egiten jarraitu nahi dute, eta, horregatik, karrikara atera dira asteon, Iruñean, ohera lotzearen kontra direla ozen oihukatzeko.

Lehendabizikoz egin dute buruko gaitza dutenek elkarretaratze bat, Nafarroan; azken hilabeteotan Galiziako eta Asturiasko (Espainia) ospitale banatan gertatutakoa salatzeko egin dute: otsailean, Galiziako ospitale batean pertsona bat zendu zen, lotuta zegoen bitartean; apirilean, berriz, 26 urteko emakume bat hil zen Asturiasen; ohera lotuta zegoen hura ere, ospitaleratze psikiatrikoko unitate batean. "Ez dugu heriotz bakar bat gehiago gertatzea nahi", erran du Mejoranako Josebak.

Manuelek bezala, nahiago du abizenik ez erran. Ongi daki ohera lotzea zer den. Biek dakite. Joseba bitan lotu dute. "19 urterekin krisi handia izan nuen; ez nuen sentitzen nuen sufrimendua kudeatzeko tresnarik, eta nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen". Ospitaleratze psikiatrikoko unitatera eraman zuen horrek. "Maitasuna eta elkartasuna bilatzen nituen, norbaitek nirekin bat egitea, eta botikak eta tortura bertzerik ez nituen aurkitu", gogoratu du. "Unitatean dena dago profesionalen kontrolpean; jarduera batean parte hartzeari uko egin niolako lotu ninduten. Hainbat pertsona gainera etorri zitzaizkidan, eta lotu ninduten ohera. Sekulako amorrua sentitu nuen, ezintasun handia; esperientzia erabat traumatikoa izan zen niretzat. Terapeutikoa dela diote, baina ez da, inondik inora. Hunkitu egiten naiz, oraindik ere, gogoratzen dudanean".

Konfiantza, zalantzan

Halako esperientziek buruko gaitza dutenen eta artatzen dituzten profesionalen arteko haustura ekartzen dutela nabarmendu du Josebak. "Nola izanen duzu konfiantza lotzen zaituen medikuarengan?". Iritzi horrekin bat egin du Manuelek ere. Osatze psikosozialerako zentro batean bizi da, gaur egun. "Nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen; ernatu nintzenean, ohera lotuta nintzen; egoera horrek benetan hilda egoteko gogoa ematen dizu. Hainbat orduz egon zaitezke, bai eta hainbat egun ere; ezin duzu hazka egin ere", kontatu du.

Mejorana elkarteak eman dien babesa eskertu dute biek. Berdinen arteko espazio bat aurkitu dute taldean. Medikuen eta buruko gaitza dutenen artekoa, ordea, guztiz alderantzizkoa dela salatu du Josebak. "Botere harreman bat da, argi eta garbi; medikuaren erabakien menpe da gaixoa". Mejoranaren bidez, hain zuzen ere, ahalduntzeko lana egin nahi dute elkarteko kideek. "Subjektu aktibo eta politikoak garela aldarrikatu nahi dugu", erran du Josebak. Hitza hartu, eta beren errealitatearen berri eman nahi dute: "Ohera lotzen gaituzte hemen; terapia elektrokonbultsiboak ere erabiltzen dituzte. Gure bizitzari buruz erabakitzeko eskubidea aldarrikatu nahi dugu".

Elkarteak "galdutako gizatasuna" berreskuratzeko aukera ematen duela azaldu du Josebak. "Diagnostikoak buruko gaitzen ostrazismora kondenatzen zaitu; ez zara deus, ez duzu etorkizunik. Elkarteko lanak, ordea, antolatzeko aukera ematen digu; gure autoestimuak gora egiten du, eta ahalduntze pertsonal eta kolektiboa gertatzen da".

Bide horretan egin nahi dituzte urratsak Mejoranako kideek. Eta, horregatik, buruko gaitza dutenak artatzeko moduan aldaketak gertatzea "funtsezkotzat" jo dute. Ohera lotzea eraldatu behar den sistema horren zati bat da; baina ez gogoeta piztu beharko lukeen bakarra, Manuelek eta Josebak nabarmendu dutenez. Botikei buruz ere badute zer erran. "Ez dugu erraten hartu behar ez ditugunik; baina botika gehiegi emateko joera dago, izan ditzaketen ondorioei erreparatu gabe. Batez beste, hogei urte gutxiago bizi gara", azaldu du Manuelek.

Gauzak aldatzeko beharra nabarmendu du, halaber, Jose Antonio Intxauspe psikiatrak; Iruñeko Donibaneko adimen osasun etxeko zuzendaria da. "Profesionalen eta artatzen dituzten pertsonen arteko elkarlana bultzatuko duen eredu baterantz egin beharko genituzke urratsak; Erresuma Batuan eta Eskandinavian, adibidez, ari dira, eta emaitzak onak dira; psikiatriaren etorkizuna hor dago".

Biologiaren ikuspuntutik garatutako egungo psikiatriaren emaitzak zalantzan jarri ditu Intxauspek. "Ez dira onak". Aspaldiko inertzien eragina jarri du psikiatrak mahai gainean, eta profesionalek anitz agintzen dutela eta gutxi entzuten dutela erran du. "Ez da harritzekoa erabiltzaile anitzek esperientzia txartzat jo izana adimen osasun zerbitzuekin izandako harremana".

Mejorana elkarteak egiten duen lana ezagutzen du Intxauspek, eta ontzat eta positibotzat jo du. Euskal Herrian hasi berri den mugimendu bat da beren burua antolatzea eta ahalduntzea erabakitzen duten erabiltzaileena, baina Katalunian nahiz Andaluzian eta Asturiasen (Espainia), adibidez, badute bide bat egina jada. "Zer erranik ez Erresuma Batuan edo bertze hainbat herrialdetan. Halako elkarteek on egiten diete erabiltzaileei".

Mejoranako kideek ohean lotzeari buruz kontatu duten errealitatea ezagutzen du psikiatrak. Argi du ez dela terapeutikoa. "Inondik inora". "Muturreko" prozeduratzat jo du, "estres handia" eragiten duena. "Lotzeak ekartzen du umiliatuta sentitzea, lotsatuta. Kontsultan baditut beren borondatearen aurka ospitaleratu izan dituzten pertsonak; aspaldi gertatu arren, ohera lotu izanak utzitako ondorioei egin behar diete aurre, oraindik ere". Nahi ez duena ospitaleratzeko erabakiei buruz ere gogoeta egin behar dela argi du Intxauspek. "Epailearen baimena behar da, baina, zenbaitetan, mehatxu edo arrisku zuzen bat izan gabe, arrazoi klinikoengatik ospitaleratzen dituzte profesionalek buruko gaitza dutenak, eta hori arriskutsua da".

Ohera lotzeari buruz zalantzarik ez du Intxauspek: "Txarra da; gaitz erdi izan daiteke, hainbat kasutan, baina zalantzak baditut horri buruz ere. Ulertzen dut larrialdi egoera zehatz bati aurre egiteko erabiltzea, baina, luzera, gerta daiteke lotzeak eragindakoa ere txarra izatea".

Administrazioak helburutzat hartu beharko luke ohera inor ez lotzea, Intxausperen hitzetan. "Kasu guztietan, akaso, ezin izanen da saihestu, baina helburu hori izan behar dugu". Hori da Mejoranak eskatzen duena. "Gure kontrako indarkeriak gure giza eskubideak urratzen ditu; jendeak jakin dezala zer gertatzen den", erran du Josebak.

E. Elizondo

Osasunbideak Oliveto kondearen etorbidean duen egoitzako bigarren pisuan du bulegoa Begoña Flamariquek (Iruñea, 1964). Handik entzun zituen astelehenean Nafarroako Giza Eskubideen eta Adimen Osasunaren plataformako kideen eskaerak. Ohera lotzearen kontra egin zuten oihu. Haiekin hitz egiteko prest da Osasunbideko Adimen Osasuneko zuzendaria, baina argi utzi du teknika horiek erabat bazter uztea, gaur-gaurkoz, "ezinezkoa" dela.

Zure zerbitzuko erabiltzaileek elkarretaratzea egin dute, lehen aldiz, ohera lotzearen kontra agertzeko. Zer deritzozu?

Ohera lotzearen auzia eztabaida pizten duen gai bat da; kontuz ibiltzeko moduko gai bat. Jarduera terapeutiko bat da, batez ere ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan erabiltzen dena. Elkarretaratzea egin dute bertze erkidego batzutan gertatutakoen harira. Nik argi erran nahi dut Nafarroako ospitaleetan ez dela horrelakorik gertatu.

Terapeutikoa dela diozu zuk; erabiltzaileek diote, ordea, traumatikoa dela, eta zailtzen duela profesionalengan konfiantza izatea. Hainbat profesionalek ere ukatu dute terapeutikoa denik.

Kasu hagitz zehatzetan erabiltzen den teknika bat da.

Zein kasutan?

Erabiltzen da, batez ere, larrialdi edo krisi egoera batean, gaixoa hagitz urduri dagoenean, eta zaila denean tratamendurako haren laguntza lortzea. Halako egoeretan gerta daiteke gaixoak kontrolik ez izatea bere jokabidearen gainean. Arriskutsua izan daiteke jokabide hori bere buruarentzat, bai eta ingurukoentzat ere. Halakoetan lotzen dira gaixoak.

Protokolo zehatzik ba al dago?

Gaixo bat ohera lotzen duzunean, haren borondatearen aurka ari zara, eta, ondorioz, protokoloak dio epaileari eman behar diozula egoera horren berri. Epaileak batzorde bat bidaltzen du gaixoarengana, baloratu egiten du egoera, eta hartutako erabakia berretsi edo bertan behera uzten du. Horregatik uste dugu jarduera hori terapeutikoa dela, gaixoa ez delako gai krisi hori gainditzeko behar duen laguntzaz jabetzeko.

Mejorana elkarteko kideak kexu agertu dira adimen osasuneko erabiltzaileak ohera lotzen direneko daturik ez dagoelako.

Jarduera hori erabiltzeko protokoloa beti izan dugu; horrek ez du erran nahi hobetzeko tarterik ez dugunik. Orain, adibidez, protokolo hori sartu nahi dugu gaixoen historia kliniko informatizatuan. Horrek aukera emanen digu prozesuari buruzko datu gehiago jasotzeko. Jakin ahal izanen dugu zenbat gaixo lotzen diren, zenbat denbora, zer-nolako jarraipena egiten zaien, eta abar.

Ohera lotu beharrean, bertze mediorik ez da krisi egoera horretan diren pertsonentzat? Europa iparraldeko bertze hainbat herritan utzi diote lotzeari.

Galdera bada ea zenbait kasutan lotzea saihestu daitekeen, erantzuna baiezkoa da; egia da. Eta horretan egin behar dugu lan. Profesionalei tresnak eta prestakuntza eman behar dizkiegu ohera lotzeko urratsa azkena izan dadin. Baina beti existituko dira ohera lotzera behartuko gaituzten egoerak. Hori argi erran behar da. Kontua da norbait ohera lotzen denean gauzak behar bezala egiten ari direla bermatzea, gaixoaren segurtasuna zainduz. Badakit plataformako kideek ere laguntza edo babes emozionalari eman nahi izan diotela garrantzia, eta ni horrekin ados nago. Profesionalok landu beharreko auzi bat da hori. Babes emozionala eman behar dugu norbait lotzeko unean, bai eta gero ere.

Plataformako hainbat kidek aipatu dute Iruñean dauden ospitaleratze psikiatrikoko bi unitateetako batean bertzean baino gehiago lotzen direla erabiltzaileak ohera. Hala da?

Ez dugu daturik unitate bateko eta bertzeko kopuruak alderatu ahal izateko, egia erran. Orain ezarri dugun protokoloari esker aurrerantzean datu gehiago izanen dugu.

Plataformako kideekin bilera egiteko asmoa duzu?

Gaur [asteartean] helarazi didate bilera egiteko eskaera. Elkarretaratzea egin zuten egunean ez ziren niregana etorri.

Joan zinen zu haiengana?

Ez.

Ohera lotzeko prozedurak bazter uzteko bidean urratsak egitea nahi dute. Bat egiten duzu asmo horrekin?

Egia erran, erabat bazter uztea ezinezkoa dela uste dut. Beti egonen da ohera lotzeko beharra izanen dugun egoeraren bat. Argi dut kontu handiz erabili behar dugula prozedura hori, eta, batez ere, behar ez denean ez dugula baliatu behar. Badugu hobera egiteko tartea, eta horretan saiatu behar dugu, hain zuzen; baina, gaur-gaurkoz, ezinezkotzat ikusten dut lotzeko aukera erabat baztertzea.

Kattalin Barber

Txinparta elkartea 1988. urtean hasi zen omentzen Ezkabako ihesaldian parte hartu zuten presoak, eta ordutik hona ez dute behin ere huts egin. Joan den igandean, ehunka lagun elkartu ziren Iruñe ondoko Ezkabako gotorlekuan, urteroko omenaldi beroan. Duela 79 urte gertatu zen. 1938ko maiatzean, 795 presok egin zuten ihes Ezkaba mendiko espetxetik, baina hiruk bakarrik lortu zuten Ipar Euskal Herriraino heltzea. Gainontzekoak atxilotu edo fusilatu egin zituzten.

Hil zituzten presoak ez ezik, espetxe horretan izan ziren preso guztiak ere gogoan izan dituzte Ezkaban. 1934tik 1945era, 7.000 preso inguru egon ziren, hain justu. "Orain arte, 6.000 preso inguru zeudela uste genuen, baina agiri gehiago aurkitu ditugu, eta zifra handitu egin da", azaldu du Koldo Pla Txinparta elkarteko kideak. Argi du oraindik asko dagoela egiteko, baina ontzat jo du orain arte lortutakoa: "Orain lortu dugu halako ikuspegi orokor bat gertatu zenari buruz, eta historia argitzen jarraituko dugu, lanean".

Agiritegietan Ezkabarekin lotutako dokumentu bila ari dira, adibidez. "Heriotza agiriak aurkitu nahi ditugu; senideekin harremanetan jartzea, halaber, oso garrantzitsua da. Ikertzen dugun guztia senideei eskaintzen diegu, historia borobildu nahian". Gutxika-gutxika, datu berriak azaleratzen ari dira, lan horren ondorioz.

Gazteen parte hartzea nabarmendu du Plak. Txinparta elkarteak gazte talde bat osatu du, hain zuzen ere, Txinparta Gaztea izenekoa; gazteen elkarteko hainbat kidek ere parte hartu zuten joan den igandeko omenaldian. Memoriaren transmisioaren gainean lanean ari da talde hori, zehazki. "Memoriari eutsi behar diogu, eta, horretarako, ezinbestekoak dira gazteak", aitortu du Plak. Berriki, adibidez, Botilen hilerritik izenburuko bideoa egin dute gazteok, eta interesa "gero eta nabarmenagoa" dela argi du Plak. Hainbat eskolatako ikasleekin, gainera, txangoa egin dute Ezkabara; belaunaldi berriei han gertatu zenaren berri ematea da asmoa.

Fusilatuen lau senidek ere parte hartu zuten igandeko omenaldian, eta, urtero bezala, botilak ikur bihurtu ziren presoen aldeko ekitaldian. Izan ere, espetxean hildako ehun pertsona baino gehiago hilobiratu zituzten, eta, ondoan, botila batean sartuta, haiei buruzko datuak jarri zituzten. Egindako lore eskaintzan, ondorioz, Nafarroatik eta beste hainbat tokitatik bertaratu ziren gonbidatuek botila bana eraman zuten igandean ere, eta haiek idatzitako mezu edo olerkiren bat gorde zuten ontziotan. Erdigunean kokatu zituzten botila guztiak, eta, amaieran, botila bana hartu zuten; ez nork berea, baizik eta beste norbaitek eramandakoa. "Mezuen trukea momentu berezienetako bat da".

Udan, auzolandegia

Udan, botilen hilerriak gazteen bultzada izanen du. Nafarroako Gobernuak antolatuta, gazteentzako nazioarteko auzolandegi bat izanen da. 1940ko hamarkadan gaixotu eta hil ziren errepublikanoen gorpuak dira hilerri horretan; 131 presoren arrastoak gordetzen ditu kanposantuak. Abuztuan, hormak sendotu, konpondu eta hilerria txukuntzeko kanpaldia eginen dute. Guztira 25 toki ditu, eta horien erdiak nazioartetik etorriko direnentzat izanen dira, hain justu.

Ez da hori izanen Nafarroako Gobernuak antolatutako jarduera bakarra. Ezkabako ihesaldia gogoratzeko eta parte hartu zutenak omentzeko, Ezkaba izenburuko programa zabala aurkeztu berri du. Besteak beste, iheslariek mendiko ibilbide luze baten bidez (GR) askatasuna lortzen saiatzeko egin zuten bidea berreginen dute; liburu bat aterako dute, halaber, eta presoen inguruko emakumeen eginkizuna eta Iruñeko emakumeenganako elkartasun harremana erakusten duen erakusketa ere antolatuko dute.

Egokitzat jo ditu Plak gobernuaren asmoak, baina kexu da ez direlako elkarlanean aritu. "Jendaurrean aurkeztu baino lehen gurekin partekatu izana aberasgarriagoa izaten ahal zela uste dugu".

Horrez gain, Aranzadi elkartearen laguntzaz iaz abiatutako bidean, Ezkabatik ihes egindakoen arrastoak bilatzen jarraituko du gobernuak, gorpuzkiak ateratzeko lanak egiteko asmotan. Apurka-apurka sakabanatuta dauden gorpuzkiak aurkitu eta hobitik ateratzen ari da, identifikazio lanetarako. Joan den apirilean, Ezkabatik ihes egindako sei presoren hilotzak aurkitu zituzten Burutain inguruan. "Oraingoz, 30 hilotz inguru aurkitu ditugu", nabarmendu du Plak. "Gauza asko lortzen ari gara ikerketen bidez; gehiago nahiko genuke, baina egindakoa inportantea da".

Omenaldiak eta ikerketak egin ez ezik, memoria historikoari buruzko liburuak argitaratu ere egiten dituzte Txinparta elkartean. Aurten, urteurrenarekin batera, bi liburu eta poema liburu bat aurkeztu dituzte. La represión y las luchas por la memoria en Argentina y España da horietako bat, preso horietako baten Argentinako senide batek idatzia: Julieta Olasok. Bestalde, Benan Oregik Zutik ozta-ozta nator liburua idatzi du, bere aitonak espetxetik idatzi zituen gutunen inguruan. Hirugarren lana Será grana la lluvia da, Plak berak idatzitakoa; memoriaren inguruan jaso dituen poema guztiekin osatu du.

Nafarroako hiriburua babesteko sortu zuten Ezkabako gotorlekua, baina 1934an kartzela bilakatu zuten. Uste dute 7.000 preso inguru izan zirela han, 1945. urtean itxi zuten arte. 1936ko gerran izan zuen preso gehien, frankistek Nafarroa menderatu ostean. Munduko ihesaldirik handienetakoa izan zen Ezkabakoa, eta, duela 79 urte jazotakoa ez ahazteko, dozenaka lagun ari dira lanean. "Iragana ezagutzeko eta gertatu zenaren berri emateko beharra dugu".