E. Elizondo
Argi-ilunez betetako bidea da organo transplanteena. Nafarroan, 1984. urtean egin zuten bihotzeko lehenengoa. Ongi atera zen aurrenekoa izan zen hori, zehazki. "Espainian, 1968an egin zen lehendabizikoa, baina gaixoa ez zen kirofanotik ater...
Nafarroa
Oinezkoen Iruñea helburu
Asier Garcia Uribarri
Mugikortasuna gai korapilatsua da. Bizilagun guztiei eragiten dielako, eta tokian tokiko erakundeek zentzu batean edo bestean hartu behar dituztelako erabakiak. Iruñeko Udala mugikortasun plan berria garatzen ari da. Haren helburua oinezkoei erabateko protagonismoa ematea da, garraio publikoa eta bizikletaren presentzia indartuz. Hori guztia auto pribatuaren kaltetan izango da. Hilaren 20an, jardunaldi irekiak antolatu zituen udalak herritarren iritziak ezagutu eta planean beharrezkoak diren aldaketak ezartzeko.
"Oinezkoek izan behar dute mugikortasunaren errege-erreginak", azaldu du Armando Cuenca Iruñeko Udaleko Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko zinegotziak, jardunaldiak aurkeztean. Cuencak argi utzi du udalak zer hierarkia ezarriko duen ordenantza berrian: oinezkoak, garraio publikoa, bizikleta eta, azken puntuan, auto pribatuak. Hala ere, zehaztu du sailkapen berria ez dutela "gatazka terminoetan" planteatu nahi. Baina argi utzi du Iruñeak egun duen banaketa modua "modu sakonean" aldatuko dutela.
Hasteko, espaloietatik jaitsi nahi dituzte bizikletak eta gainerako ibilgailuak, hala nola patinak, gurpil aulki motordunak eta sitway ibilgailuak. Ez da lan erraza hori, Iruñean bizikletarekin eta bestelako ibilgailu geldoekin ibiltzen diren pertsona ugarik errepidean ibiltzeko beldurra baitute, autoek hartzen duten abiadura handiagatik.
Hori egin ahal izateko, neurri zehatzak jarriko dituzte martxan. Legearen aldetik, bizikletak eta ibilgailu motordunak berdinduko dituzte. "Aldaketa ona da, bizikletentzat aldarrikatuko baitugu bidean izan beharreko tokia. Hau da, bidearen erditik joateko aukera, eta ez soilik bazter batean. Hala ere, badakigu ez direla autoak. Horregatik, nahiz eta bideetan sartu, ezaugarri bereziak izango dituzte. Abiadura handian ibil daitekeen errepideetan bizikletentzako bide bereziak jarriko ditugu. Besteetan, ordea, errepidea autoekin partekatu beharko dute", adierazi du Eduardo Zapata Iruñeko Udaleko Mugikortasun zerbitzuko arduradunak. Modu horretan konpondu nahi dute bizikleten erabiltzaileen eta oinezkoen arteko gatazka.
Hala ere, guztiaren gakoa hiri eredua aldatzea dela uste du Cuencak. "Epe ertainean ez badugu gure kaleen diseinua aldatzen, gutxirako balioko dute egin ditzakegun legedi eta azpiegitura berriek", adierazi du Cuencak.
Gai korapilatsua da txirrindulariek espaloia hustea. Udalak antolatutako jardunaldietan, hiru tailer egin zituzten herritarren iritzia ezagutzeko, eta gai hori landu zuenak izan zuen parte hartzaile gehien. Hogei lagun inguruk zalantzak azaldu zituzten Josu Benaito Donostiako Udaleko Ingurumen zuzendariak dinamizatutako saio horretan. Beste bietan, oinezko eta bizikleten arteko elkarbizitza eta txirrindularien segurtasunerako arauak landu zituzten.
Zalantza ugari
Benaitok urteak daramatza mugikortasunaren eta garraioen munduan lanean, Donostiako Udalean eta baita Eusko Jaurlaritzan ere. Hark gidatutako tailerrean bizikletaren erabilerarekin lotutako artikuluak errepasatu zituzten, horiekin sor zitezkeen zalantza edo gatazkak bideratzeko.
Hasteko, esan zuen ordenantza berriak debekatu egingo duela txirrindulariak espaloietatik ibiltzea. Arauaren arabera, errepide, bizikleta bide, bizikleta espaloi, ibai parke, bizitegi kale eta paseoetan joan behar dute bizikletek. Parte hartzaileek azken helburua horrek izan behar duela uste badute ere, zalantzak zituzten errepideetara noiz jaitsi. Zenbaiten aburuz, lehenengo beharrezko azpiegiturak egin behar dira, bizikleta bideak kasurako, eta ondoren legedia egin. Benaitok azaldu zuen azpiegiturak egin ahal izateko beharrezkoa dela hori sostengatzen duen legedia egotea. Hala ere, onartu zuen trantsizio garai bat beharrezkoa izango dela.
Artikulu horretako beste puntu gatazkatsu bat bizikleta bide eta espaloien nahastea izan zen. Bizikleta espaloiak oinezkoen neurri berean dauden bide berezituak dira. Hainbat herritarrentzat, bizikletentzako bideek homogeneotasuna behar dute, eta uste dute bizikletak espaloian sartzea ez dela irtenbide ona. Beste batzuek, ordea, uste dute bizikletaren bideak ezberdinak badira ere jarraitutasuna izatea dela egokiena.
Aukera bat edo bestea nahiago, parte hartzaile gehienak lanak zentzu berean egitearen alde agertu dira. Salatu baitzuten orain arteko esku hartzeak erabat independenteak eta loturarik gabekoak izan direla. Era berean, udalari eskatu zioten ausarta izateko eta atzera ez egiteko autoari lekua kentzeko orduan.
Ordenantza martxan jartzean, argi dago modu batera edo bestera bizikletek errepidetik joan beharko dutela. Egun, horrela egiteko aukera badute ere, eskuineko bazterretik ibili behar dute. Ordenantza berriarekin, txirrindulariek euren bidearen erditik joateko eskubidea izango dute, eta autoek haiek aurreratzeko ondoko bidera pasatu beharko dute. Benaitok azaldu zuen ez dela aurreikusten bizikletek autobus bideetan ibiltzeko aukerarik izango dutenik. "Autobusaren bidetik bizikletak sartu dituzten hiriek atzera egin dute. Garraio publikoak lehentasuna behar du. Kasu oso zehatzetan baimendu daitekeela uste dut".
Jardunaldia bukatzeko Alberto Lorente Zaragozako Udaleko Mugikortasun zinegotziak hango mugikortasun plana azaldu zuen. Lorenteren arabera, prozesu konplexua da bizikletek espaloia hustea, beti egongo baitira txirrindulariek erabiliko dituzten kaleak, bereziki alde zaharrean. Horregatik, espaloi batzuetan bizikletaz ibiltzea baimentzearen alde egin zuen. Betiere, bideak egokituz eta horietan seinaleak "modu argian" jarriz gero. Donostiako plana eredutzat jarri du.
Ezkabako memoria bizia
Edurne Elizondo
Duela 78 urte gertatu zen. 1938ko maiatzaren 22an. Iruñe ondoko Ezkabako gotorlekuan preso ziren 795 lagunek ihes egin zuten. Haietatik 206 tiroz hil zituzten mendian, eta 586, berriz, atxilotu. Ihesaldia antolatzea leporatuta, gainera, hamalau pertsona fusilatu zituzten. Ihes egin zutenetatik hiruk bakarrik lortu zuten muga pasatzea: Jovino Fernandezek, Jose Marinerok eta Valentin Lorenzok. Laugarrena ere izan ote zen iradoki zuen Fermin Ezkietak, Pamielarekin 2013an argitaratutako Los fugados del Fuerte de Ezkaba, 1938 (Ezkabako Gotorlekuko iheslariak, 1938) liburuan.
Iaz, Pamielak plazaratutako bertze liburu batean, Ezkaban gertatutakoa eleberri bilakatu zuen Luis Garde idazle iruindarrak. Duela urtebete euskaraz emandako Ehiztariaren isilaldia gaztelaniaz argitaratu du orain, El silencio del cazador izenburupean, eta 80 orrialde gehiagorekin. "Ezkabakoa memoria bizia da, beti bada hari berri bati tira egiteko aukera", nabarmendu du egileak, ihesaldiaren urteurrenaren harira.
Memoria bizia delako, hain zuzen ere, Ezkaban preso egondako guztiek jaso zuten herritarren omenaldi beroa, igandean. Txinparta elkarteak antolatu zuen, urtero bezala. Frankismoaren eskutik espetxe bilakatutako gotorlekua da Nafarroako memoria historikoaren mapan toki nagusietako bat. Horregatik, Ezkaba mendiko magala Garderen eleberriko agertokia baino gehiago da. "Gaztetan besta egiteko toki izan zen niretzat Ezkaba mendiko inguru hori; ongi pasatzeko tokia; han gertatu zenak jo ninduen arte. Talka baten modukoa izan zen, eta horrek eraman ninduen eleberria idaztera", adierazi du.
1938. urteko ihesaldian parte hartu zuten bi gizon dira Garderen obrako protagonista. Haien arteko elkarrizketa osatu du egileak, haien pentsamenduen, ideologiaren eta ihesaldiaren ingurukoak azaleratzeko. Haiekin batera, idazlearen alter ego-a den narratzailea da liburuko hirugarren pertsonaia nagusia. Gaur egungo ikuspuntutik, Ezkaban gertatutakoari buruzko ikerketa abiatzen du, eta mahai gainean jartzen ditu ihesaldiari, espetxeari eta han gertatutako guztiei buruzko hamaika galdera.
Bada guztien artean nabarmentzen den galdera bat: ihesaldian parte hartu zuten presoen atzetik joan zirenen ingurukoa, alegia. Presoak harrapatzera mendira jo zuten haiei buruzkoa. "Herritar soilek ere parte hartu zuten ehizaldi hartan; altxamendua gertatu zen une beretik aritu ziren herritar soilak frankismoak jomugan jarritakoen atzetik. Ohiko bizimodua bazter utzi, eta egun batetik bertzera, eskopeta hartu, eta bertze herritarrak harrapatzera jo zuten mendira".
Herritar soila zerk bilakatzen duen ehiztari; hori da Gardek bere liburuan azaldu duen gogoetagai nagusietako bat. "Ez zen bakarrik Ezkaban gertatu; baina zergatik? Sinetsi nahi izaten dugu guk ez genukeela horrelakorik eginen, baina benetan hala da?". Galderak eta hausnarketarako gaiak mahai gainean utzi ditu idazleak, ia 500 orrialdetan.
Iragana ezagutzeko eta haren berri emateko beharra nabarmendu du Gardek. "Ezkaban gertatutakoari buruz ia egunero ari gara datu berriak ezagutzen; datuak ezkutatuta egon dira; ikusi dugu zeinen zaila den errepresioaren gauzatzaileen izenak hainbat kaletatik kentzea; iragana tapatzeko hainbertzeko interesa dagoenean, argi dago iragan hori ez dagoela hila; memoria bizia dela", berretsi du.
Botilen hilerria
1938ko ihesaldia ez da Ezkabako gotorlekuko espetxearen historian gertaera beltz bakarra. 1942tik 1945era hildako 131 preso errepublikazaleren gorpuak lurperatu zituzten gotorlekuko hilerrian. Jose Maria Jimeno Jurio historialariak bazuen haren krokis bat, eta funtsezkoa izan zen 2007an Aranzadiko kideek hasitako indusketak egiteko.
Preso gehienak tuberkulosiak jota hil ziren. Gorpu haietako anitzen ondoan botilak lurperatu zituzten. 72. hilobikoak ondoko mezua gordetzen zuen idatzita, paper puska batean: "Ezkabako kartzela ospitalea. Iruñea. Andres Gangoiti Cuesta hemen hil zen, biriketako tuberkulosiak jota. 23 urte zituen, ogibidez marinela zen, Gorlizkoa zen (Bizkaia). Bilboko Gregorio Revuelta 30 kalean bizi zen, Lorenzo eta Luciaren semea zen. Preso honi 30 urteko zigorra ezarri zioten Donostian eginiko Gerra Kontseilu batean, matxinadarekin bat egiteagatik. Iruñea, 1943ko abenduaren 26a". Igandean, botilaz bete zuten, berriz ere, Ezkabako gotorlekua. Memoriari eusteko. Memoria bizirik delako.
Iritzia: Gurelur eta harrobiak
Asier Azpilikueta
Sinets iezadazu, irakurle, erraten badizut orain irakurriko duzun artikulua idaztea ala ez erabakitzeko dozenaka buelta eman dizkiodala buruari. Talde ekologista bati belarrietatik tira egin behar baitiot, eta ez da hori kantatzea gustuko dudan abestia.
Azken asteotan, Urbasa-Andia natur parkearen esparruan dagoen Lizarragako kareharri harrobiaren kontrako hainbat ekinbide jorratu ditu Gurelur taldeak ingurumenean kalte larriak eragiten ari delako eta legez kanpo ustiatzen ari omen direlako. Eta ez naiz ni izanen Gurelurri kontu zehatz horretan arrazoia kenduko diona.
Baina Cetya izeneko fundazio batek 250.000 euro eman zizkion Gurelurri 2008an, Arguedasko estazio biologikoa martxan jarri eta bortz urtez kudea zezan; eta halaxe argitaratu zuen orduko prentsak eta halaxe jasotzen du oraindik ere Cetyaren webguneak. Eta, barkatuko didazue, baina ordutik mesfidantza handia diot Gurelurri, batez ere harrobiez mintzatzen delarik.
Cantera de Etxauri-Tiebas Y Asociados; horixe baita Cetya akronimoaren gibelean dagoena. Cetya taldeak harrobiak ditu Etxaurin, Tebasen, Beriainen eta Murietan, eta hormigoia egiteko lantegiak Tebasen, Castejonen, Urrotzen, Saratsan eta Erriberrin. Ekologistak Martxan izeneko talde ekologistako kide nauzue. Nafarroako Ekologistak Martxan ANAT-LANE izeneko taldetik sortu zen. Eta talde beretik atera zen Gurelur ere. Alegia, duela urte mordoxka, Ekologistak Martxan eta Gurelur taldeetako jendea elkarte berean zegoen. Eta, ulertuko duzuenez, bereizi zirelarik, haien arteko hainbat ika-mika izan ziren.
Ezinikusi haiek gertatu eta gero ailegatu nintzen ni Ekologistak Martxan-era eta, beraz, ez diot inolako herrarik Gurelurri. Baina Gurelurren ekologismo kontserbazionista ez da niri interesatzen zaidana. Ekologismo sozialaren barnean ikusten dut neure burua, eta horregatik sartu nintzen Ekologistak Martxan-en. Ekologismo sozialaren iritziz, ingurumen arazoek ekoizteko eta kontsumitzeko moduetan dute sorburua; arazo horiek jendaurrean eta epaitegietan salatu behar dira; arazoen jatorrien aurkako sentsibilizazio kanpainak egin behar dira; eta alternatiba zehatzak eta bideragarriak landu behar dira.
Hau da, ekologismo sozialaren ustez, harrobi zehatz batek eragiten dituen kalte zehatzak agerian jarri behar dira eta irregulartasunak salatu behar dira, bai, baina hori guztia testuinguru baten barnean jarri behar da, eta adierazi behar da zergatik gauden harrobiak behar dituen sistemaren kontra eta zein izan daitekeen harrobien alternatiba iraunkorra.
Cetyak 250.000 euro eman zizkion Gurelurri 2008an. Eta horretan ez dago ez ustelkeriarik ez legearen kontrako deus ere. Baina ez didazue ukatuko doinu xelebrea duela kanta horrek: Cetya taldea "liderra da Nafarroan aridoen, morteroen eta hormigoien merkaturatzean", eta lau harrobi ustiatzen ditu; Cetya taldearen fundazioak milioi laurdena eman zion Gurelur talde ekologistari eta, hala ere, Gurelurrek bere burua aske ikusi zuen harrobien kontra borrokan segitzeko —eta halaxe egin izan du, adibidez, Zilbetiko proiektuaren kontra—, baina Gurelurrek ez ditu Cetyaren harrobiak, ez eta gibelean dagoen sistema osoa, salatzen.
Ez dakit zuek, baina ni ez nintzateke soinu horretan dantzatuko.
Gola heteropatriarkatuari
Edurne Elizondo
Kirol mundua esparru maskulinizatua da; gizonek egina, gizonentzat". Hori da Iruñeko Bullerak talde transfeministak aldatu nahi duen errealitatea. Lehen urratsa egunotan eginen du: kirol jardunaldi transfeministak prestatu ditu Nafarroako hiriburuan, atzo hasi eta igandera arte. Gola sartu nahi diote Bullerakeko kideek heteropatriarkatuari, sistema horretaz harago zer erran eta zer egin badelako. "Erresistentziarako espazioak behar eta nahi ditugu", erran dute antolatzaileek. Bertze hainbat arlotan bezala, baita kirolaren esparruan ere.
1900. urtean parte hartu zuen emakume batek aurrenekoz Olinpiar Jokoetan. Charlotte Cooper tenislaria izan zen (Ingalaterra, 1870-1966). Ez zen lehian aritu, halere; erakustaldia egin zuen. Cooper hil eta urtebetera, 1967. urtean, Bostongo maratoian aritu zen emakume bat, lehendabiziko aldiz. Inizialekin eman zuen izena Katherine Switzerrek, berez emakumeek parte hartzea debekatua ez zuten arren, praktikan ez zietelako uzten korrika egiten. Laugarren kilometrora ailegatu zenean, hain zuzen ere, antolatzaileak Switzer ibilbidetik ateratzen saiatu ziren, baina aurrera egitea lortu, eta lasterketa bukatu zuen, lau ordu eta hogei minutuko markarekin. 1974an, New Yorkeko maratoia irabazi zuen, eta 1975ean, berriz, bigarren sailkatu zen Bostongoan.
Urte horretan, emakume bat aurrenekoz ailegatu zen Everest mendiko gailurrera. Junko Tabei japoniarra izan zen emakume hori. Everestetik jaitsi zenean, inork ez zuen hark egindako lana nabarmendu. "Ama arduragabea" zela leporatu zioten sorterriko hedabideek, hilabete gutxiko bere haurra aitarekin gelditu zelako, ama mendian zen bitartean.
Emakumeen parte hartzea ohikoa da, gaur egun, goi mailako kirolaren esparruan; horrek ez du erran nahi, hala ere, zer hobetu ez dagoenik. Helmuga, transfeminismoaren ikuspuntutik, urruti da, oraindik ere. Bullerak taldeko kideek argi erran dute: "Genero sistemak egituratzen du gizartea; kirolaren esparruan ere, emakumeok edota emakume gisa sozializatutatako pertsonak ikusezin bilakatzen gaituzte".
Hedabideek egoera horretan betetzen duten rola jarri du mahai gainean Ainhoa Azurmendik. EHUko irakasleak gaur hartuko du parte Bullerak taldeak antolatutako jardunaldietan. Jardunaldi praktikoak izanen dira, neurri handi batean, baina teoriarako eta eztabaidarako tartea ere izanen dute. Heteropatriarkatua kirol munduan izenburupean, eztabaida saioa eskainiko du Azurmendik, hain zuzen, Lo Eizagirrerekin batera. Hedabideen arduraz, Azurmendik gogora ekarri du Carolina Marin badminton jokalari espainiarrari egunkari batean egindako elkarrizketa. "Izenburu gisa Eta bikotekidea ere badu jarri zuten!", salatu du.
Kirola gizonezkoen parametroen arabera egituratuta dagoela azaldu du Azurmendik. "Haiena den mundutzat dute, eta zalantzan jartzen dituzte emakumeon gaitasunak. Erresistentziak badaude, hori delako gelditzen zaien azken muga, indarrarena. Kirola sortu zen gizonezkoen indarra erakusteko. Gizonek diote emakumeek ezin dutela haiek bezain on izan, baina argi izan behar dugu gizonen parametroekin neurtzen dela on hori".
Estereotipoen indarra
Goi mailako kirolaren esparruan, arauek emakume eta gizon nor diren eta nor ez diren ere zehazten dutela erantsi du Azurmendik. "Estereotipoak apurtzeko ordua da". Oraindik indar handia dute, ordea. Caster Semenya atleta hegoafrikarraren kasua jarri du mahai gainean. 2009an, Berlingo Munduko Txapelketan urrezko domina irabazi zuen. "Zalantzan jarri zuten haren sexualitatea, haren gorputzak ohi baino testosterona gehiago eragiten duelako, bai eta lortutako domina ere; sekulakoa da hori, eta beti emakumeei gertatzen zaie".
Gizon-emakume binomio horren mugak gainditzen zailak dira. Kirolaren esparruan, gainera, ustez emakumeenak eta ustez gizonenak diren ezaugarriak indartzen ditu. "Kirolariek ere barneratzen dituzte presio sozial horiek. Boxeoan aritzen diren emakumeei, adibidez, gona jartzen diete. Zergatik? zalantzan ez jartzeko emakumeak direla, feminitatea gal ez dezaten", erran du Azurmendik. Gizonen eta emakumeen ezaugarriak zeintzuk diren zehazteko orduan estereotipoak daude tartean. "Tradizioz ezarritako estereotipo horiek erreproduzitzen ditugu, behin eta berriz. Apurtu egin behar ditugu, ordea".
Gizon-emakume binomioa da nagusi goi mailako kirolaren esparruan, baina sailkapen horretatik kanpo bertzelako errealitateak badirela nabarmendu du Ainhoa Azurmendik, eta, ondorioz, kontuan hartu beharko liratekeela. Bat egin du harekin Lo Eizagirrek. Azurmendirekin batera ariko da gaurko saioan. Eizagirrek bere esperientzia azaldu du. Surflaria da, eta goi mailan aritu da lehian, hainbat urtez. Uztea erabaki du, ordea. "Transexual maskulinoa naiz; lehian emakumeen artean aritu naiz beti; gizon gisa aritu nahiko banu, bi urtez egon beharko nuke hormonak hartzen; duela ez askora arte ebakuntza egin behar zen, gainera, lehiatu ahal izateko. Egoera horren aurrean, nik zer egiten nuen? Emakumeen artean lehiatu. Nork bere estrategiak bilatzen ditu aurrera egin ahal izateko; bizirik irauteko".
Halako egoerak eguneroko kontu dira goi mailako kirolaren esparruan, araudiek eta federazioek gaiari behar bezala eutsi ez badiote ere, oraindik ere. Baina lehiaketaren esparrutik kanpo ere, aisialdia betetzeko kirol jardueretan, bada gogoeta egiteko beharra. "Ni ez naiz hasi hormonak hartzen; igerilekura joaten naizenean, adibidez, emakumeen aldagelan sartzen naiz, eta arropa ahalik eta azkarrena kentzen dut, inork ezer esan ez dezan; egunerokotasunean badago hamaika zailtasun", azaldu du Eizagirrek.
Azurmendik bat egin du Eizagirrerekin, eta haurren artean ere zer teorizatu eta zer hausnartu badela nabarmendu du. Gakoa da, haren ustez, kirola gozatzeko egiten den jarduera bat dela. Ezin dela esparru hori sufritzeko espazio bilakatu. "Umeen artean ere esperientzia txarra izan dezake kirola egin nahi duen transexualak; gure identitatea lotzen da emakume edo gizon izateagatik gizarteak gutaz espero duen horrekin, baina haurrak definitzen ez direnean, edo transexualak direnean, oztopoak aurkitu ditzakete". Azurmendik argi erran du sentiberago izan behar dugula halako egoeren inguruan, eta, batez ere, kirola jarduera gozagarri bilakatzeko hausnarketa egin, eta sor daitezkeen egoerak normalizatzeko neurriak proposatu.
Talde mistoen gaia jarri du mahai gainean. Aisialdiaren esparruko kirol jarduera eta goi mailakoa bereizi ditu. Eta goi mailako kirolaren esparruan, emakumeek beren espazioa izatearen aldekoa da Azurmendi. "Indarra eta boterea ematen dio horrek emakumeari". Lehiaketa ofizialetatik at, berriz, "alternatibak saiatu" behar direla gaineratu du.
Eizagirrek uste du, halaber, emakumeek kirolaren munduan bizi izan duten eta bizi duten bazterketari aurre egiteko garrantzitsua dela haien jarduera babestea eta bultzatzea. Surfaren munduan horretan ari da, Emakumea Surflari programaren bidez. Surfa ez da ageri Bullerak taldeak prestatutako egitarauan, baina bertze hamaika kirol jarduera probatzeko aukera izanen dute igandera arte parte hartzaileek: errugbia, aeroboxinga, herri kirolak, roller derby, eta abar. "Iaz, Valentzian egin zen halako esperientzia bat lehen aldiz; polita da kirola eroso eta askatasunean egitea".
LGTBfobiaren aurka bat egin dute elkarteek eta parlamentuak
E. Elizondo
Konpromisoa. Horixe eskatu diote Nafarroako LGTB kolektiboko elkarteek Nafarroako Parlamentuari; genero identitateak edo sexu orientazioak eragindako bazterketaren aurka lan egiteko konpromisoa, hain zuzen ere. Asteartean, LGTBfobiaren aurkako eguna egin zuten mundu osoan, eta, Iruñean, elkarteek eta parlamentariek legebiltzarraren aurrean egindako elkarretaratzean egin zuten bat.
Nafarroako Parlamentuak bere egin ditu LGTBfobiaren aurkako egunaren oinarriak. Alde horretatik, adierazpena onartu zuen astelehenean. Haren bidez, parlamentuak konpromisoa hartu du berdintasunaren alde lan egiteko, eta bazterketaren aurkako neurriak martxan jartzeko. Adierazpena UPNk, Geroa Baik, EH Bilduk, Ahal Dugu-k, PSNk eta Ezkerrak aurkeztu zuten, eta talde guztien aldeko botoarekin onartu zuten, aho batez.
Maiatzaren 17ko LGTBfobiaren aurkako egunak duela 26 urte hartutako erabaki bat ospatzen du: Osasunaren Mundu Erakundeak buruko gaitzen zerrendatik at utzi zuela, azkenean, homosexualitatea. "Data historiko bat da duintasunaren eta giza eskubideen aldeko borrokan", nabarmendu du parlamentuak, onartutako testuaren bidez. Urratsak egiten jarraitzeko beharra badela gaineratu du erakunde horrek, eta argi utzi du parlamentuak lan horretan protagonista izan behar duela.
LGTB zentroa, irailerako
Nafarroako Parlamentua ez da LGTB kolektiboaren eskubideen alde urratsak egin dituen bakarra, azken asteotan. Iruñeko Udalak ere bere egin ditu kolektiboko elkarteek mahai gainean jarri dituzten proposamenak, eta irailerako LGTB zentroa prest izanen duela iragarri du. San Gregorio karrikako 28. zenbakian zabalduko du, egungo elkarteen egoitzan.
"Iruñea hiri askotarikoa eta plurala da, eta ezinbertzekoa da hemen bizi diren guztiek izatea aukera beren bizi proiektuak garatzeko, normaltasunez eta erabateko askatasunez", erran zuen Berdintasun eta LGTB zinegotzi Laura Berrok, proiektuaren aurkezpenean. Uztailean hasiko da udala espazioa moldatzen, irailean parte hartzea eta ahalduntzea bultzatzeko bulegoa zabaltzeko.
Sakanako eskolak birsortzen
Asier Garcia Uribarri
Egungo eskolek ez dute zer ikusirik frankismo garaikoekin, baina Sakanako herrietan horren arrasto batzuk geratu dira. Horrek eragin du herri eskolen aurkako gutxiespen edo mesfidantza puntu bat mantentzea", azaldu du Amaia Zubiri...
Baimenarekin, edo gabe; hor dago koska
Edurne Elizondo
Gezurretan ari dira". Horixe nabarmendu du Gurelur talde ekologistako Toño Munillak, Nafarroako Gobernuak Urbasa-Andia natur parkeko harrobiari buruz emandako azalpenak entzun eta gero. Gurelurrek Landa Garapen, Toki Administrazio eta Ingurumen Departamentuan salatu du, berriki, Lizarragako tunelaren ondoan dagoen harrobian 1997tik ari direla baimenik gabe lanean. Salaketa horri txosten batekin erantzun dio departamentuak, eta erran du behar dituen lizentzien jabe dela harrobia, eta 2023ko abenduaren 28ra arte indarrean dagoen baimena baduela.
"Gezurra da harrobiak baimena duela", berretsi du Munillak. 1994. urtean salatu zuen Gurelurrek harrobiaren jarduera, lehendabizikoz, "ingurumenari eragiten dion kalteagatik". "Gobernua ere bada egoera horren jabe", erantsi du Munillak. Izan ere, 1991. urteko eta Ingurumen Zerbitzuko zuzendariak sinatutako agiri batean, gobernuak onartu zuen 1997an amaitzen zela harrobiaren baimena, eta jaso zuen, gainera, urte horretatik aurrera ezin izanen zela berritu, harrobiaren jarduerak "ezin konponduzko kaltea eginen liekeelako babestu beharreko balio naturalei".
1999. urteko bertze agiri batean, Ingurumen Departamentuak onartu zuen harrobia zabaltzeko baimenik gabe ari zela, eta nabarmendu zuen, halaber, Gurelurrek erran bezala, harrobia ustiatzeko kontzesio administratiboaren iraungitze data 1997ko abenduaren 31 zela.
Urbasa-Andia natur parkea erabiltzeko eta kudeatzeko plan gidariak ere jasotzen du harrobiaren berri. Zehazki, plan horrek harrobia ixteko epea zehaztu zuen, eta jaso zuen epe horrek ezin izanen zuela inolaz ere gainditu kontzesio administratiboaren data; hau da, 1997ko abenduaren 31.
"Legezkoa da"
Harrobiaren egoerari buruzkoak bertze modu batera azaldu ditu Nafarroako Gobernuak. "Legezkoa da, erabat", erran du Ingurumen Departamentuak. Lizarragako tuneleko harrobia ustiatzeko baimena 1946. urtean eman zuten, lehen aldiz, eta 1983an berritu egin zuten. Gero, 1990ean, Manufacturas de Productos Minerales SL izeneko etxeak eskatu zuen ustiatzen jarraitzeko baimena.
Auzi horri buruzko txostena Deierriko Udaletxean zabaldu zuten, baina Nafarroako Gobernuak onartu du erakunde horrek ez ziola enpresari bere jarduerarako baimenik eman. "Administrazioaren isiltasunak ekartzen du, halere, baimen hori jasotzat hartzea", azaldu du Ingurumen Departamentuak. Erantsi du 1993. urteko ebazpen baten bidez erabaki zutela harrobia ustiatzeko baimena 30 urtez luzatzea; gainera, badago aukera baimen hori gehienez ere 90 urtez luzatzeko.
Egindako salaketari eutsi dio Gurelur talde ekologistak, eta natur parke batean Lizarragan dagoenaren gisako harrobia egotea "onartezintzat" jo du Toño Munilla kideak. "Kaltea sekulakoa da". "Hagitz larria da gertatzen ari dena", erantsi du. Munillaren ustez, Nafarroako Gobernuak azaldu beharko lituzke harrobiaren baimena luzatzeko egindakoak: "Nola da posible baimena luzatu izana, kontuan hartuta hamaika agiritan jasotzen dela 1997. urteko abenduaren 31 ezin gainditu daitekeen data badela?", galdetu du Antonio Munillak.
Parkea erabiltzeko eta kudeatzeko plan gidariak berak jasotzen duena jarri du Munillak mahai gainean: "Argi eta garbi erraten du baimena iraungita ezin izanen dela berritu, eta eremua lehengoratzeko lanak baino ezin izanen direla egin", erran du Gurelurreko arduradunak.
Munillak Departamentuko kontseilari Isabel Elizalderen jarrera ere gogor kritikatu du. "Karguak Urbasa-Andia natur parkeko patronatuko buru bilakatu du; bitan egin du patronatu horrek bilera, eta bietan saihestu du Elizaldek harrobiaren auziari buruz hitz egitea. Duela bi aste egindakoan zuzenean galdetu nion nik gaiari buruz, eta isildu egin zen. Idatziz erantzunen duela erran zuen", salatu du Munillak.
Departamentua ez dela gardentasunez ari uste du Gurelurreko kideak, eta benetako parte hartzea ere ez dela ahalbidetzen nabarmendu du. Departamentuaren arazo nagusitzat jo du, halere, aurreko gobernuko organigramari eutsi izana. "Ez da aldaketarik gertatu".
Urbasa-Andia natur parkeko harrobiaren auzian aldaketa nahi du Gurelur talde ekologistak, hain zuzen, eta, ondorioz, ez du epaitegietara jotzeko aukera baztertu. Natur parkean jarduera horri eustea "hagitz larria" dela berretsi du Toño Munillak, eta "hagitz larritzat" jo du, halaber, Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentua erakusten ari den jarrera.
Iritzia: Txuria, gorria eta berdea
Izaskun Etxeberria Zufiaurre
Nekez uzten baitu elurrak zuritasuna", kantatzen zuen Mikel Laboak. Kolore zuriaren erabilerak euskal usadioan, alde batetik, gauzen benetako muina estaltzea esan nahi badu ere, alegia, zurikerietan, faltsukerietan ibiltzea: gezurra zuri baita Euskal Herrian esana idatzi zuen Orixek edota izerdi eta edari zuriarena, hau da, alferkeria eta patarrarena. Beste alde batetik, gauzen azaleko estalkia kendu eta barruko benetako mamia azaltzea ere esan nahi du. Horrela, edozein fruta klase zuritu egiten da, eta haserre aldiaren ondoren ere kontuak zuritu egiten dira. Zuritasunari lilura, dohain, magikotasuna dario, eta zoriontasunaren seinalea ere bazen, jainkotasunaren eta alaitasunaren adierazlea zen bezala. Zozo zuriak zorionaren arrautza bana eman zien J. M. Satrustegik bildu zuen ipuin bateko bi mutikoei, adibidez. Maitasun lilura kolore zuriaz janzten zen, eta ongietorria ematen zitzaion eguzkiari ere xuria zen. Edozein herritan bezala, gurean ere, garbitasunaren seinalea da.
"Gorria aurrez aurre begiratzen duen kolorea da, eta gorritu eginen da aurpegi zurbila lotsatzean", idatzi zuen J. Sarrionandiak. Kolore gorria kolore erabakigarria da, eta sinbolismorik ugariena duen kolorea euskaldunentzat. Neke, ezin, gatazka, amorrazio eta soiltasunarena: premia gorria, gorriak ikusi, gorroto gorria, larru gorritan, lur gorria; gaiztakeria eta bihurrikeriarena: sugegorria, Galtzagorriak; suarena: labe gorria, gori-gori; lehorteak bazterrak gorritzen ditu, eta landareetan mingorria edo herdoila sortzen da; Europako kultura guztietan kristau fedetik urrundu den guztia gorria izan da: ateoak, heterodoxoak, komunistak; sexua gorria da, baita erotismoa ere: gona gorria emakumeentzat, gerriko gorria gizonezkoentzat; bizitasuna, indarra eta osasuna ere gorriak dira. Festa giroan gorri, "xuri, ubel, musker, urdin, bainan guziz gorri", idatzi zuen J. Etxeparek.
Badira "xuri, beltz, gorri, urdin, hori, nabar, ubela, bainan zoin hitzek erran dezakegu belarraren itxura?", jarraitu zuen J. Etxeparek: muskerra, perde frantsesari kendua zelako. Manezaundik deskribatu bezala: "Iruñerat urbiltzean harriturik zeuden eremu agortu eta idor horiek ikustean. Gaizoek uste zuten mundu guzian bazirela Garazi aldeko larre pherde muskerrak. Muskerra". Berdea kolore arrotza eta berantiarra izan da euskal kulturan, lur emankorrena, eguraldi bustiarena, sexuaren inguruko gordinkeriena, gaitzak jotakoarena. Usadio zaharrean, beltzak bereganatzen zuen berdearen gerozko ñabardura.
Euskal usadio zaharrean zuria, gorria eta beltza baitziren hiru kolore nagusiak, abereak, haizea, lurra, ura, harria, mendia… banatzeko balio zutenak, ederki asko esplikaturik eta literatura aipuek zein ahozko testigantzek lagundurik agertzen direnak Patziku Perurenaren Koloreak euskal usarioan 1992ko saiakera aberatsean.
Sabino Aranak, ordea, orlegia asmatu zuen berdea izendatzeko, beltzarena behar zuena deskribatzeko eta zuria, gorria eta orlegiarekin ikurrina sortu zuen Luis anaiarekin batera, 1894an. Zuriak Jainkoa, gorriak Bizkaia eta berdeak independentzia eta askatasuna irudikatzen zuten. Euskal Herriko ikur bilakatu zen, zigortua izan zena 1979 arte, EAEko bandera ofizialtzat legeztatu arte. Nafarroan eta Iparraldean ez da oraindik ofiziala, baina beste aldean ez dago bere erabilera arautzeko legerik. Sakanan, adibidez, kale gorrira baztertu behar izan da. Altsasun, aldiz, ezta kale gorrian ere!
“Nahi eta ezin”
Edurne Elizondo
A gerikoak dira, oraindik ere, azken istripuaren arrastoak N-121-A errepidean. 47 urteko Zaragozako (Aragoi, Espainia) kamioi gidari bat hil zen haren ondorioz, apirilaren 29an, Lantz ondoan. Joan den astean, karrikara atera ziren CGT, ESK, ELA, LAB, Steilas, EHNE eta Hiru sindikatuak, azken istripu hori salatzera. "Errepidea oso gaizki dago; ez da inbertsiorik egin, eta egoera kaskarra da", nabarmendu du Hiru Garraiolarien Euskal Herriko Sindikatuko komunikazio arduradun Jaione Ugaldek.
Iruñea eta Behobia lotzen ditu N-121-A errepideak. Batez beste 12.000 ibilgailu inguru pasatzen dira egunean bide tarte horretatik. Haietako 2.700 dira astunak. Datu horiek islatzen duten egoera onartu du Nafarroako Gobernuko presidenteorde eta Garapen Ekonomikorako Departamentuko kontseilari Manu Aierdik: "Trafiko oso handia dago. Azken urteotan, gainera, ez da gutxieneko inbertsiorik egin errepidea mantentzeko lanetarako; ondorioz, Nafarroako errepide sare osoaren kalitateak egin du behera". Hainbat irizpideren araberako zerrendetan Nafarroa "azken postuetan" dela zehaztu du Aierdik, hain zuzen: asfaltoaren eta seinaleen egoerari dagokionez, adibidez. "Egoerak konponbide orokor bat behar du, baina ez dago dirurik. Hori da kontua. Nahi eta ezin", laburbildu du presidenteordeak.
N-121-A errepidean dauden arazoak ez dira oraingoak; aspaldikoa da bide hori hobetzeko aldarria. Azken hamarkadetan egin dituzte lanak, eta horien ondorio dira, adibidez, Belateko eta Almandozko tunelak. 1993. urtean hasi zituzten obrak, eta 1997an inauguratu zituzten. Bera eta Behobia artekoa izan da moldatu duten azken zatia; 2009. urtetik dago zabalik egungo bidea. Obra horien ondorioz, hain zuzen, gora egin du errepide horretako trafikoak, batez ere ibilgailu astunenak. Ugaldek onartu du: "Errepidearen egoera kaskarra izan arren, motzagoa da, eta merkeagoa". Bi faktore horiei hirugarrena erantsi die Hiruko kideak: kamioilariek Leitzarango autobian dauden aldapak baino nahiago dutela N-121-A errepidea. "Leitzarango bidea gogorra da".
"Errepide berria egin zutenean uste genuen seguruagoa izanen zela, baina ez da hala izan. Jendea ere azkar ibiltzen da autoarekin. Beratik Behobiarakoa zazpi minutuko bidaia da; zenbatean egin nahi dute?", galdetu du Berako alkate Josu Iratzokik. Bortzirietako, Baztango, Malerrekako eta Bertizaranako alkateentzat, hain zuzen ere, betiko kezka izan da N-121-A errepidea. Hamaika aldiz egin dituzte bilerak gobernuko garaian garaiko arduradunekin, konponbideen bila. Argi dutelako abiadura ez dela arazo bakarra, eta errepidea moldatzeko egin dituzten urratsak ez direlako nahikoak izan, haien ustez. 2013an, adibidez, errepidean izandako luiziek eragindako egoerak ekarri zuen alkateek bat egitea neurriak eskatzeko. Tunelak itxi, eta errepide zaharretik joan behar izan zuten ibilgailuek hainbat egunez; Belateko mendatetik, alegia.
"Oraingo agintariekin ere egon gara, eta dirurik ez dagoela erran digute", azaldu du Iratzokik. Beran hainbat puntu beltz ditu N-121-A errepideak. Zalain auzo inguruan dago horietako bat. 2014. urtean hainbat istripu izan ziren toki berean. Asfaltoa moldatzeko lanak egin zituen orduan gobernuak. "Egoerak hobera egin zuen, baina gertatzen dira istripuak, oraindik ere".
Lan osasunaren egunaren harira, hain zuzen, Zalaingo toki arriskutsu horretan protesta egin zuen Bortzirietako Sortuk, apirilaren 28an. Elkarretaratzearekin bat egin zuen LAB sindikatuak ere. "Argi dago arazo bat dagoela: errepide nagusi bat dugu hemen, baina ez dago prest jasan behar duen trafikoari eusteko", nabarmendu du Koldo Saenzek, Baztan Bidasoko LABeko kideak.
Hori dela eta, egoera horren inguruan eztabaida pizteko beharra badela erantsi du Saenzek. "Eztabaida sozial sakona eta benetakoa egin behar da egun dagoen arazoari konponbidea emateko".
Hainbat kontu daude mahai gainean. Abiadurarena da bat. Autoena aipatu du Iratzokik, baina kamioiei buruz ere bada zer erran. 2011. urtean, N-121-A errepidean gertatutako hainbat istripuren ondorioz, ibilgailu astunen abiadura kontrolatzeko operazioa egin zuen Guardia Zibilak, istripu horietako gehienetan halakoak zeudelako tartean. 154 kamioi gidariri jarri zieten isuna, abiadura mugak ez errespetatzeagatik.
Sei errepide nagusi
Abiadura, kamioien kopurua, toki arriskutsuak... arazo horiek hor daudela baina ikuspuntu zabalagoa behar dela nabarmendu du Manu Aierdi presidenteordeak. N-121-A errepidearen auzia, ondorioz, herrialdeko errepide sarearen egoerari buruzko hausnarketaren barruan jorratu behar dela erran du. Nafarroan sei errepide nagusi zehaztu ditu Aierdik: Pirinioetako eta Bideko autobiak, Tuterako autobidea, Leitzarango eta Gasteizerako autobiak eta N-121-A bera. "Tuterakoa eta N-121-A errepidea daude egoera kaskarrenean", onartu du Nafarroako Gobernuko lehendakariordeak.
Ikuspuntu zabala eskatu du Aierdik N-121-A errepidearen auziari buruz. Bat egin du konponbidea bilatzeko beharrarekin, bai eta gaiari buruz eztabaida egitekoarekin ere. Argi eta garbi erran du, hala ere, bere departamentuaren egungo aurrekontuak gauza handirik egiteko tarterik ez duela uzten. "180 milioi euro ditugu, eta 60 Bideko eta Pirinioetako autobien itzalpeko sariek eramaten dituzte", azaldu du.
Hori dela eta, Europak zehaztutako zuzentarauen harira, errepideen erabiltzaileek ordaintzeko aukera aipatu du Aierdik. "Europak dio etorkizunean moduak bilatu beharko ditugula gutxienez errepideak mantentzeko lanetarako diru sarrerak lortzeko". N-121-A errepidean ere nolabaiteko saria ordaintzeko aukera, beraz, mahai gainean jarri du. "Ez da nire asmoa legealdi osoa ematea dirurik ez dugula esaten; erronka handia da errepideena, eta eutsi beharko diogu. Gizarteak, hala ere, argi izan behar du egoera zein den. Onartu behar du egun baliabideak urriak direla", azaldu du.
Berako alkate Josu Iratzokik uste du kamioien kopurua mugatu beharko litzatekeela. LABeko Koldo Saenzek ere argi du egunean ia 3.000 pasatzea "gehiegizko zama" dela errepidearentzat. Hala ere, ez da agertu ibilgailu astunei saria ordainaraztearen alde. Hiruko Jaione Ugaldek ere argi du konponbidea ez dela hori. "Finean, gu lanean ari gara, eta ez da bidezkoa guk ordaindu behar izatea. Gipuzkoan ari dira Etzegaraten saria ordainarazteko aukera aztertzen; Nafarroak esan du koordinazioa bilatuko duela haiekin. Horrek esan nahi du Nafarroan ere ordaindu beharko dugula?", galdetu du. Zergen bidezko ordainketaren alde egin du Ugaldek.
Saenzek argi du garraiolariek ere zer erran badutela N-121-A errepideari buruz proposatu duen eztabaida horretan. Eragile guztiek parte hartu beharko luketela uste du. Errepide mota izanen da eztabaidagaietako bat, ziurrenik, auzi horri buruz iritzi ezberdinak baitaude jada. "Herritar batzuek autobia eskatzen dute; nik ez dut uste hori behar denik", erran du Berako alkate Josu Iratzokik. Eztabaidarako prest da LABeko Koldo Saenz, baina zehaztu ditu marra gorriak: "Proiektu txikitzailerik ez dugu nahi, noski".
Egungo egoerak markatzen duen abiapuntutik mintzatu da Aierdi, bertzalde: "Noski, sekulakoa izanen litzateke autobia izatea, baina ez dugu aztertu ere egin zer-nolako aurrekontua izanen lukeen gisa horretako proiektu batek".
30 milioi euro
Errepideari buruzko azterketa egin du, hala ere, Nafarroako Gobernuak. Azterketa hori oinarri hartuta bide horren egoera hobetzeko hamaika neurri zehazten dituen aurreproiektua ere bai. Baina Garapen Ekonomikorako Departamentuko tiradera batean dago, gaur egun. "30 milioi euro inguruko proiektu bat da. Ez dugu gauzatzeko aukerarik, ordea". Bertzeak bertze, Berako toki arriskutsuetako bat konpontzeko neurriak jasotzen ditu proiektu horrek; zehazki, Alkaiagako tunelaren ondoko sarbidetik Iruñerako bidea hartzeko bidegurutzea moldatzeko neurriak jasotzen ditu. "Proiektua hor dago, baina geldirik", erran du, etsita, Iratzokik.
Errepideen auziari "modu oso batean" aurre egiteko beharra berretsi du Aierdik. "Ez dugu ahaztu behar errepideek ere lurraldea egituratzen dutela, eta, ondorioz, eskualde batzuen eta besteen arteko oreka bilatu behar dugula konponbideak zehazterakoan", erran du gobernuko kideak. Badu lana Aierdiren departamentuak. Konponbidea eskatzen jarraituko dute garraiolariek eta tokian tokiko agintariek; eta jarraituko dute ibilgailuek N-121-A errepidetik pasatzen. Egunean 12.000.