Ion Orzaiz / BERRIA Euria ari du Serapio Esparza plazan. Dozena bat pertsona daude erorien monumentuaren aitzinean, zain, aretoa noiz irekiko. Aitzinean, lau udaltzain, eraikina zaintzen. 18:00etan, aretoa zabaldu dute, eta Abel Azkonaren (Madril, 1988) Desenterrados erakusketara sartu dira bisitariak. Gazte batek areto osoa zeharkatu du pauso luzeak emanez, artelanei jaramonik egin gabe, eta belauniko...
Jaione Maiak 13 urte zituen Mikel Zabalza hil zutenean. Haren hilketa salatzeko egin zuen greba, lehendabiziko aldiz. Berako ikastolan zen orduan. Garaiko Oinarrizko Hezkuntza Orokorreko zortzigarren mailan. Maiak eta haren gelakideek lau lerro xumetan jaso zuten egin behar zuten protestaren berri: "Denon artean greba bat egitea erabaki dugu. Zergatik? Mikel Zabalzaren desagertzeagatik. Gure protesta bat da. Egun bateko greba bat. 12:30ean hasi, eta ikastola bukatu arte". Herriko eskola publikoan ere gelak hustea erabaki zuten ikasleek.
Zerbait hautsi egin zen duela 30 urte, 1985eko azaroaren 26ko goizaldean, Donostian Guardia Zibilak Mikel Zabalzari ETAko kide izatea egotzi eta atxilotu zuenean. Familiari ez zioten deus erran, eta, biharamunean, desagertutzat jo zuten. Bertsio ofizialaren arabera, guardia zibilek Endarlatsara eraman zuten Zabalza, ustezko zulo baten bila, eta ihes egin zuen, Bidasoa ibaira salto eginez. Hogei egun joan ziren, ustez desagertutako tokia goitik behera miatu zuten, eta, azkenean, Guardia Zibilak berak aurkitu zuen gorpua, Bidasoko uretan.
Familiak inoiz ez zuen sinetsi bertsio ofiziala. Orbaizetako gaztearen herrikideek ere ez. Zabalzaren hilketak bereziki ukitu eta hunkitu zuen herri hori, baina Euskal Herri osoan eragin zituen protestak. Euskal Herri osoan salatu zuten herritarrek gertatu zena. Euskal Herri osoa jo zuen Zabalzaren heriotzak.
Bera ere bai. Bidasoa ibaiari lotutako herria da hori, eta han aurkitu zuten Zabalzaren gorpu hila. Doluz isuri zen ibaia egun haietan. "Nik xehetasunak ez ditut gogoan, baina oroitzen naiz sekulakoa izan zela Zabalzaren hilketa guretzat. Kolpe handia izan zen gure herrian, gure etxeetatik hain hurbil, hain gertaera gogorra jazo izana. Inork ez zuen sinisten Guardia Zibilaren bertsio ofizialak erraten zuena. Herrian mundu guztiak argi zuen haiek hil zutela", erran du Jaione Maiak.
Orbaizetakoa zuen amatxi bat Maiak, eta horrek are gogorrago bilakatu zituen duela 30 urteko momentu haiek. Handik ailegatzen zitzaizkien senideen berriak. Mikel Zabalzarekin batera, izan zirela bertze hainbat atxilotu. Guardia Zibilak Manuel Bizkai lehengusuarekin, Idoia Aierbe neska-lagunarekin eta Ion Arretxerekin batera atzeman zuen Zabalza, Donostian. Orbaizetan, gainera, Mikelen bi anaia atxilotu zituzten, Patxi eta Aitor Zabalza.
Patxi eta Aitor Zabalza Iruñera eraman zituzten. Senideak Guardia Zibilaren egoitzara joan ziren haien bila. Egun berean aske utzi zituzten. Mikel Zabalzarekin harremanetan ezin jarri, hura ere atxilotuta izanen zela pentsatu zuten senideek. Eta Intxaurrondoko kuartelera joan ziren haren anaiak eta ama. Semearen eta anaiaren bila. "Semea galdu baduzu, joan zaitez objektu galduen bulegora". Hori bertzerik ez zioten erran, han, Mikel Zabalzaren amari. Eta gero, haren heriotzaren inguruko bertsio ofiziala. Gero, jada 30 urte iraun duen bide malkartsua, egiaren eta justiziaren bila.
Alkatea, berririk gabe
Beratarrek ongi ezagutzen dute bertsio ofizial horren arabera Zabalzak ihes egin zuen tokia. Eta denek bat egin zuten, duela 30 urte. "Ezinezkoa zen handik salto egin izana". Are gutxiago, eskuburdinak jarrita, Guardia Zibilak erran bezala. Hori zen Beran, ahoz aho, egun haietan zabaltzen zen mezu nagusia.
1985. urtean Berako alkate zen Jaime Elgorriaga. Hedabideen eskutik izan zuen Zabalzaren desagertzearen berri. "Lanean ari nintzen, eta RNEtik deia jaso nuen", gogoratu du. Korrika egitera joaten zen maiz Elgorriaga Endarlatsa aldera. "Ezinezkoa zen bertsio ofizialak erraten zuena gertatu izana", erran du hark ere, argi eta garbi. Dena dela, inork ez zion eman, duela 30 urte, bertsio ofizial haren berri zuzenik. Horixe nabarmendu du Berako alkate ohiak. "Inork ez zidan inolako azalpen ofizialik eman; ez Guardia Zibilak, ez bertze inolako agintarik ere".
Bera inguruko bazterrak guardia zibilez bete ziren egun haietan; Endarlatsa ondokoak, batez ere. Polizien jarrerak erakusten zuen, hala ere, bazekitela deus ez zutela aurkituko. Horixe salatu du Iosu Goia beratarrak: "Guardia zibil anitz egon ziren herrian egun haietan, baina ez ziren aritu, bertze hainbat alditan bezala, bazter guztiak miatzen. Gezurretan ari baitziren".
Itsasoko Gurutze Gorriko urpekariak aritu ziren Mikel Zabalzaren bila, Bidasoan. Egun haietan hainbat beratarrekin izandako solasaldietan, argi utzi zuten Orbaizetako gaztea ez zela han. "Eta gero, bat-batean, Guardia Zibilak aurkitu egin zuen. Inork ezin zuen hori sinetsi", gaineratu du Goiak.
Bertsio ofizialak herritarren artean eragin zuen harridura du gogoan Rosa Mari Errandoneak ere, batez ere. Guardia Zibilak zabaldu nahi izan zuen bertsioak ez zuela ez hankarik, ez bururik. 68 urte ditu Errandoneak, eta orduko tristura ekarri du gogora. "Tamalgarria izan zen gertatu zena; kolpe gogorra".
Bittori Telletxeak ere antzeko hitzak erabili ditu duela 30 urte sentitu zituenak gogora ekartzeko. "Zabalza desagertzeak denak larritu gintuen; hilik zela baieztatu zuteneko izua dut gogoan".
Hainbat egunez aritu ziren Mikel Zabalzaren bila, Endarlatsan. Bertsio ofizialari buruzko zalantzek gora egin zuten Guardia Zibilaren Sindikatu Klandestinoak ez bilatzeko erran zuenean, Mikel Zabalza hilik zela. Joan den urtarrilean, Nafarroako Parlamentuan hartu zuten hitza Orbaizetako gaztearen senideek, lehenengo aldiz, Ezkerrak indarkeria polizialaren biktimei buruz aurkeztutako lege proposamenaren harira. Martxoan onartu egin zuten. Agerraldi hura egin baino lehen, BERRIAn kontatu zuen Mikel Zabalzaren arreba Lourdes Zabalzak nebaren inguruko informazio horiek zer-nolako sentimenduak eragin zizkieten: "Gurekin jolasten ibili dira".
Epaitegietan ere babesik ez du jaso Zabalzaren familiak. Auzibideak bi zati izan ditu. Hasierakoan, ontzat jo zuten bertsio ofiziala. Gero, 1995ean, Peroteren paperak atera eta gero, berriz ireki egin zuten. Eta berriz ere itxi. Juan Alberto Perote CESID zerbitzu sekretuetako buruaren paperetan agertu zen Guardia Zibileko kapitain batek bertsio ofiziala guztiz ezeztatu zuela, eta onartu zuela torturapean hil zutela Zabalza.
Eta, hala eta guztiz ere, deus ez. Egiaren eta justiziaren zain jarraitzen du familiak. Hamahiru urte zituen Jaione Maiak Mikel Zabalza hil zutenean. 43 ditu orain. Eta orduko etsipenak hartu du, berriz ere. "Ez da justiziarik. Ez da argitu, ez dutelako argitu nahi, ez zaielako interesatzen. 30 urte joan dira, eta ulertzen zaila da, oraindik ere, egia jakin ez izana".
Justizia eskatu du Iosu Goiak ere. Eta Mikel Zabalzarena estatu krimena izan zela nabarmendu du. "Lotsagarria da egin zutena; eta lotsagarria da auzia oraindik ere argitu ez izana".
"Mutil jatorra zen, langilea, oso maitatua ezagutzen zuten denentzat", erran zuen Lourdes Zabalzak urtarrilean anaiari buruz. Haren heriotzak doluz jantzi zuen Bidasoa, duela 30 urte.
Beren buruan, ondasun edo eskubideetan ekintza edo egoera baten ondorio kaltegarriak jasaten dituzten pertsonak dira biktimak. Nire familia, beraz, biktima da. Estatuaren biktima. Hala ere, kostatzen zait nire familia biktima gisa ikustea, neure burua...
Orbarako pareta batean margotu du norbaitek Orbaizetako eta inguruko herrietako biztanleek zer sentitzen duten. "Herriak ez du atzenduko". Mikel Zabalzaren heriotzak zimikoa eragin zien bihotzean, duela 30 urte, eta denbora horretan ezin izan dute ate...
Cómo hablar de evolución a los niños. Izen hori jarri dio bere azken liburuari Kepa Fernandez de Larrinoa antropologoak (Bilbo, 1958). Izenburuak ongi islatzen du liburuaren asmo didaktikoa. Baina badu kontzientzia pizteko asmoa ere. Izan ere, dioenez, gizakia "pikutara" ari da bidaltzen Lurra, munduaren eta espeziearen beraren "etorkizuna kolokan" jartzeraino.
Argitu beharra dago: ez da umeentzako liburua, helduentzakoa baizik.
Bai, Nerea argitaletxeak badu halako lerro bat, azaltzen duena umeei nola erakutsi hau edo bestea. Niri, antropologoa naizen aldetik, giza eboluzioari buruz zerbait idaztea proposatu zidaten, perspektiba eta formatu horretan. Eskatu zidatenean ume txikiak nituen, eta, beraz, haiek gogoan edukita erabaki nuen idaztea. Beraz, helduentzako liburua da, helduek eskoletan edo etxean giza eboluzioari buruzko gaiak azaldu ditzaten.
Umeei zaila egiten zaie gaia ulertzea?
Bai. Kontua da gauza hauek beti ari direla aldatzen. Zeozer badakigu giza eboluzioari buruz, baina, aztarna berrien arabera, teoria berriak agertzen dira beti. Oso aldakorrak dira teoria horiek, oso espekulatiboak, eta, beraz, etengabe aldatuz doa kontua, ez dago gauza finkorik. Kontuan hartu behar da eboluzioak, pentsamendu edo teoria gisa, 100 edo 150 urte baino ez dituela. Gauza berria da: industrializazioaren eraginez agertu zen Europan kontzientzia hori. Badu oztopo kognitibo handi bat ere, batez ere hemen, Mendebaldean: uste dugu jainkoak sortutako pertsonak garela, eta eboluzioak horri buelta ematen dio. Aztarnen harira ere, tirabirak izaten dira adituen artean, baina noizean behin adosten da hau edo bestea, eta halakoetan adostutako teoria horiek aurrera egiten dute.
Zein izaten da akats handiena umeei eboluzioaz hitz egitean?
Uste dut transmisioaren problemarik handiena dela espezie gisa nora goazen planteatzea. Liburua galdera horretan pentsatuz egin nuen: nora goaz? Homo sapiens-aren geroa ez dago batere argi. Eboluzioak erakusten du klima aldaketa handiak izan direla, eta gure bilakaera neurri handi batean sistema ekologiko ezberdinetan suertatu dela, eta sistema ekologiko horiek tankeratu dira klima aldaketa horien arabera. Gaur egun, klima aldaketa batean gaude, datuek hala diote. Gu, bestalde, Homo sapiens-ak, Homo espeziearen azkenak gara, dirauen bakarra. Pentsatzen jartzen baldin bagara beste Homo espezie batzuk zer egin duten, konturatzen gara guk bakarrik 40.000 edo 50.000 urte dauzkagula, eta Homo neanderthalensis-ak, esate baterako, 200.000 edo 300.000 urte izan zituen. Gu huskeria gara horren aldean, eta huskeria handiagoa beste espezie askoren ondoan. Kontua da noraino ari garen Lurra planetako sistema hau hausten, zikintzen, aldarazten eta gure habia deuseztatzen. Eta, beraz, kontua da desagertuko ote garen edo aitzina segitzeko behar ote dugun beste espazio bat lortu. Hor ikusten dut nik liburuaren funtsa. Gurasoek, eta guk gizarte gisa, lehenbizi pentsatu behar dugu nora daramagun mundu hau, historian oinarrituta, kontziente izan gaitezen gure mundua eta gure etorkizuna kolokan jartzen ari garela.
Liburuak badu, beraz, kontzientzian eragiteko asmoa.
Bai, ez dago berez horrela esanda, baina liburua irakurrita horrela agertzen da, bai.
Zein da bidea halako gai bat umeen intereseko bihurtzeko?
Liburuak, atzealdean, unitate didaktikoak ditu. Hor badira Youtubeko bideoak, dokumentaletako puskak, baita Burgosko Giza Eboluzioaren Museoaren unitateak eta ariketak, eta Espainiako Hezkuntza Ministerioarenak. Horien berri ematen da, helbide elektronikoak proposatuz. Beraz, eduki horiek bisualki hobeto barneratzen dira. Baina nik ez dut nahi izan liburua entretenigarria izatea. Ikuskizunaren gizartean bizi gara, eta gauzak erakusteko teknika behar izaten da. Museo batean teknikaren bidez ikusten ditugu gauzak. Baina museotik ateratzerakoan teknologiaren magiarekin geratzen gara, horrek harritzen gaitu. Nik ez nuen hori egin nahi. Uste dut badagoela eduki bat, eta edukia jakinarazi behar dela modu atsegin batez, eta gozatuz, baina entretenimendu hutsean erori gabe. Entretenimenduak bidea behar du izan, helburua bainoago. Nik edukiari eman diot garrantzia. Gero, hori hobeto ikusteko eta kontatzeko materialak daude.
200 bat galdera-erantzunekin osatu duzu liburua. Umeen galderak dira, ala norenak?
Ez dut uste umeek halako galderarik egiten dutenik; agian, gurasoek ere ez. Nik galderen bitartez liburuaren egitura markatu nahi izan dut. Galdera horien erantzunek osatzen dute testua. Nik jakinarazi nahi izan dut giza eboluzioa zori kontu bat dela, kasualitatea. Normalean, hemen Mendebaldean, kausa-efektu harremanean pentsatzen dugu. Baina atzera begira jarrita baino ez dugu logika hori erabiltzen, aurrera begira ez dago hori egiterik, etorriko denaren inguruan erantzunak ugari direlako. Historia orainalditik iraganera begira jarritako ordena bat da, baina ordena hori bat edo bestea izan daiteke. Hautaketa bat egiten dugu gauzak azaltzeko. Baina hori da guk inposatzen dugun ordena; berez, historia ez dator ordenatuta.
Zergatik da inportantea umeek giza eboluzioa ezagutzea?
Gu izakiak gara, animaliak, pentsatzen dugu bai, baina biologikoak gara, besteak bezalaxe. Besteek ere kognizioa daukate, eta pentsatzen dute, baina modu ezberdinean, gure pentsamendua askozaz garatuagoa dago eta. Horrek eragina du ingurumenarekiko harremanean. Oro har, Homo-a abilagoa da ingurumenarekin harremanetan jartzeko, informazioa modu konplexuagoan jaso eta filtratzen duelako. Baina ez gaude naturatik kanpo. Mendebaldean, normalean, geure burua naturatik kanpo jartzen dugu natura bera kontrolatzeko. Gure pentsamenduaren arabera, gu nagusi gara, beste izakien eta naturaren gainetik gaude, eta kontrolatzen ditugu. Hori Mendebaldeko gauza bat da, eta industrializazio prozesuaren ondorioa da. Artikora edo Amazoniara bagoaz, natura oso indartsua den tokietan, hango gizakiak beste modu bateko jarrera eta harremana du naturarekin, bai sinbolikoa eta bai fisikoa. Beraz, nik uste dut horretara itzuli behar dugula. Lehen aipatu dugu noraino ekartzen ari garen planeta pikutara. Hori saihesteko, berriro behar dugu naturarekin hartu-eman hori, eta kontuan hartu behar dugu naturaren parte garela. Hori transmititu behar diegu gure seme alabei. Eta hori da, neurri handi batean, liburuaren atzean dagoen helburua. Alde horretatik, uste dut garrantzitsua dela hori eskolan eta familietan txertatzea.
Sumatzen da haien aurpegietan etsipen apur bat. Nekea ere bai. Aurrera jarraitzeko asmoa, hala ere, sendoa da haiengan. Horixe nabarmendu dute. "Ez dugu amore emanen". Duela hiru urte hasi zen lan gatazkaren erdian dira urritasunen bat dutenentzako zentroetako langileak Nafarroan. 800, denera. Haietako gehienak, %91, emakumeak dira.
2012ko azaroan osatu zuten sindikatuek lan hitzarmen berria negoziatzeko mahaia, eta oraindik ez dute urrats bat ere egitea lortu. "Mila egun baino gehiago egin ditugu jada borrokan", erran du Andres Cenicerok, Lizarrako Oncineda zentroko langile eta CCOO sindikatuko ordezkariak. Iazko ekainetik, greba mugagabean dira.
"Lan baldintza duinak nahi ditugu". Halaxe laburbildu du egoera Anabel Diazek, sindikatu bereko kide eta Iruñeko Valle del Roncal zentroko langileak. Azken bost urteotan soldata izoztua izan dute urritasunen bat dutenak artatzen dituzten zentroetako beharginek; hitzarmenean jasotako hainbat neurri bertan behera utzi ditu enpresak, gainera. "Antzinatasunagatik sari bat jaso behar genuen 2013an, adibidez, baina ez pagatzea erabaki zuten". Auzitara jo zuten langileek, ondorioz, eta enpresak ordaindu behar izan zuen. Datorren urtarrilean gauza bera egin beharko duten beldur dira. Izan ere, antzinatasunagatik jaso beharreko hurrengo saria ere ez duela ordainduko iragarri du enpresak.
Nafarroan dauden zentro gehienak publikoak dira, baina kudeaketa esku pribatuetan da. Adacen Fundazioa da Mutiloako burmuinean kalte hartutakoentzako zentroko arduraduna. Itundua du zerbitzua gobernuarekin. Aspace Fundazioak bi zentro kudeatzen ditu. Eta gainerakoak, berriz, SarQuavitae enpresaren esku dira. "Ia sektore guztia kontrolatzen du enpresa horrek; %80 baino gehiago", erran du Diazek.
Langileak, erdian
Kudeaketa pribatua da, baina SarQuavitaek jasotzen duen dirua publikoa da. "Nafarroako aurreko gobernuak, ordea, ez zuen diru hori gastatzeko moduari buruz inolako kontrolik egin", salatu du ELAko Josetxo Mandadok. Sindikatu horretako arlo soziosanitarioaren arduraduna da Nafarroan. ELA eta CCOO sindikatuekin batera, UGT eta LAB ere badaude negoziaziorako mahaian.
Enpresaren jardueraren gaineko kontrolik eza da, Mandadoren hitzetan, langileak erdian harrapatu dituen gatazkaren gako nagusia. Horixe sentitzen dute langileek, hain zuzen. Erdian direla. "Enpresaren eta administrazioaren artean gaude; hitzak bertzerik ez dugu jaso, ordea, gero betetzen ez diren aginduak", erran du Infanta Elena zentroko langile Rosa Leonek. Lankide du han Blanca Hermoso de Mendoza. Biek argi utzi dute gatazkak izan duela eragina haien egunerokoan. "Iaztik gaude greban, eta ez dakigu hau noiz amaituko den. Tentsioa sortzen da lantokian; langileen arteko giroan sumatzen da egoeraren eragina", azaldu du Hermoso de Mendozak.
Ez da harritzekoa. Mila egun baino gehiago iraun du lan gatazkak jada, eta, iazko ekainetik, greban dira langileak. Haien eskaerak kontuan hartu arte ez dutela etsiko argi utzi dute sindikatuek. Gobernuak ezarritako gutxieneko zerbitzuak "neurriz kanpokoak" direla salatu dute. "Ia %100ekoak; hainbat zentrotan protesta hasi aurretik zegoen langile kopuruak gora egin du grebarekin", erran du Mandadok.
"Gure esku dagoen guztia egiten dugu zentroetako erabiltzaileek lan gatazkaren ondorioak suma ez ditzaten". Horixe nabarmendu du Anabel Diazek. "Lan baldintzek guregan dute eragina; baina dena ematen dugu zentroetan diren pertsonen alde". Mandadok onartu du zenbaitetan grebak sortu duela familien artean kexaren bat. "Ulergarria da haserretzea; ulertzen dugu, eta haiek ere gure egoera ulertzea espero dugu. Badakigu hala dela. Familia anitzek eman digute babesa", erantsi du ELA sindikatuko kideak.
Grebak ukitzen dituen zentroetan 670 pertsona inguru artatzen dituzte. "Era askotako urritasunak dituzten pertsonak dira. Gehienek menpekotasun handia dute", azaldu du Andres Cenicerok. Horregatik, hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuari ahalegin berezia eskatu dio egoerari konponbidea eman ahal izateko, ahalik eta azkarren.
Oraingoz, hala ere, ez dute Nafarroako Gobernuko agintarien eskutik espero zuten babesa jaso. "Oposizioan zirenean gurekin bat egin zuten; arrazoia gure alde zela erran zuten, behin eta berriz; orain, ordea, agintea haien esku dagoenean, ez dute deus egiten". Horixe salatu du Anabel Diazek, eta agerian utzi du, oraindik ere, ez dutela lortu gizarte gaietarako lehendakariorde Miguel Laparrarekin bilera egitea. "Hainbat aldiz eskatu, baina ez dugu lortu", azaldu du Mandadok. Erantsi du gobernua babesten duten taldeek akordio programatikoan jaso zutela langileon gatazkari konponbidea emateko konpromisoa.
"Etsita gaude jaso dugun erantzunarekin", aitortu du Diazek. Bilerak egin dituzte Pertsonen Autonomiarako eta Garapenerako Nafarroako Agentziako buru Ines Francesekin, baina bilera horiek ez direla konpromiso eta urrats zehatzetan gauzatu gaineratu du. "Hitzak baino gehiago, ekintzak behar ditugu guk".
Ekintzak, babesa eta kontrola. Horixe eskatu du CCOO sindikatuko kideak. Bat egin du ELAko Josetxo Mandadok. "Ezin dugu onartu enpresak orain arte izan duen botereari eustea. Egun, nahi duenean erabaki dezake kontratuko neurriren bat ez betetzea. Eta gobernuak ez dio konturik eskatu, orain arte".
Egoera hori aldatu nahi dute sindikatuek, eta negoziazioa martxan jarri hori lortzelo. "Gobernuak har dezala diru publikoaren ardura, eta kontrola dezala nola gastatzen den. Egun, langileoi kentzen digun zatitik lortzen du enpresak bere etekina. Guri lana bertzerik ez zaigu gelditzen. Lan karga ikaragarria". Hori nabarmendu du Diazek. Nekatuta dago. Atseden hartu nahi du. Mila egun baino gehiagoko gatazkari amaiera eman. Lanean "duintasunez" jarraitzeko.
Azken aldian askotan pentsatu izan dut zenbat daukagun deseraikitzeko. Zenbat lan egin dugun, egiten ari garen eta zenbat geratzen zaigun aurretik. Bidea gogorra da, baina egoerak ez du besterik eskatzen: egunik egun dugu eraildako emakumeen berri. Ez dira istripuz hiltzen, ez dira istripuak. Heteropatriarkatuak eta haren atzapar luzeek erailtzen dituzte. Atzaparrek ongi ikasi dute ikasgaia. Ongi irakatsi diete eta ongi sinetsi dute haien propietate eta meneko direla emakumeak.
Indarkeriaren azken kate-maila da, agerikoak diren indarkerien artean agerikoena, bortitzena, atzera bueltarik gabekoa. Adjektiboak jartzea zaila da, norberak erabil ditzala egoki deritzen hitzak. Heriotza aurkitzen dute urtean emakume askok eta askok. Euskal Herrian bertan, oker ez banago, hiru izan dira aurten erailak izan direnak. Memorian iltzaturik daramatzagu beste hainbat eta hainbat.
Sistemak berak, hala ere, baditu beste hamaika aurpegi; hilketez, agerikoak diren erasoez, bestelako desberdintasunez eta abarrez gain, bada beste patriarkatu sotil eta sofistikatuago bat, identifikatzen zailagoa dena eta ongi mozorrotzen dena. Eguneroko harremanetan ezkutaturik dago eta gizartean indar handia du. Ezin da ukatu erasoak egunez egun jasan behar izaten ditugula eta, askotan, ez dugula jakiten horiei nola aurre egin. Mikromatxismoak asko dira, forma eta eduki desberdina dute eta ostentzeko baliabideak ez dituzte faltan.
Eta, zer eginen dugu hau guztia deseraikitzeko? Nola askatu kateak? Zer egin beharko genuke zabortegia husten hasteko? Noiz izanen da indarkeria hau lehentasun? Ez al da indarkeria politiko?
Hasteko, indarkeriaren maila eta aurpegi guztiak ezagutu eta identifikatzen jakin dezagun beharrezkoa iruditzen zait; erasoak azalarazi eta horien aurka egitea. Horretarako ezinbesteko tresna zait autodefentsa feminista. Izan ere, emakumeon ahalduntzerako pausurik gabe ez dugu ezer egiterik.
Hasiak gara jadanik azaroaren 25erako kanpainen eta mobilizazioen berri izaten, pixkanaka. Eta etorriko dira instituzioak, entzunen ditugu haien hitzak, udalen mozioak, deklarazioak. Etorriko dira gaitzespen-adierazpenak. Eta, azaroaren 26an, zer? Hitzak azkenean hori dira, hitz. Zutabe hau ere tinta beltz multzo bat besterik ez da. Nik argi daukat. Zerbaitek salbatuko bagaitu, lagunduko bagaitu, barruak husten utziko badigu, ulertuko bagaitu, elkarren arteko loturak sendotuko baditu, indartsu egiten bagaitu… izen bakarra dauka horrek: feminismo.
Zabortegia garbitzeko bide luze horretan, nola ez gogoratu ahaleginean gelditu direnak, bizitza kendu dietenak, bidaide izan ditugunak, bihotzean daramatzagunak. Azaroaren 25ak ezin du egun soilean geratu. Egin dezagun haiengatik eta guregatik.
Arrakalak ireki dira, baina osorik dirau oraindik aldaketaren pitxerrak Nafarroan. Jose Luis Mendoza Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilariak aurkeztutako lan eskaintza publikoak talkak azalarazi ditu aldaketa sostengatzen duten alderdien artean: gogor salatu dute eskaintza Ahal Dugu-k eta Ezkerrak, UPN, PP eta PSNrekin lerratuz. Kasualitateak hala nahi izan du: Espainiako Senaturako hautagaitza bateratua aurkeztu den astean bertan agertu dira, akaso orain arteko indar handienez, aldaketaren indarren arteko desadostasun politikoak.
Senaturako hautagaitzak, edonola, aldaketaren aldeko konpromisoari eta aldaketa hura bermatzeko ezinbestekoa den batasunari eusteko borondatea erakusten du. Arrakalak bai, beraz, baina baita horiek ixteko konpromisoa ere, nolabait.
Joan den ostiralean aurkeztu zuten Aldaketa izena duen hautagaitza, Iruñean, Nafarroako Antzerki Eskolaren egoitzan egindako ekitaldian. Nafarroako Gobernua babesten duten lau alderdiek bultzatua da: Geroa Bai, EH Bildu, Ahal Dugu eta Ezkerrak. Aurkeztuak dituzte senatari izateko hautagai izango direnak: Patxi Zamora (EH Bilduk proposatua), Ana Lujan (Geroa Baik) eta Iñaki Bernal (Ezkerra). "Nafarroako aldaketaren ahotsa Madrilen entzun dadila", horixe da beren buruari jarritako xedea, azaldu zutenez.
Berezia da Espainiako Senatua aukeratzeko modua. Nafarroari bost ordezkari dagozkio goi ganberan; horietatik lau hauteskundeetan hautatzen dituzte herritarrek, zerrenda bati ez, baizik eta senatari bakoitzari botoa emanez. Hautesle bakoitzak hiru boto eman ditzake, beste horrenbeste hautagairi. Bosgarren senataria Nafarroako Parlamentuak izendatzen du zuzenean: Ahal Duguko Idoia Villanueva da gaur egun.
Bada beste berezitasun bat, gainera: herritar bakoitzak hiru boto eman ditzakeenez, oro har, gehien bozkatutako zerrendak hiru senatari lortzen ditu, eta bigarrenak, bakar bat. Orain arte, Nafarroan, beti gertatu da horrela. Beraz, aurtengo kasuan, ezohiko egoera suerta daiteke, inkestek aurreikusten duten bezala, Aldaketa lehen indarra bada. Hautagaitza bateratuak hiru senatari lortuko lituzke, eta UPNk, bat. Horri gaur egungo senatari Idoia Villanueva gehituta, Nafarroako bost senatarietatik lau lirateke aldaketaren aldekoak.
Egoera erabat berria litzateke Nafarroan. 1977tik hona, UCDk, PSNk eta PPk zein UPNk —batzuetan elkarrekin, beste batzuetan nor bere aldetik— pilatu dituzte Nafarroak Madrilera bidalitako senatari guztiak. Salbuespen bakarra dago, baina aspaldikoa: 1977an Manuel Irujo EAJko kide historikoa izan zen hautatua, Fronte Autonomikoa zeritzonaren barruan. Ordutik, inor ez.
Senatura bai, Kongresura ez
Senatuan elkarrekin aurkezteko lortutako akordioa, ordea, ezin izango da Kongresurako zerrendetan errepikatu. Herritar talde batek ireki zuen horretarako bidea, aldaketaren aldeko hiritar hautagaitza bat proposatuz, eta alderdiei hura babestu zezatela eskatuz. Aldaketaren blokeko alderdiek proposamena aztertu zuten, eta negoziaziorako hainbat bilera ere egin zituzten, baina, azkenean, bideak ez zuen fruiturik eman. Alderdi bakoitzaren estrategia elektoral propioak, kasu horretan, pisu handiagoa izan zuen joan den maiatzean Nafarroan emandako aldaketa sendotzeko proposamenak baino. EH Bildu izan zen apustuaren alde sendoen jo zuen indarra, baina, azkenean, porrot egin zuen aukerak.
Hautagaitza bateratua bultzatzeko herritar taldeak Kongresurako ez bazen Senaturako behintzat aliantza osatzeko eskaria egin zieten alderdiei. Eta aurrera egin du azkenean bigarren aukera horrek. Iñaki Arzoz da talde horren partaideetako bat. Edozein galderari erantzun aurretik zehaztu nahi izan du bere izenean baino ez dituela egingo adierazpenak, taldeak ez baitu oraindik balorazio ofizialik egin. Berari, edonola, "ongi" iruditu zaio Senaturako adostutako batasuna, baina argi du ez dela zehatz-mehatz haiek eskatutako hautagaitza eredua: "Guk hiritar ereduko hautagaitza eskatzen genuen, herritarrek osatua, eta ez hainbeste lau alderdiren arteko akordio bat". Edonola, uste du "positiboa" dela hartutako erabakia.
Dioenez, "justizia poetikotik ere asko du" Senaturako aurkeztutako zerrenda bateratuak. "Ikusi dugu nola Kongresurako hain zaila eta kasik ezinezkoa zela esaten zitzaiguna bi aste hutsetan lortu den Senaturako. Horrek erakusten du borondate politikoa dagoenean nahiko erraza dela akordioak lortzea". Halere, hauteskundeetara elkarrekin aurkezteaz harago, beste urrats bat eskatu die alderdiei Arzozek, bere plataformak eskatu bezala. Hauteskundeen osteko akordioa galdegin diete, Nafarroako "interes komunak" defenda ditzaten, "Nafarroako aldaketaren aldeko diputatu zein senatarien jarrera irmoa izan dadin".
Ezagunak dira hautagaitzaren izena, irudia eta hautagaiak. Lehen indarra izanez gero, Patxi Zamora kazetari eta Kontuz elkarteko bozeramailea, Ana Lujan Tuterako Argia ikastolako zuzendari ohia eta Iñaki Bernal Berriozarko Ezkerrako zinegotzia izango dira Madrilen senatari. Horretarako, 5.025 sinadura eskuratu beharko dituzte astelehena baino lehen, hauteskundeetan aurkeztu ahal izateko.
Programa, ordea, ez da oraindik ezaguna. Eta Arzozek dioenez, "pragmatismo" kontu batekin du lotura horrek: "Kasu honetan, helburu batean jarri dira ados, hain zuzen ere, UPN-PP blokeak ez dezan ordezkaritza zabalik atera. Hau da, eduki akordio bat baino, aldaketaren kontrako blokearen aurrean hartutako posizio bateratua izan da".
Hortaz, adosteke dago hautagaitzaren programa. Eta, hasiera batean, orain sortutako pitzadurek ez lukete horretan eraginik izan behar. Programa zehatzik gabe bada ere, hautagaiek aurreratu dituzte plataformaren balio nagusiak. Joan den ostiraleko ekitaldian, Zamorak laburbildu zuen batasunak hautagaitzari eransten dion balioa: "Elkarrekin lan egiten ikasi beharra dugu, elkarrekin ez garelako gehiago bakarrik, hobeak baizik".
Abenduaren 20ko hauteskundeei begira, aldaketa indartzeko aukera zuten Geroa Baik, EH Bilduk, Ahal Dugu-k eta Ezkerrak, baina, azkenik, erdibidean geratu dira. Interesgarria da Senaturako hautagaitza bateratuaren alde apustu egin izana, baina pena da ...
Hauteskundeetarako aliantzen mugimenduak bete-betean harrapatu du eskuineko espektro politikoa ere. Urriaren 30ean, Espainiako hauteskunde orokorretara —bai Kongresura eta baita Senatura ere— elkarrekin aurkezteko hitzarmena sinatu zuten UPNk eta PPk Iruñean. Baldintza ezberdinetan bada ere, 1989tik hona legealdiz legealdi aurkeztu dira batera bi alderdiak, eta horietan guztietan lehen indarra izan dira Nafarroan.
Oraingoan, hasiera batean UPNrentzat mesedegarriagoa izan daitekeen akordioa sinatu dute. PPk berak onartu du hitzarmen "eskuzabala" dela. Izan ere, Kongresurako zerrendan UPNrentzat izango dira lehen bi postuak. Horrek diputaturik gabe utziko luke PP Nafarroan, itxura batean asko jota bi ordezkari baino ez baitituzte lortuko bi alderdiek —guztira, bost eserleku banatzen dira herrialdean—.
Trukean, Senatuko zerrendaren lidergoa PPren eskuetan utzi du UPNk, baina horrek ez du zuzenean esan nahi lortuko luketen senataria PPkoa izango denik—Aldaketak beste hirurak eskuratuko lituzkeela aurreikusiz—, senatariak banaka bozkatzen baititu hautesleak. Alegia, gerta liteke, nahiz eta ohikoena ez izan, Senaturako zerrendan UPNren ordezkaria denak —Patxi Yanguas, kasu honetan, hirugarren doana— izatea koalizioaren senatari.
PPk, edonola, balizko inbestidura batean Mariano Rajoyren alde egiteko konpromisoa lortu du UPNren partetik, eta balio handiko keinua da hori, legealdi berrian aurreikus daitekeen egoera estuaren aurrean. Edonola, erregionalisten gain utziko du beste behin protagonismoa PPk, Nafarroako marka propioa gehiago hondoratuz.
UPNk ere epe ertainera paira dezake PPrekin aurkeztea —murrizketekin eta hainbat neurri polemikorekin lotuta dagoelako hura—, eta, gainera, bere estrategiaren noraeza adieraz dezake aliantzak, Nafarroako Itun Ekonomikoa zalantzan jarri duen alderdiarekin batuta.
Edonola, joan den astean alderdiko kontseilu politikoak gehiengoz onartu zuen PPrekin batera aurkeztea. Itunaren alde egin zuten UPNko kideen %75ek. Ostiralean ituna sinatu zuten Mariano Rajoyk eta Jose Javier Esparzak, eta Espainiako Gobernuan kargua errepikatuz gero Espainiako Konstituzioaren laugarren xedapen iragankorra bertan behera uzteko konpromisoa agertu zuen PPko buruak. Esparzak, berriz, akordioa goraipatu du, "Nafarroa blindatzen duelako". Iñigo Alli eta Carlos Salvador (UPN) izango dira Kongresurako hautagaiak, eta Juan Cruz Perez Lapazaran eta Cristina Sanz (PP) Senaturakoak.
PSN, iraun nahian
Ezker-eskuin izandako aliantzek ataka zailean jarri dute PSN. Nafarroako Parlamentuan ordezkaritza duten zazpi alderdietatik, hura izango da Espainiako Hauteskundeetara bakarrik aurkeztuko den bakarra. Ia baztertua du Senaturako ordezkaritzarik lortzea, eta Kongresuan duen diputatuari eustea izango du lehentasun. Jesus Mari Fernandez izango da Kongresurako hautagaia. Senatukoa, Toni Magdaleno.