Edurne Elizondo
Zer ikara!". Liubomira Alievak ez du kazetariarekin hitz egin nahi. "Oso lotsatia da", azaldu du Leitzako bere etxean hartu duen Mari Carmen Arregik. Ukrainakoa da Alieva, eta 8 urte ditu. Laster beteko ditu 9 urte, hilaren 28an. 6 urte...
Edurne Elizondo
Nagore Laffageren absentziak ekarri du Iruñeko Gazteluko plazan, asteon, Andreak eta Astelehen Lilek egin dioten omenaldia. Bi ordu eta erdiko ekinaldian, halere, Irungo 20 urteko erizainaren presentzia izan da nagusi. "Denak gara Nagore", errepikatu dute, behin eta berriz, parte hartzaileek; batez ere, Jose Diego Yllanesek hil zuenean Laffagek zuen adin bertsua duten emakume gazteek. Haren ama Asun Casasolari so erran dituzte hitz horiek. Eta amak besarkadaz bete ditu. "Urduri nago, beti jartzen naizelako urduri; baina omenaldiok, niretzat, terapia baten modukoak dira; izugarri eskertzen ditut, eskertzen dut jendearekin egotea", erran du Casasolak.
Hunkituta eman eta jaso ditu babesa agertu nahi izan diotenen besarkadak. "Hamar urtez etorri naiz omenaldira, eta inoiz ez naiz musu ematera ausartu. Gaur eman nahiko nizuke", erran dio gizon batek Casasolari; Laffageren amak eskertu du keinua, eta eman dizkio bi musu eta besarkada estua. Malkoak isuri ditu Casasolak, baina irribarreak ere hartu dio aurpegia, behin baino gehiagotan. Hitzak, musika eta dantza nahastuz, omenaldi hunkigarri bezain alaia egin baitiote Nagore Laffageri.
Hamar urte joan dira Jose Diego Yllanesek erizain gaztea hil zuenetik. 2008ko sanferminetan, Laffagek ezetz erran zion Opus Deiren Unibertsitate Klinikako psikiatrari, eta gizonak hil egin zuen. Hamabi urte eta erdiko zigorra ezarri zioten, 2009. urtean. Baldintzapean aske da, halere, joan den martxotik. "Izugarria da", erran du Laffageren amak, tristuraz.
Emakume guztien omenez
Laffagek urtero jaso du iruindarren omenaldia, eta, hamargarren urteurrena gogoratzeko, ehunka herritarrek bat egin dute Gazteluko plazan. Laffage gogoratuz, indarkeria matxistak jotako emakume guztiak omendu nahi izan dituzte. Herritarrekin batera, ekinaldian izan dira Nafarroako Gobernuko, Nafarroako Parlamentuko eta Iruñeko eta Irungo udaletako ordezkariak.
Datu gordin eta latzak mahai gainean jarrita hasi dute Andrea eta Astelehen Lilak elkarteetako kideek omenaldia: "2018. urtea hasi zenetik, 45 feminizidio gertatu dira estatuan; 2017. urtean, 99 izan ziren. 16 urte edo gehiago dituzten emakumeen %12,5ek sufritu dute sexu indarkeria edo indarkeria fisikoa; sei orduan behin emakume bat bortxatzen dute, eta kontuan hartu behar dugu bortxaketen %80 ez direla salatzen". Errealitate hori iraultzeko grina utzi dute agerian antolatzaileek; omenaldi gehiago egin behar ez izateko gogo benetakoa.
Helburu horrekin bat egin du Nafarroako Gobernuko Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollok ere, hitza hartu duenean. Hala aitortu du: "Ekinaldi polita, baina, aldi berean, gogorra eta zaila da gaurkoa [astelehenekoa]". Kontseilariak argi du Laffageren hilketa "mugarri" izan dela indarkeria matxistak herritarren aldetik jaso duen erantzunean. "Gizarteak eta erakundeok bat egin behar dugu, gure indarrak batu, indar horren bultzada areagotzeko".
Ollo ez da bakarra izan Casasolaren ondoan. Andrea eta Astelehen Lilak elkarteetako kideekin batera izan da Helena Taberna zinemagile altsasuarra ere. Nagore izenburuko dokumentala egin zuen Laffageren hilketari buruz. Familiaren ondoan egon nahi izan du hamargarren urteurrenean. "Laffageren hilketak lehen lerroan jarri zuen, duela hamar urte, emakumeon aurkako indarkeriaren auzia. Garrantzitsua da hemen egotea eta gogoratzea. Ez gaude duela hamar urteko egoera berean; egin dugu aurrera, eta ospatu behar dugu. Herriak hartu du indarra erasoen aurka". Laffage omendu eta gogoratu behar dela berretsi du, eta bere filmaren bidez, hain zuzen, hori egin nahi izan duela nabarmendu du: "Memoria".
Tabernaren filma erakutsi du Asun Casasolak Nafarroako hamaika ikastetxetan, hain zuzen. "Ezin duzue imajinatu niretzat zeinen garrantzitsua den hori", erran du, plazan, zinemagilearen aurrean. Herritarren berotasuna beti sumatu duela nabarmendu eta eskertu du. "Hor ikusten dut zuen alkatea; hasieratik izan da nire ondoan", erran du Casasolak, Joseba Asironi so —jendearen artean dago—. "Ongi ospatu bestak; disfrutatu, errespetatuz. Ez dezatela bertze inor hil; ez dezatela emakume gehiago bortxa. Baina, zerbait gertatzen bada, sinetsi biktimari; atera karrikara; ondoan ez bazaituztegu hondoratzen baikara", bukatu du.
Hitzen tokia hartu du musikak; Etxaniz taldeak, Sabicas etxeko Jolis Muñozek, El Camarotek, Maite Menek eta Aurora Beltranek bete dute oholtza, bertzeak bertze. Aurreskua dantzatu dute Laffageren eta haren familiaren omenez; olerkiak irakurri dizkiote erizain gazteari, eta Towanda Rebels ekinaldiko kideek eta Cristina Fallaras kazetariak "nahikoa" dela erran dute, ozen. Indarkeria matxistarik gabeko gizarte baten alde egin dute. Erasorik gabekoa. Feminismoaren alde. Nagore Laffageren absentziak ekarri ditu Iruñera; haren presentzia gogoratu dute.
E. Elizondo
Urduri dela aitortu du Cristina Fallaras kazetariak (Zaragoza, Espainia, 1968), Nagore Laffageren omenezko ekinaldian hitza hartu baino lehen. Haren amaren aurrean, Laffage gogoratzen dutenengan beti bizirik izanen dela nabarmendu nahi izan du.
Zer duzu gogoan Jose Diego Yllanesek Nagore Laffage hil zuen egunari buruz?
Berria zabaldu zenean, gauzak ez zeuden batere argi. Hasieran, ez zen hilketa aipatzen. Ez gara konturatzen, baina hamar urteotan gauzak anitz aldatu dira. Hilketari buruz orduan hedabideetan zabaldu zenari buruz, gogoan dut nahasmena zela nagusi. Emakume bat hilik zela aipatzen zuten, ez zuten erraten gizon batek hil zuela, ustez bazen ere. Nahasmen hori dut gogoan, batez ere.
Sanferminetan gertatzen diren eraso matxistak ez dira oraingo kontu. Orain, ordea, gehiago salatzen dira, eta karrikan egiten dute haien kontra. Kanpotik, zer iritzi duzu Iruñean azken urteotan gertatu denari buruz?
Azken urteotan, Iruñeko sanferminak eredu bilakatu dira, besta giroan gertatzen den indarkeria matxistaren aurka egin beharreko lanaren eredu. Zalantzarik gabe, udalaren eta gizartearen jarrera mugarri izan da. Protokoloak zehaztu dira, eta, ondorioz, eraso bat gertatu denean, emakumeak argi izan du nora jo. Ez dira Poliziaren protokoloak, gainera. Gizarteari eta udalari lotutako protokoloak dira, hau da, ordezkatzen gaituztenei lotutakoak, eta hori hagitz garrantzitsua da.
Erasoak ez dira bakarrik bestetan gertatzen, halere.
Erasoak gertatzen dira ez bizi dugun sistemaren ondorioz, baizik eta sistema bera direlako eraso horiek. Sistema patriarkal batean bizi gara, eta sistema hori indarkeriaren gainean dago eraikia; oinarria da gizonak duela agintea bere esku. Ondorioz, sufritzen dugun indarkeria hori guztia sistema beraren oinarria da.
Besten esparruan, Iruñetik kanpo sanferminetara ez etortzeko mezua zabaldu dute hainbat taldek eta emakumek; bertakoek besta espazioetan egoteko beharra nabarmendu dute, ordea. Zer uste duzu zuk?
Bi jarrera horiek bateragarriak direla uste dut nik. Ulertzen dut hemengoek nabarmentzea egiten ari diren ahalegina, eta karrikan jarraitu nahi izatea; ulertzen dut, halaber, kanpoko emakumeek etorri nahi ez izatea Nagore Laffage hil zuten edo 2016ko taldeko bortxaketa gertatu zen tokira. Urtero gertatzen dira erasoak, eta ulergarria iruditzen zait emakume anitzek bestan parte hartu nahi ez izatea. Ez dut uste, halere, etorri nahi ez duten horiek sanferminen aurka egin nahi dutenik, bereziki. Uste dut gisako bertze bestetan gertatzen diren erasoak ere salatu nahi dituztela.
2016ko erasoa ez du bortxaketatzat jo justiziak. Zigorgabetasun sentsazioa areagotu da?
Justizia patriarkala da, eta ez dut justizia mota hori laster amaitzeko esperantza handirik. Nagore Laffageren heriotza ere ez zuten hilketatzat jo. Horren eta 2016ko erasoaren gisako kasu argien aurrean justiziarik ez badugu lortzen, ezin dut esperantza handirik izan. Bortxaketaren auziko sententzia irakurri nuenean, ezin nuen sinetsi horrelakorik erabaki izana.
Emakumeak karrikara atera dira justizia patriarkala salatzera; ez duzu hori aurrerapausotzat?
Bai, ari gara justizia patriarkala agerian uzten. Baina justizia patriarkalak ba al du kezka horrekin? Gizartearen zati hagitz handia du bere alde. Bost axola dio, beraz. Agerian gelditzen ari da, halaber, herritarren zati handi bat prest dagoela biktima berriz ere biktima bilakatzeko, eta prest dagoela gure kontra egiteko indarkeria salatzeagatik, errua gure gain jarrita.
Emakumeen erantzun sendoa ere eragin dute azken garaiko erasoek.
Egia da, erantzuna zabala eta sendoa izan da. Uste dut hainbat faktorek bat egin dutela hori gertatzeko. Mugimendu horren atzean ongi prestatutako emakumeak daude. Urte luzez eutsi dugu, eta, azkenean, karrikara atera dugu egoerak eragindako amorrua. Ezin genuen orain arte bezala jarraitu.
Martxoaren 8ko grebak lagundu du mugimendua astintzen?
Bai. Eta uste dut sare sozialen rola ezinbertzekoa izan dela. Ohiko hedabideetan gure kontakizuna egiteko aukera izan ez dugun emakumeok sare sozialak baliatu ditugu saretzeko eta gure mezuak zabaltzeko. Horrek ekarri du, nire ustez, azkenaldiko astintze hori.
Zer ardura dute hedabideek?
Isilarazi gaituzte. Minaren oinarrian daude hedabideak. Indarkeriari buruzko komunikaziorik gabe ezin diogu aurre egin. Eta isilarazi gaituzte, orain arte.
Edurne Elizondo
Ez dugu historia aldatzeko inongo asmorik. Memoriari eragin nahi diogu, espazioak demokratizatzeko". Horixe nabarmendu du Nafarroako Gobernuko Bake, Bizikidetza eta Giza Eskubideen Zuzendaritza Nagusiko buru Alvaro Baraibarrek, ikur fra...
E. Elizondo
"Zor genion omenaldia egin diogu, azkenean". Horixe erran zuen Nafarroako Parlamentuko presidente Ainhoa Aznarezek, joan den astean, Julia Alvarez Resano gogoratzeko erakunde horren egoitzan egindako ekinaldian. Haren izena jarri diote parl...
Ainhoa Larrabe Arnaiz
Amonak neba bat izan zuenik ere ez zekien Maru Mangadok, baina haren gorpuzkiekin egin du topo. Iruindarra da Mangado, eta Gernikara bidaia egin du asteon. Bitxia da bisitaren zioa: Gernikako hilerrian 1936ko gerran hilak "omentzeko" frankistek eraikitako kripta zabaldu eta haren osaba handiaren arrastoak jasotzea. Valentin Romeo Segues zuen izena, eta Mendabian (Nafarroa) jaio zen, 1916an. 20 urte zituen 1936ko uztailean armada Espainiako Errepublikaren aurka altxatu zenean. Preso hartu, eta faxistekin borrokatzera behartu zuten Romeo. Desagertuta egon da ordutik.
Dokumentu, izen zerrenda eta aztarna ororen atzetik ibili ondoren, Gernikako kripta izan du azken geltokia Mangadok. Asteazkenean joan zen osaba zaharraren gorpuzkinak handik ateratzera, baina, azken ezustekoarekin egin du topo: hobia irekitzean bi pertsonaren gorpuzkinak azaldu dira zulo berean. DNA probak egiteko laginak hartu, eta emaitzak esku artean izan bezain pronto itzuliko da Mangado Gernikara berriz, Romeoren gorpuzkinak sorterrira eramatera.
1936ko gatazkak eta ondorengo diktadurak ezarritako isiltasun kate luzearen beste begi bat da Romeorena. Milaka kasuren arteko beste bat. 1936ko gatazkaren ondorioz, lurrak irentsi zituen 250 biztanletik bat, eta desagertutako ala hildako sendiaren mina irentsita igaro dute belaunaldi ugarik bizitza, harik eta hirugarren belaunaldia isiltasuna hautsi eta iraganarekiko hariak josten hasi den arte.
Isiltasunean arakatzen
Espero gabe, kasualitatez aurkitu zuen Mangadok amonaren neba, 1936ko gatazkarekin zerikusia zuen ikerketa bat egiten ari zela. "Nafarroako Lerin herriko errepresaliatuei buruzko informazioa biltzen ari nintzen, bertakoa baitut familia, eta herriko hainbati buruzko informazioa jaso nahi nuen. Bada, Juanjo Casanovak Iruñeko presondegian preso egon zirenekin osatutako zerrenda aurkitu nuen blog batean, eta aitaren aldeko amonaren abizenak ikusi nituen presoen izen-abizenen zerrendan: Romeo Segues".
Harriduraz begiratu zion izenari, ez baitzuen sekula Valentin izeneko senitartekorik ezagutu. "Oso arraroa egin zitzaidan, eta aitarengana jo nuen berehala. Esan zidan ezagun egiten zitzaiola gerran gazte hil zen osaba bati buruz zerbait entzun izana etxean". Besterik ez zion argitu aitak.
Angelita Mangado Romeorengana jo zuen ondoren, Valentin zenaren ilobarengana. "Nire izebarengana jo nuen. Oso nagusia da, baina izena aipatu nionean berehala hasi zen hizketan. Esan zidan baietz, bazekiela nor zen Valentin Romeo Segues. Gogoan duela bera txikia zela amak eta amonak janari poltsa prestatu eta Iruñeko espetxera eramaten ziotela, harik eta bidaietako batean Romeo bertatik atera zutela azaldu zuten arte". Hunkituta aritu zitzaion izeba. "Nagusia da, eta buruz ez dabil oso fin. Istorio honekin joan nintzaionean, negar besterik ez zuen egiten".
Bizkaiko frontera eraman zutela esan zioten sendiari. "Besterik ez zuten jakin". Azaldu duenez, bere aitonak ere egin zuen Romeo bilatzeko saiakera. "Aitonak kamioi bat zuen, eta, gatazka hasi zenean, konfiskatu eta faxistak laguntzera behartu zuten, gidari lanetan. Aukera izan zuenean, Bilbora joan zen, koinatuaren bila, baina esan zioten gerra frontean hil zela".
Sendiko kideek emandako informaziotik abiatuta hasi zen Romeoren aztarnen atzetik. "Artxibategietara jo nuen, ahalik eta datu gehien biltzeko asmoz". Horrela jakin zuen 1936ko altxamendu militarra gertatu eta egun gutxira atxilotu zutela amonaren neba, eta 1936ko uztailaren 22an Iruñeko presoen zerrendan ere azaltzen dela 1937ko urtarrilaren 27ra bitarte.
Bizkaiko frontera eraman zuten handik, Amerika 23 Erregimentuarekin borrokatzera. "1937ko maiatzaren 10ekoa da berari buruz dudan azken aztarna. Egun horretan, Bizkargiko borroketako batean hil zela jakin dut, 21 urte betetzear zituela. Romeoren aitari ordaintzen zioten pentsioagatik jakin dut noiz hil zen: Espainiako Estatuko 1940ko Aldizkari Ofizialeko argitalpenen bidez jaso dut informazioa".
Bizkargin hildakoak non hobiratu zituzten ikertzea izan zen hurrengo urratsa, eta Gernikako hilerrian aurkitu zuen osaba handiaren izena, kostata. "Gernikan, Valentin Romeo izenez agertu beharrean, Valentin Romero gisa azaltzen da, eta bilaketa lanak zaildu ditu horrek".
Ez den lekuan
Gernikako Erorien Monumentuan hilobiratuta dauden dozenaka herritarren artean dago Romeo duela 80 urtetik, "Espainiako aberriaren alde" eroritakoen artean. Areago, Iruñeko Erorien Monumentuko "erorien" izen-abizenen zerrendan ere aurkitu du Mangadok osaba zaharra. Ez zegokion toki batean egon da galduta, 1936ko gatazka piztu, faxistek atxilotu, preso hartu eta behartuta eraman baitzuten frontera ondoren, beren bandoaren alde borrokatzera. Preso hartu zuten berberek egin zuten beren martiri.
Ezagutzen ez zuen senide baten aztarnak berreskuratuko ditu Mangadok DNA frogen emaitzak jaso eta berehala, eta esaten du antzeko beste horrenbeste kasu egon daitezkeela Euskal Herrian. Osaba zaharraren hilobian aurkitu duten beste gorpuzkinaren kasua izan liteke.
Esku hutsik egin du asteon Bizkaitik Nafarroara bidaia. Datozen hilabeteetan itzuliko da, osaba zaharra jaso eta, behingoagatik, Mendabian lur emateko.
Edurne Elizondo
Uda beltza izan zen 2003. urtekoa Nafarroan. Zazpi herri galdu zituen herrialdeak, makinek suntsituta. Duela hamabost urteko ekainean, Itoitz bota zuten behera. Ez da hori nafarrak zutik jarri dituen urtegi bakarra, halere; Esakoa handi...
E. Elizondo
"Herria bera da gure konpromisoaren oinarri; batera lan egiten dugu, herri gisa". Raul Ramonenak dira hitzak. Artiedakoa da, Esako urtegia handitzeko proiektuaren aurkako borrokarekin hazi diren gazteetako bat. Duela hiru hamarkada luze has...
Edurne Elizondo
Kultura inklusiboaren aldeko sarea da Kataluniako Apropa, eta Sonia Gainza kideak eman du helburu horrekin lotutako gako nagusietako bat: "Gutxi batzuen aldeko neurriek, finean, denei egiten ahal diete mesede". Kuna Nafarroako Kultur Kudeaketa elkarteak antolatutako jardunaldian aritu da Gainza, Iruñean. Irisgarritasunaz eta kultura inklusiboaz gogoeta egin nahi izan dute herrialdeko kultura kudeatzaileek, bide horretan urratsak egiteko asmoz.
Ez da Kunarena esparru horretan zabaldutako ate bakarra, gainera: Nafarroako Parlamentuak onartu berri du Irisgarritasun Unibertsalerako Foru Legea, eta Nafarroako Gobernuko Kultura departamentua, berriz, kultura eskubideena prestatzen ari da. Herritar ororenak dira eskubide horiek, ustez, baina, egun, oraindik ere, badira hainbat kolektibo kulturaren esparrutik at uzten dituzten mugak eta oztopoak.
Aipatzekoa da, adibidez, Iruñeko Gaiarre antzokian berriki egin dituztela igogailua jartzeko eta antzokiko sarrera egokitzeko lanak, irisgarritasuna errazteko asmoz. Obrak egiteko gastua 300.000 eurorena izan da, eta, ordaintzeko, "mezenasgo kanpaina bat" jarri dute abian; finantzaketa kolektiboa, alegia. Parlamentuak onartu berri duen Irisgarritasun Unibertsalerako Foru Legeari buruz, hain zuzen ere, "baliabidez" horni dezatela eskatu du Cerminek, bertze deus baino lehen. Ezintasunen bat dutenen erakunde ordezkarien batzordea da Cermin.
Kultur espazioetara eta jardueretara iristeko oraindik ere indarrean diren mugen eta oztopoen kontra lan egiteko asmoz antolatu du Kunak Iruñeko jardunaldia. Gaur egun bazter gelditzen diren talde eta kolektiboei egin nahi izan diete so: ezintasunen bat dutenak edo baztertzeko arriskuan direnak. Batetik, kolektibo horietako kideek kultura garatzeko espazioetara iristeko eta sartzeko dituzten zailtasunak jorratu dituzte; bertzetik, berriz, kultura produktuak sortzeko, zuzentzeko edo kudeatzeko aurkitu ohi dituztenak.
Sonia Gainzak irisgarritasunari egin dio so, batez ere, bere hitzaldian. Kultura denen esku jartzeko bideak bilatzea da Apropa sarearen lana, hain zuzen ere. Berretsi du hasieran errandakoa, gutxi batzuen alde hartutako neurriek denei egiten ahal dietela mesede, alegia. Eta adibide argi bat jarri du mahai gainean: "Antzoki batera sartzeko arrapalak aulki gurpilduna dutenei egiten die mesede, beti. Momentu zehatz batean mugitzeko zailtasunak dituenak ere eskertuko du, eta, denok joko dugu ontzat, berriz, zahartzen garenean".
Denen neurrikoa
Kultura garatzeko espazioa kudeatzen duenak kontuan hartu behar du anitza dela kultura kontsumitzen dutenen soslaia. Espazio horrek, ondorioz, denen neurrikoa izan behar du. "Anitzetan, argibide gutxi batzurekin lor dezakegu hori", azaldu du Gainzak. Bertze adibide bat ekarri du: "Autistentzat garrantzitsua da, adibidez, espazioa ezagutzea. Lagungarria da, adibidez, espazioaren webgunean jartzea informazioa azaltzeko nola heldu, sarrerak non erosi eta abar. Argazkiak jar daitezke prozesua errazteko. Tokia ezagutzen ez duen orok eskertuko du hori, gainera".
Irisgarritasuna, halere, ez dago bakarrik espazio fisikoarekin lotuta. "Bazterketa arriskuan direnekin ere egiten dugu lan, adibidez. Haientzat prezio bereziak eskatzen ditugu". Ez hori bakarrik. "Ohiko saio batera joaterik ez dutenentzat, adibidez, entseguak zabal ditzakegu; edo saio bereziak egin haiekin. Komunikazioarekin, espazio fisikoarekin, prezioarekin, inguruarekin, edukiarekin eta profesionalen jarrerarekin lotutako mugak bazter uzteko lan egitea da kontua".
Edukiaren berri emanen duten eskuorri irakurterrazak sortzea; atsedenaldiak egiteko aukera emanen duten saioak antolatzea; zaharrekin edo ezintasun jakin bat duten pertsonekin saio bereziak prestatzea, giro lasai batean... Gisa horretako proposamenak egin ditu Apropak, eta lan ildo horiek lantzen ari dira jada Kataluniako hamaika kultura espaziotan.
Asmo horiek jasotzen ditu bere baitan Apropak sareko antzokiei eta gainerako espazioei eskatzen dien konpromisoak: tokien %2 gordetzea gizarte erakundeentzat, hiru euroko prezioan. Gainzak gisako konpromisoak hartzera deitu ditu Nafarroako kultura espazioak ere.
Ohiko zurruntasunetik aldentzea eta begirada aldatzea da lehen urratsa. Madrilen, Una Mirada Diferente izeneko jaialdiak hori egitea hartu du helburu, hain zuzen ere. Espainiako Arte Dramatikoen Zentroko kide Ines Enciso da arduradunetako bat, eta kultura inklusiboaren alde egin du Kunak antolatutako jardunaldian.
Encisok funtsezkotzat jo du, lehenik eta behin, argi uztea gizarteak "rol erabakigarri bat" duela kultura inklusiboa garatuko duten politikak ahalbidetzeko orduan. "Baztertutako kolektibo anitz daude, eta ezintasunen bat dutenena ikusezina da; estigmaren zama du gainean. Kulturak izan behar du bizi garen gizartearen isla, eta, egun, ez dugu hori lortu". Ez da gizartearen isla, bere aktore anitz oholtzatik kanpo gelditzen direlako.
Encisok nabarmendu du ezberdintasuna "balio erantsi bat" dela artearen arloan, eta argi du Una Mirada Diferente jaialdian parte hartzen duten konpainia inklusiboek horixe erakusten dutela, beren lanak sortzen eta aurkezten dituzten bakoitzean. Encisok ezintasunen bat dutenekin garatutako bertze proiektu batean parte hartu du, Campeones filman, alegia. Javier Fesser zuzendariak aurten aurkeztutako lana da. Lan horretako aktore da Jesus Vidal, eta bat egin du Encisorekin. "Arteak anitz irabazten du ezberdina den hori bere egiten duenean; aukera bat da".
Ezintasun fisiko bat du Vidalek: ikusmen arazo larriak. "Campeones filman, halere, ezberdintasun intelektuala duen pertsona baten rola bete dut, nire itsutasunetik". Filologia ikasi zuen Vidalek, baina antzerkiaren arloak laster harrapatu zuen; aktore gisa, bai eta idazle gisa ere. "Artearen bidez, errealitatean parte hartu, eta aldatu egiten dut. Beti harritu nau ohartzeak zein neurritan alda daitekeen bertzeek gutaz duten iritzia, betaurreko lodiak eramaten ditugulako, edo ezaugarri fisiko jakin batzuk ditugulako".
Antzerkiaren esparruan trebatu dela nabarmendu du Vidalek. Ines Encisok ere "funtsezkotzat" jo du lan amateurraren eta profesionalaren arteko bereizketa argi uztea. Arrisku batez ohartarazi nahi izan du, halaber: ghetto bat sortzekoa, alegia. "Helburu hartu behar dugu aniztasuna oinarri dituzten jaialdiak antolatzea? Nire ustez, gaur egun gogoeta zehatz hori eginen duten ikuskizunak eta espazioak sortzea garrantzitsua da. Baina helburutzat hartu behar dugu lan egitea halako toki eta produktu propioak izateko behar hori desagertzeko".
Esperientziak
Bertze hainbat sortzailek parte hartu dute Kunak antolatutako jardunaldian. Haietako bat da Mikel Belaskoain. Arazo neurologikoak dituzten hainbat pertsonaren inguruan garatu du Personas izenburuko bere proiektua. Artistak berak behin-behineko paralisia eragin zion gaitz bat izan zuen. Esperientzia hori oinarri hartuta osatu du bere arte lana. Ezintasunaren marra malgua dela ikasi du bere proiektuaren bidez, batetik. "Denok egon gaitezke gaur alde batean, eta bihar, berriz, bertzean". Bertzetik, emozioaren garrantzia nabarmendu nahi izan du. "Emozioa aldarrikatu nahi dut artearen esparruan". Aulki gurpilduna behar duen pertsona bat, amnesia duen bertze bat, eta alboko esklerosi amiotrofikoak jota den hirugarren bat dira, bertzeak bertze, Belaskoainen Personas proiektuko parte.
Arte plastikoen arloan ari da Alicia Otaegi ere, eta Nafarroako Gobernuak sustatutako Landarte programaren bidez, Otsagabiko zahar etxeko erabiltzaileekin egin du lan. Parte hartzeko izan duten borondatea eta gogoa nabarmendu ditu artistak.
Zaharren kolektiboarekin lan egin nahi izan du Ados Teatroa konpainiak ere, aurten giza eskubideen arloan garatzen ari den El baile de los años proiektuan. Giza eskubideak oholtzara izenburuko programa du konpainia horrek 2016tik, eta aurtengo lanerako zaharrekin aritzea erabaki du, "bazter gelditzeko arriskua duen kolektiboa" badelako, Jose Antonio Vitoria konpainiako arduradunaren hitzetan.
Migratzaileekin eta langabeekin ere egin dute lan Ados Teatroa konpainiako kideek. Aurtengo proiekturako Becky Siegel dantzari eta koreografoa dute lagun. Siegelek badaki ezintasunen bat dutenekin lan egitea zer den, Konmocion Danza konpainiaren bidez jorratu baitu esparru hori. Koreografoak argi du: "Artea gizartearen aurretik dago, arteak ederki ikasi baitu aniztasuna aberastasuna dela, ezberdintasunetik aukera berriak sor daitezkeela".
Esklerosi anitza zuten pertsonekin hasi zen dantza lantzen Siegel. Bere esperientzia abiapuntu hartuta, argi utzi nahi izan du inklusioa hitz konplexua dela, eta, batez ere, kultura inklusiboa lortzeko formula magikorik ez dagoela. Adibide bat aipatu du: "Neska bat etorri zen niregana; aulki gurpilduna behar zuen. Dantza egin nahi zuen, eta eskola bat bilatzen lagundu nion. Aurkitu genuen. Lehen egunean pozik egon zen; bigarrenean bertze ikasleek ez zioten jaramonik egiten; hirugarrenean okerrera baino ez zuen egin egoerak. Kontua ez da bakarrik aritzeko espazioak aurkitzea; espazio horretan aritzeko giro egokia behar dugu ere".
Giro positibo hori bilatzen dute Atena Fundazioko kideek, hain zuzen. Ezintasun intelektuala dutenek artea erabiltzen dute, han, garatzeko. Artea sortu eta erakusten dute. Bide luzea bada, oraindik ere, egiteko. Kunak urrats bat egin nahi izan du aurrera.
Edurne Elizondo
Auzoan bertan da auzoaren etorkizunaren giltza. Auzoan bizi direnen eta auzoa egiten dutenen esku. Horixe uste dute Pisuteka sortu berri duten Iruñeko Alde Zaharreko bizilagunek. Etxebizitzaren inguruko auzolagunen sarea da, eta asmo garbi batekin jarri dute martxan: egun gertatzen ari den gentrifikazioari aurre egitea. "Ez dugu nahi Alde Zaharra merkataritza gune handi bat bilakatzea. Gure auzoa da, hemen bizi garenon eta hemen lan egiten duten dendari txiki eta ertainen etxea".
Alde Zaharreko bizilagunen etxean ez da giro, ordea. Arazoa ez da oraingoa, ezta bertakoa bakarrik ere. Madril, Bartzelona eta Donostiaren gisako hirietan gertatu denari, hain zuzen, kezkaz egin diote so Iruñetik. "Hemen egoera ez da hain larria, oraindik ere; neurriak hartzeko garaiz garela uste dugu. Horregatik jarri gara martxan. Ez dugulako hiriotan duten errealitatea guretzat nahi".
Iñigo Laluezarenak dira hitzak. Alde Zaharreko bizilaguna da, eta Pisutekako kide. Argi du egungo egoera bertze hiriotan duten gentrifikazio prozesura eramaten ari dela Iruñea. Kezka hori mahai gainean jarri zuten iazko urrian, Iruñeko Alde Zaharrean egin zituzten auzo topaketetan. "Hainbat gai jorratu genituen, eta haietako bat izan zen etxebizitzarena", azaldu du. Orduan hasi ziren mamitzen Pisuteka osatzeko ideia.
Datuak jarri dituzte mahai gainean sareko kideek, etxebizitzaren inguruan duten kezka nondik datorren azaltzeko. Batetik, auzokideen kopuruak behera egin izana. 2006tik, hain zuzen ere, ia %11. Migratzaileen kopuruak, zehazki, nabarmen egin du behera azken hamarkadan: %41 baino gehiago. "Etxebizitzaren prezioak gora egin du kontrolik gabe, eta egoerarik kaskarrenean direnei eragin die, batez ere. Migratzaileek beste auzo batzuetara alde egin dute", azaldu du Pisutekako kide eta Alde Zaharreko bizilagun Leticia Molinak.
Bertzetik, Alde Zaharrean turistentzat alokairuan gero eta etxebizitza gehiago dagoela utzi dute agerian Pisutekako kideek. Iruñean dauden gisa horretako etxe gehienak, hain zuzen ere, Alde Zaharrean dira. Auzo horretan jarduera horren inguruko kontrolik eza izan da nagusi orain arte, Laluezak eta Molinak salatu dutenez. "Hiriko bertze auzoetan, halako etxebizitzek eraikinetako lehen solairuan egon behar zuten, derrigorrean; Alde Zaharrean, ordea, ez zen horrelakorik zehazten. Hemen, nahi izan dutena egin dute", erran du Molinak.
Iruñeko Udalak egoera hori kontrolatzeko asmoa agertu izana eskertu dute Pisutekako kideek. Nafarroako Gobernuak ere neurriak jarri ditu martxan, azkenaldian. Turistei alokatzen dizkieten etxebizitzen jarduera kontrolatzeko, isilpean ari ziren jabeen egoera arautzeko neurriak abiatu ditu gobernuak, zehazki, eta, ondorioz, urtea hasi zenetik, turistek erabiltzeko 107 etxe erregistratu dituzte, haietako 57 Iruñean.
Denera, Nafarroan, jarduera horretan ari diren 695 etxebizitza badira, eta haietako 201 daude hiriburuan. Gobernuak berak nabarmendu du gora egin duela turistentzako etxebizitzen kopuruak, azken urteotan: iaz, adibidez, %34 baino gehiago.
"Auzoan bizi nahi dugunontzat, gero eta garestiagoa da etxebizitza; auzoak bizirik jarraitzeko, ordea, behar gaitu", erran du Molinak. Prezioen igoerak auzoko dendari txiki eta ertainei ere eragin diela erantsi du Laluezak, eta gogoratu du auzoko jendea dela denda horietako bezero. Sorgin gurpila ekartzen du egoera horrek: "Auzoa husten bada, dendariek itxi beharko dituzte beren negozioak; betiko denda horiek gabe ere, zailagoa izanen da auzokoontzat egunerokoa".
Ereduen arteko talka
"Bi auzo ereduren arteko talka dago". Horixe erran du Laluezak. Pisutekaren bidez aldarrikatu nahi duten bizilagunentzako auzoa da eredu horietako bat. "Ongi hartuko ditugu gainerako auzoetakoak eta turistak, baina gure auzoa bizitzeko espazio bat dela ahaztu gabe". Azken urteotan indarrean izan diren politikek islatzen duten auzo eredua da bertzea. UPNko alkateak buru izan dituen udalak egin du eredu horren alde. Pisutekako kideek gogora ekarri dituzte, bertzeak bertze, Yolanda Barcinak eta Enrique Maiak hiriko ardura beren esku zutenean errandakoak. Barcinak erran zuen, adibidez, asmotzat zuela Alde Zaharra "merkataritza, kultura, turismo eta aisialdi jardueren zentro" bilakatzea; Maiak errana da, berriz, "fruta dendekin eta mertzeriekin" ez dela lortuko Alde Zaharra biziberritzea. Ez zuen hori erran alkate zenean, halere: joan den otsailekoa da adierazpen hori.
Auzoa kontsumitzeko, edo auzoa bizitzeko. Alde Zaharra kontsumorako gune huts dutenen jarduerak gero eta zailago bilakatzen du bertan bizi ahal izatea. Hori da kontua. Pisutekako kideek gogoratu dute, adibidez, 2007. urtean taberna gehiago zabaltzeko aukera jarri zuela udalak mahai gainean, berriz ere. Molinak eta Laluezak auzoarekin duten konpromisoa berretsi dute. "Hemen bizi nahi dugu". Eta bizitzeko auzo baten alde egin nahi dute Pisutekarekin. Alokairuan bizi da Molina; Laluezak, berriz, etxe bat erosi du. "Alokairuek gora egin dute; ez nuen erosi nahi, baina, azkenean, egoerak ez dit utzi beste aukerarik".
Aukeren zerrenda zabaldu nahi du Pisutekak, hain zuzen ere, eta erakunde publikoekin eta etxebizitzetako jabeekin elkarlanean aritzeko prest dira hori lortzeko. Sarea zabaldu nahi dute, auzoa bizitzeko toki bat izan dadin.
Auzoan dauden etxe hutsekin kezka agertu dute Pisutekako kideek, eta etxe baten beharra duen jende anitz badela nabarmendu dute. "Udaleko arduradunek esana da Alde Zaharrean bizitzeko 200 pertsona daudela zain erakunde horren etxebizitza poltsan", erran du Molinak.
Udalak dituen etxeetako anitzek zaharberritzeko beharra dute. Udalak horretarako dituen laguntzek, ordea, ez dute aurrekontu osoa ordaintzen. "Udalak, gehienez ere, 12.000-14.000 euro pagatzen ditu. Gastu gehiago behar dutenak ez ditu konpontzen", azaldu du Molinak. Eta horiek erabiltzeko proposamena egin dute, hain zuzen, Pisuteka sareko kideek: "Etxea hartzen duenak har dezake falta dena ordaintzeko ardura bere gain, eta, trukean, ez ordaindu zenbait urtetako alokairua. Hutsik diren etxeak erabiltzeko bideak bilatzea da kontua", erran du Molinak.
Etxeetako jabeek sarearekin bat egitea nahi dute Pisutekako partaideek ere. "Zuzenean azaldu nahi diegu auzoarentzat garrantzitsua dela bertan bizi nahi dutenei alokatzea". Aztertu nahi dituzte bertzelako proposamenak ere: etxebizitza partekatzea, adibidez. Belaunaldi ezberdinetako auzolagunek etxe berean bat egiteko aukera jarri dute mahai gainean. "Bakarrik bizi diren zaharrak badira auzoan; azter dezagun haiek eta gazteek etxea partekatzeko aukera", azaldu dute Pisutekako kideek.
Alde Zaharra husteko joerari buelta eman nahi dio Pisuteka sareak. Bizitzeko auzo bat sortu. Eta, horretarako, lehentasuntzat jo du, batetik, taberna gehiago zabaltzeko aukera bertan behera uztea, eta, bertzetik, turistentzako alokairuen inguruko jarduera kontrolatzea eta arautzea. Erakundeen laguntza eta esku hartzea behar dutela badakite sareko kideek. Baina auzoak hitza hartu behar duela ere argi utzi dute. Auzoak duela auzoko etorkizunaren giltza. Behar dituen baliabideak izanen dituen auzoa nahi dute. Hiri zati bat, bertan bizitzeko.