Tutera Kantuz-ek duela hamabost urte hasi zuen bere bidea, azaroan. Elena Etxezarreta lehen zuzendariaren bidez egin du bat Aramendiak. Euskara kultur ondare gisa aldarrikatu nahi dute.
Elkarrizketa
“Justizia egin behar da, eta izugarrikerien irakurketa kritikoa”
Edurne Elizondo
Biktimen ondoan izan da Fernando Rey (Iruñea, 1961), Foro Sozialak Nafarroako Parlamentuan egindako saioan. Aurreko egunetan eta asteetan ere mintzatu izan da haiekin, eta entzun ditu haien esperientziak: ETAk hildako Manuel Zamarreñoren alaba Naiara Zamarreñorenak, Guardia Zibilak hildako Josu Zabalaren iloba Belen Zabalarenak, ETAk hildako Juan Mari Jauregiren alaba Maria Jauregirenak eta estatu terrorismoak hildako Iñaki Etxaberen alaba Olatz Etxaberenak. Saioak utzitako "aje emozionalak jota" mintzatu da Foro Sozialaren barruan dagoen Baketik elkarteko kide Fernando Rey; "zubi lana egin nahi duen herritar bat" da.
Bigarrenez egin duzue indarkeriaren biktimen arteko solasaldia Nafarroako Parlamentuan. Zer moduz joan da?
Pozik atera nintzen. Egia da halako aje emozional bat utzi didala saioak, biktimen esperientziak ezagutu eta entzun eta gero. Pena da halako saioak jende gutxirengana ailegatzen direla, baina, aldi berean, parlamentuaren egoitzan eginda, oihartzun sozial handiagoa dute gero hedabideetan.
Inportantea da halakoak parlamentuan egitea?
Bai, badauka garrantzia. Bilatzen da erakunde publikoek behar bezalako garrantzia ematea memoriaren auziari. Pozik gara, iaz egindako saioan baino talde gehiago izan direlako aurten. Iazkoan, PSN eta UPN gelditu ziren kanpoan.
Oraingoan, PSN egon da.
Pozgarria da. Saioa bukatu zenean, PSNko Inma Juriorekin mintzatu nintzen, eta galdetu nion ea entzun ote zuen zerbait arrarorik. Ezetz erantzun zidan, oso ongi joan zela. Esan nion mezua beti izan dela bera, baina aurrekoan ez zuten entzun nahi izan.
Zer diote biktimek?
Batetik, besteari entzun eta bestearen larruan jarri beharraz aritu dira. Bestetik, memoria inklusiboaren garrantzia nabarmendu dute. Inportantea da ETAren biktimak aintzat hartzea eta dituzten eskubide guztiak bermatzea, baina estatuaren terrorismoak edo polizia taldeek eragin dituzten biktimak bazter utzi gabe.
Biktimen arteko aitortza?
Hori oso inportantea da. Bakoitzak gatazkaren bere kontakizuna izanen du, baina, gatazka hori edonola aztertuta ere, edonola deskribatuta ere, egon gaitezen ados, behintzat, bi gauzatan: biktima guztiek dituzte eskubideak, eta biktima guztiak hartu behar dira aintzat. Giza eskubideak edozein proiekturen gainetik daude. Ez zegoen eskubiderik eta ez dago justifikaziorik ETAk egin zituen izugarrikeriak egiteko, eta ez dago eskubiderik inor torturatzeko eta estatuak inor hiltzeko.
Paco Etxeberria auzi medikuak erran izan du ETAren biktimek erakundeen aitortza jaso dutela, baina ez, ordea, herritar askorena; estatuaren indarkeriaren biktimen kasuan, kontrakoa gertatzen dela, herritarren babesa bai, baina erakundeen aitortza ez dutela jaso. Bat zatoz?
Bai. Parlamentuko saioan ere horixe esan dute batzuek, erakundeen aitortzarik ez, baina herriaren parte handi baten babesa sentitu dutela. Egin dira urrats batzuk: Eusko Jaurlaritzak aitortza egin dio Iñaki Etxaberen familiari. Pausoak eman dira, nahiz eta oraindik biktima guztiek ez duten aitortza hori jaso. Beste aldean, berriz, ETAren biktimek izan dute erakundeen aitortza, baina ez dute herritarren parte handi baten babesik izan.
Biktima guztiak ez dira prest parlamentuan egindakoaren gisako saio batean parte hartzeko. Hori baliatzen dute batzuek?
Parlamentuan argi eskatu dute biktimek: "Mesedez, ez manipulatu". Biktimek dolu prozesu bat pasatu behar dute; sentitzen duten amorrua gainditzeko prozesua luzea da, eta traba handia da prozesu horretan batzuek manipulatu nahi izatea. Bada jendea biktimen eskubide guztiak aldarrikatu, eta gai dena aurrerapausoak emateko, eta besteen sufrimenduari ere begiratzeko.
Sumatzen duzu aldaketarik?
Prozesu guztietan argi-ilunak daude. Alderdien artean izan dira aurrerapausoak: PSN parlamentuan egon izana, adibidez, inportantea da. Martin Zabalza Bake eta Bizikidetzarako zuzendaria PSNkoa da, eta elkarrizketa multilateralak bultzatzen ari da. Hori da prozesuak duen argi bat.
Eta ilunak?
Lasaitu da pixka bat giroa; arazo gutxiago dago onartzeko indarkeria adierazgarri guztiak direla baztertzekoak, baina, aldi berean, jendea urrundu egin da arazotik. Eta ez litzateke ona izanen hau ahaztea, zauriak ongi sendatu gabe. Oraindik badira arazoak. Ona da parte guztiek onartzea indarkeria erabiltzea ez zela bidezkoa izan, eta egindako mina aitortzea, baina estatuak oraindik ez du egin.
Noizbait eginen du?
Segur aski, ez du inoiz eginen. Estatuak esanen du noizbait tortura erabili duela? Gauza jakina da estatu guztiek erabili dutela. Halere, onartuko du hori Espainiak? Bere egiturak erabili dituela talde terroristak antolatzeko? Zaila ikusten dut. Eta badira bestelako arazoak ere.
Zer-nolako arazoak?
Naiara Zamarreñok aipatu ditu, adibidez, presoei egindako ongietorriak. Esan du min handia egiten diotela; ongi iruditzen zaiola egitea; normaltzat jo du maite duzun hori kartzelatik atera delako poztea eta ongietorria egitea, baina ez heroitzat hartuz. Hor bada beste problematika bat. Presoen egoera beste bat da; zergatik ez diren etxetik hurbil. Arazo horiei heldu behar zaie.
Ez enkistatzeko?
1936ko gerrarekin gertatu da bilobek egin behar izan dutela memoria jorratzeko lana. Eskuinak esan du kontu zaharrak direla, eta aurrera begiratu behar dela. Ez dugu iraganean iltzatuta gelditu behar, baina justizia egin behar da, eta izugarrikerien irakurketa kritikoa egin behar da; hurbilagokoa dugun indarkeriarekin ere bai. Aurrera egin behar dugu, bai, baina irakurketa kritiko hori eginez. Zauriak ongi itxi behar dira, eta irakurketa kritiko eta multilaterala egin.
Baketik elkartean ari zara orain; Nafarroako Gobernuan ere aritu zinen aurreko legealdian.
Hutsetik hasi behar izan genuen gobernuan. Lan ona egin zen, baina motz gelditu zen arlo askotan. Halere, nik orduan ikasi nuen administrazioa astuna dela; presio politikoak badirela, eta ausardia falta izan dela. Zuhurtziaz jokatu behar da, bai, baina uste dut gutxieneko oinarri etikoak ezartzen badira ez diegula uko egin behar. Giza eskubideak denonak badira, denonak dira; berdin du biktima hori biktimario ere izan bada. Nik beti izan dut amets herri honen bakea, justizia eta askatasuna. Saiatu naiz inplikatzen; zubi lana egin nahi duen herritar bat naiz.
“Galderak egiten dituen antzerkia gustatzen zait”
Uxue Rey Gorraiz
Antzerkigilea, aktorea, Lehen Hezkuntzako irakaslea eta beste da Maialen Diaz (Beltzuntze, 1988). 2019an, Nafarroako Antzerki Eskolak haurrentzako antzerki testuen sariketako irabazle izendatu zuen Diaz, Ilargiaren atzean lanarengatik. Idazkera aberatsa, emozioak transmititzeko gaitasuna eta istorioaren garapen eta egitura borobila nabarmendu zituzten epaimahaikoek. Iragan den larunbatean gorpuztu zituzten estreinakoz hark idatzitako hitzak oholtza gainean: Virginia Zerberak zuzendu du obra.
Larunbatean izan zuen obrak lehen emanaldia. Pozik zaude emaitzarekin?
Oso. Lan izugarri polita egin du lantalde osoak. Gainera, oso harrera ona izan zuen, aretoaren edukiera mugatua egonik ere. Asko gustatu zait Virginia Zerbera zuzendariak egindako lana, eta aktoreak ere ederki aritu dira. Antzezlanean jorratzen den gaia nahiko delikatua da, haur baten bidaia emozionala kontatzen baita, eta iruditzen zait sentiberatasun handiz landu dutela.
Zer kontatzen da, zehazki?
Hasieran alaba bakarra den neskato baten historia da. Neska horrek ahizpa bat nahi du, eta desio hori bete egiten da azkenik, neska bat adoptatzen baitu familiak. Ordea, hainbeste desiratzen zuen zerbait lortzen duenean ikusten du familian duen lekua aldatu egiten dela. Gertatu zaiona polita den arren, bizitzan aldaketa horiek onartzeak eta etorrera hori aberasgarria dela ikusteak gorabehera asko izan ditzake. Gerta daiteke, antzezlanean agertzen den bezala, jeloskor jartzea, amaren arreta bereganatu nahi izatea… Horretaz guztiaz hitz egiten du obrak.
Adopzioaz hitz egiten da antzezlanean. Zehazki gai hori jorratzeko premia sentitu zenuen?
Adopzioa bera interesekoa zait, gai moduan, baina uste dut, adopzioaz haratago, alteritatearen onarpenaz ari garela antzezlanean. Norbait zurean hartzean, are gehiago familiaren gisako inguru intimo batean... zailtasunak izan daitezke; ez da erraza. Ulertu behar izaten dugu gauza asko positiboak izan daitezkeela, nahiz eta ez izan zuk espero bezalakoa. Gainera, maitasunaz ere hitz egiten du obrak, eta ahizpatasunaz.
Antzezlana haurrei zuzendua izanik, berezia behar du izan kontatzeko moduak?
Bai, noski. Kasu honetan, nik haurrei eskaini nahi izan diet pertsonaiarekin batera bidaiatzeko eta katarsia bizitzeko aukera. Horrez gainera, obran nagusi den gaia lantzeko, protagonistak bizi dituen sentimendu batzuk kanpora atera ditut, izaki mitologiko batzuen agerpena baliatuta. Uste dut horrek laguntzen duela emozioak haurraren gaineko epaiketarik gabe lantzen. Nik nahiago izan dut kode fantastikoa erabili, psikologizazioa baino. Kasu honetan, behintzat, haurrek hobeki ulertuko dute horrela.
Nolakoa da eszenaratzea?
Oso berezia da, eta askotariko espazioak sortu dituzte oso elementu gutxirekin. Gainera, istorioan oso inportantea den elementu baten bueltan egin dute eszenaratzea: hari mataza bat da guztiaren oinarria. Izan ere, pertsonaietako batek, amak, gainerakoen hitzen hariari tiraka josten ditu arropak. Metafora bat da; erakutsi nahi du istorioz eginda gaudela.
Sariketako epaileek azpimarratu zuten zure lana oso ongi garatua eta borobildua dagoela.
Uste dut egiturarengatik esan zutela. Kasu honetan, arreta jarri nahi izan nion dramaturgia aldetik oso argia izateari. Estilo ariketa baten modukoa izan da,
Sentimenduak eta emozioak transmititzeko gaitasuna ere nabarmendu zuten. Hori duzu gustuko?
Artistak bezainbeste bide daude; bakoitzak berea du. Nire kasuan, bai, iruditzen zait horrelakoa dela nire begirada eta hori dela nik eskaintzen dudana. Polita iruditzen zait espazioa publikoarekin partekatzea, bidea elkarrekin egiteko. Antzerkiak daukan ezaugarrietako bat da hunkigarritasuna, sentimenduak lantzeko gaitasuna, eta, literatura ez bezala, jende askoren artean gertatzen da, eta une jakin batean. Emozioak lantze aldera, elkarketaren balioa oso garrantzitsua iruditzen zait.
Zertan aurkitzen duzu idazteko inspirazioa?
Zirrara bereziren bat eragin didan edozer izan daiteke, jakin-mina piztu didan zerbait. Niretzat idaztea da ulertzen saiatzea, nahiz eta gero, paradoxikoki, gustatzen zaidan testuak galderak uztea airean. Ez zait gustatzen erantzunak ematen dituen antzerkia, galderak egiten dituena baizik.
Behin inspirazioa aurkituta, nolakoa da sorkuntza prozesua?
Ez da inoiz noranzko bakarreko bidea; bidaia ez dut egiten norabide bakarreko errepidean. Inportanteak dira bat-batean azaltzen zaizkidan flash modukoak, irudiak, eta horiek gordetzen dituzten galderak. Gero, noski, aurkitu behar izaten dut hori guztia egituratzeko modua. Egia esateko, lan handia egiten dut ordenagailua ireki baino lehenago, kontuari bueltak ematen, dokumentatzen… deus idazten hasi aurretik.
Zer iritzi du jendeak haurrei zuzendutako antzerkiaz?
Uste dut batzuetan nahasi egiten dugula entretenimenduarekin, eta iruditzen zaigu helduei zuzendutakoa baizik ezin dela izan antzerki serioa. Haurrek merezi, ulertu eta eskertzen dute beraiei zuzendutako antzerkia. Harrigarria eta oso polita da ikustea nola ateratzen diren antzokietatik emanaldi baten ondotik. Nik aldarria egingo nuke genero honen alde, eta argi utzi behar da, entretenimenduaz haratago, haurrentzako antzerkia mundu bat dela, eta merezi duela arreta.
“Kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu”
Edurne Elizondo
Javier Torrens (Iruñea, 1951) 2015. urtean izendatu zuten Nafar Ateneoko lehendakari. Azken hilabeteotako "ziurgabetasunak" markatu du erakunde horren jarduera, neurri handi batean, baina udazkenari indarrez egin nahi diote aurre: "Ahal dugun guztia egitea erabaki dugu". 1932an sortutako Nafar Ateneoaren oinordeko dela ahaztu gabe, elkarteak jarraitu nahi du bere berezitasunak garatzen.
Bihar ospatuko duzue urteurrena, Barañainen, Sinfoniettaren kontzertu batekin. Alarma egoerak harrapatu zintuzten martxoan; orain ere ari da zuen jarduera baldintzatzen?
Martxoan bertan behera utzi behar izan genituen prest genituen hamaika saio. Ziurgabetasunak hartu gaitu azken hilabeteotan. Udan bulegoa itxi genuen, baina hasi ginen udazkeneko programa prestatzen, erabaki genuelako ahal genuen guztia eginen genuela. Guk kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu, ahal dugun neurrian, eta segurtasuna bermatuz.
Zer da zuentzat kultura zabaltzeko konpromiso hori?
Kultura ofizialak betetzen ez duen esparru horren berri ematea. Hamaika adar jorratzen ditugu ateneoan: musika, literatura, zientzia dibulgazioa, euskara, filosofia, zinema... Arlo guztietan gure helburu nagusia da zerbait berezia eskaintzea, bertzelako esparrutan tokirik ez duten horiek erakustea.
Bertzelako esparru horiek aipatzen dituzunean, kulturaren zirkuitu ofizialaz ari zara?
Bai. Finean, kultura ofizial hori da erakunde publikoek egiten dutena, neurri handi batean; gobernuak edo udalek egiten dutena, alegia. Programatutako kultura da hori, nolabait erranda; erakundeok herritarren gehiengoa izan behar dute buruan beren zikloak prestatzen dituztenean. Guk ez. Guk gutxiengoak ere baditugu buruan. Ez da gure lehentasuna aretoak betetzea, baina, egia erran, ez dugu kexatzeko arrazoirik.
Lortu duzue jendea zuen saioetara erakartzea?
Iaz, berrehun saio inguru antolatu genituen, eta denera, 10.000 pertsona inguruk egin zuten bat gurekin. Helburua ez da aretoak betetzea, baina kontent gaude.
Jende gaztea erakartzeko gai ere bada ateneoa?
Egia da ateneo hitzak kutsu zahar edo klasiko bat duela, eta akaso horrek urruntzen gaituela gazte anitzengandik. Kutsu elitista bat ere baduela pentsa dezakete batzuek, baina ez da hala. Alderantziz: ateneoek errepublikaren garaian izan zuten arrakasta gehien, 1930eko hamarkadan; ikuspuntu aurrerakoia zuten, eta ez ziren, inondik inora, erakunde kontserbadoreak. Nafar Ateneoa ere orduan sortu zuten, 1932. urtean, eta Gazteluko plazako 37.ean zuen egoitza.
1932ko erakunde horren oinordeko zarete zuek?
1985ean sinatutako estatutuetan halaxe dago jasota. Oraingo ateneoa sortu zuten aurrekoaren bidetik jarraitzeko asmoz; helburua zen 1936an altxamenduak moztu zuen hariari eustea, berriz ere.
Zuk noiz egin zenuen bat?
Ez nintzen egon sortzaileen taldean, baina hasieratik naiz bazkide, 1985. urtetik. Nik bezala, jende askok egin zuen bat erakunde horrekin, amets genuelako egotea alderdietatik eta kultura ofizialetik bazter garatuko ziren gisa horretako elkarte batean. Lehendabiziko etapa horretan, egia erran, jende anitz erakarri zuen Nafar Ateneoak.
Zenbat bazkide zituen?
Mila bazkide izatera ere iritsi zen ateneoa. Kontuan izan behar dugu eferbeszentzia handikoa izan zela duela 35 urteko garai hura. Elkarte anitz sortu ziren, eta gurea bertze anitzen arteko bat izan zen.
Orain zenbat zarete?
Seiehun inguru. Egia da ez dugula lortu nahi bezainbertze gazte erakartzea, baina bada jende gaztea gurean ere.
Eta emakumeak? Zuzendaritzako kideen artean, behintzat, gizonak zarete nagusi.
Gure saioetara etortzen diren ikusleen artean gehiengoa osatzen dute emakumeek, argi eta garbi. Ateneoko bazkideen artean ere, ia erdiak dira emakumeak, baina egoera bertzelakoa da zuzendaritzako kideen artean. Hori onartu bertzerik ezin dut egin. Nahiko genuke emakume gehiago izatea, baina kostatu egiten zaie urrats hori egitea. Bazkide eta ikusle gisa parte hartzen dute, baina nolabaiteko erresistentzia sumatu dugu erakundeko antolakuntzan parte hartzeko orduan. Noski, ateneoko ateak zabalik dituzte. Halere, erran behar dut nik neuk ere azken urteotan egin dudala antolakuntzan gehiago inplikatzeko urratsa.
2015. urtetik zara erakundeko lehendakari. Zergatik erabaki zenuen urrats hori egitea?
Lana utzi eta gero izan zen; lehen ez nuen aukerarik gehiago inplikatzeko. Arte eta Lanbide Eskolako irakasle aritzen nintzen, eta Iruñeko udal politikagintzaren esparruan ere egin nuen lan. Hori guztia bazter utzi eta gero hasi nintzen ateneoan buru-belarri. Urtarrilera arte izanen naiz presidente. Bazkide izateari ez diot inoiz utziko, noski.
Postuan zara, oraindik ere. 35 urte bete eta gero, zer helburu duzue?
Azken urteotako bideari eman nahi diogu segida, eta gure helburu nagusia da antolatzen ditugun saio guztietan bikaintasuna lortzea. Asmo horrekin egin nahi dugu lan beti. Noski, hori lortzeko, ezin gara bakarrik aritu.
Elkarlanaren aldeko apustua egin duzue?
Bai, eta bide horretan urratsak egiten jarraitu nahi dugu. Utzitako bulego txiki bat dugu Iruñean, baina gure saio gehienak hartzeko ez da nahikoa. Ondorioz, ezinbertzekoa dugu elkarlana erakunde publiko eta pribatuekin. Kontent gara, harreman estua dugulako erakundeokin, eta elkarlana garatzen dugu, bertzeak bertze, Civivox aretoekin, Civicanekin, Nafarroako Filmotekarekin, Nafarroako Liburutegiarekin... Hitzarmenak ditugu, elkarrekin aritzeko. Halere, egoitza propio egoki bat izatea ere badugu helburu.
Behar duzue?
Gauza handia litzateke guretzat bat egiteko espazio bat izatea. Gure aspaldiko aldarrikapen bat da, baina egoitzarik gabe ere jarraituko dugu lanean.
Bertze 35 urte betetzeko prest zaudete?
Bai, noski. Nafar Ateneoak eutsiko dio, jendea prest baldin badago lan egiteko kultura ofizialak dituen hutsuneak betetzeko. Gure kulturaren inguruko ikuspuntua ez da esparru ofizial horrek duenaren guztiz bertzelakoa, baina baditu bere ezaugarriak, bere berezitasunak; hori bilatzen dugu, eta bide horretan lanean jarraitu nahi dugu.
“Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta”
Uxue Rey Gorraiz
Barrenak husteko eta oroitzeko. Horretarako sortu zuen Nekane Ibero musikariak (Iruñea, 1996) Habitación 40 kantua. Alzheimerraz mintzo da bertan. Izan ere, Iberori joan den urtean hil zitzaion amona, gaitz hori zuela. Bizipenetatik abiatuta, apirilean kaleratu zuen kantua, eta, orain, Recuérdame. El principio de la desconexión dokumentalaren parte da haren lana. Bartzelonan estreinatu zuten, astelehenean: gaur, Noaingo Kultur Etxean izanen da. Abestu eginen du Iberok. Astelehenean izan zen Alzheimerraren Nazioarteko Eguna.
Zerk bultzatu zintuen alzheimerraz kantua sortzera?
Gertatzen ari zitzaidana kontatu beharra nuen, nolabait. Premia horrek bultzatuta sortu nuen abestia. Hasieran, uste nuen kontatzen nuen istorioa nirea bakarrik zela, nire arazoa zela soilik. Gero ohartu naiz ez dela horrela inondik inora: askok eta askok bizi dute nik bizi izan dudana. Are gehiago, esanen nuke mundu guztiak duela alzheimerra duen edo izan duen ezagun bat inguruan. Jende asko identifikatua sentitu da kantuko hitzekin, eta hori sentitzea oso polita izan da.
Nolakoa izan zen sorkuntza prozesua?
Aurretik ere buruan nuen horretaz hitz eginen zuen abesti bat sortzea, baina, egia esateko, ustekabean sortu nuen, arratsalde bakarrean. Etxean nintzen, ospitalera joan baino lehenago, gertatzen ari zenari buruz hausnartzen, eta, ohartzerako, sortua nuen ia osorik. Barrenak hustu nituen, eta lasaitu egin nintzen idatzi eta berehala.
Zer da kantuan kontatzen duzuna zehazki?
Amonaren istorioaz ari naiz, baina batez ere deskribatzen dut nola sentitzen den gaixoa zaintzen duena. Horretan jarri nahi nuen fokua: zaintzailearengan. Pertsona horren zeregina biziki inportantea da, eta, aldi berean, oso gogorra. Nik oso hurbiletik ikusi nuen, nire ama eta izebak halaxe izan zirelako, eta garrantzitsua iruditzen zait alde hori nolakoa den kontatzea.
Ezkutuan gelditu ohi da?
Bai, hala uste dut. Horregatik nahi nuen ikusarazi. Denok dakigu gaitza gutxi gorabehera nolakoa den. Hau da, badakigu gaixotasunak zer ondorio dakartzan pairatzen duen pertsonarengan: oroimenari egiten dio kalte, eta gaixorik dagoenak gauzak ahazten ditu, gero eta gehiago, ia dena ahazteraino. Hori jakina da, baina orokorrean ez gara ohartzen zaintzaileak sufritzen duenaz. Azken batean, alzheimerra duen pertsona une batetik aurrera ez da gai izaten inguruan gertatzen ari denaz ohartzeko, baina hurbilekoak bai, eta oso mingarria da. Sintomak pixkanaka nola larritzen diren ikusten dugu, egunez egun.
Zuri zertan lagundu dizu abestiak?
Barrenean nuena oihukatzeko balio izan dit, hasieran batez ere. Orain, jendaurrean kantatzen dudan bakoitzean, sentitzen dut zerbait gehiago askatzen dudala. Emozioak ez dira lehen aldietakoen berdinak; aldatu egin dira.
Eboluzionatu egin du abestiaren esanahiak?
Behin kantua publiko bihurtuta, denona bihurtzen da, eta, aldi berean, inorena ere ez. Mezua partekatu egiten duzu, eta, niretzat behintzat, katarsi bat izan da. Kantatzen dudan bakoitzean, zauria sendatzen joaten da, eta orbaintzen.
Musika sendagai eraginkorra izan daiteke, beraz.
Bai, eta ez horrelakoetarako bakarrik. Ikerketek erakutsi dute musikak asko laguntzen diela alzheimerra duten gaixoei. Nire amonarengan oso argi ikusi nuen,eta, gaitz honetatik harago, beste gaixotasun batzuentzat ere oso tratamendu ona da musika.
Musikoterapia gehiago sustatu beharko litzateke, orduan?
Bai. San Juan de Dios ospitalean eskaintzen dute batzuetan. Zoritxarrez, nire amonak ezin izan zuen horrelakoetan parte hartu, baina bai, zalantzarik gabe, komeni litzateke gehiagotan izatea.
Alzheimerrari buruzko dokumental batean entzun daiteke zure abestia. Nola ailegatu da?
Sarean publikatu nuen, eta oso harrera ona izan zuen. Ez nuen halakorik espero. Bartzelonatik deitu zidaten, esanez asko gustatu zitzaiela, eta galdetu zidaten ea dokumentalean parte hartu nahi nuen. Pozik esan nien baietz, ikusi nuelako helburu bera genuela; hain zuzen ere, azaltzea alzheimerraren errealitatea zein den. Izan ere, gauza askori ez diegu erreparatzen.
Jendartea ez dago aski sentsibilizatuta gaixotasunarekin?
Egon badago, baina premiazkoa da gehiago jakitea eta sakontzea. Sentsibilizazioak orokorragoa izan behar du, esparru guztietara zabaldua.
Apiriletik gaur arte, sortu dituzu kantu gehiago, eta denek dute aldarrikapen mezuren bat.
Sor nitzakeen kantuak maitasunari buruzkoak, eta, izatez, horrelakoak ere egiten ditut, baina uste dut jendeak ez duela horrelako mezu gehiagoren beharrik. Ordea, gai sozialak argitara ateratzea premiazkoagoa ikusten dut. Feminismoa zen nagusi maiatzean kaleratu nuen abestian, eta, berriki, beste bat ere atera dut: beloari buruz mintzo naiz horretan, eta islamofobiaren gaia jorratzen dut haren bidez.
Musika bozgorailu ona da?
Bai, zalantzarik gabe; bozgorailurik indartsuenetarikoa da. Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta.
“Krisiak agerian utzi du erizainek eskolan egon behar dutela”
Edurne Elizondo
Nafarroako Ospitale Guneko larrialdietan aritzen da Oihane Vieira erizaina (Abadiño, Bizkaia, 1985). Martxoan egoerak gainezka egin ziela gogoratu du, eta ordukoak berriz ez gertatzeko lan egin behar dela.
Zertarako sortu duzue Patrullacovid.com web orria?
Eskolara itzultzeko garaia hurbildu ahala, ohartu ginen haurrek behar zutela trebatzeko tresnaren bat. Informazio anitz ematen diegu, baina ez dute erraza dena barneratzen. Gure asmoa da gaitzari aurrea hartzeko jakin behar duten hori guztia jolasaren bidez ikas dezaten.
Kontua izan da mezua haurrentzat egokitzea?
Bai. Gainera, kontuan izan behar dugu orain arteko mezua hagitz bertzelakoa izan dela: hezi ditugu elkar besarka dezaten, gauzak parteka ditzaten, eta, orain, kontrako ideia barnera dezatela nahi dugu: ikaskideekin ez egoteko, ez partekatzeko, ez besarkatzeko... Aldaketa handia da haientzat. Erraz egokitzen dira haurrak, baina gauzak anitz aldatu dira epe laburrean.
Hezkuntza komunitate osoak parte hartu behar du haurrak oraingo egoerara egokitzeko lan horretan?
Bai, zalantzarik gabe. Gurasoek etxean egin behar dute lan, eta irakasleek gelan. Baina osasun komunitateak ere zuzenean parte hartu beharko luke prozesu horretan: familia erizainak, medikuak, pediatrak... Denon ardura da haurrek barneratzea ez gaixotzeko egin behar dituztenak.
Zer-nolako baliabideak ematen dizkie zuen webguneak?
Lau zati ditu denera, eta lehenengo biak dira haurrentzat prestatutakoak. Atal horietan jolasen bidez badute informazioa jaso eta ikasteko aukera. Bertze bi ataletako bat irakasleentzat da: haien esku jartzen ditugu ipuinen, infografien eta jolasen gisako baliabideak, gelan izateko aukera gaia jorratzeko. Laugarren atala blog baten modukoa da, eta horren bidez helburua da gurasoei lehen eskuko eta kalitatezko informazioa ematea.
Egungo egoerak agerian utzi du erizainak behar direla ikastetxeetan?
Aspaldiko aldarrikapena da Nafarroako Erizainen Elkargoarentzat, ez da oraingo kontua. Duela bi urte hasi genuen bi ikastetxetan erizainaren figura sustatzeko programa pilotu bat, baina Nafarroako Gobernuak ez du horren aldeko apustu garbia egin izan nahi. Oraingo osasun krisiak agerian utzi du, baina, prebentzioa lantzeko ardura erizainei dagokiela, eta eskolan egon behar dutela. Zoritxarrez, pandemia etorri arte ez gara horretaz jabetu.
Pandemiarik ez dagoenean ere behar dira erizainak ikastetxeetan?
Bai, zalantzarik gabe. Pandemiarik ez bada ere haurrek ikasi behar dute garrantzitsua dela eskuak ongi garbitzea, edo elikadurari buruzko oinarrizko informazioa jasotzea. Haurrak ere izan daitezke gaixo kronikoak, eta hori gertatzen denean hagitz garrantzitsua da eskolan osasunaren arloko profesional bat egotea.
Eskolek zer diote?
Nafarroako ikastetxe batzuetan badute erizaina, baina, tamalez, itunpeko ikastetxeak dira guztiak. Guk argi dugu sare publikoan egon behar dugula, ikastetxe guztietan.
Zein da sare publikoan ez egoteko arrazoia? Dirua?
Guk uste dugu arrazoi nagusia dela erizainen beharraz ez direla jabetu. Finean, sinetsi nahi dugu haurrak ez direla gaixotzen, osasuntsu daudela, eta, ondorioz, erizainaren beharrik ez dugula. Baina sendatzea ez da gure zeregin bakarra. Gure ardura da ere prebentzioaren arloa. Jarrera osasuntsuak irakatsi behar dizkiegu haurrei. Oraingo egoerak argi utzi digu prebentziorako lan hori funtsezkoa dela.
Gizartea ari da horretaz jabetzen?
Bai. Pandemiaren ondorioz, hori gertatu da. Gurasoak ari dira erizainak eskatzen eskoletan. Osasun krisia hasi zenean horri buruz aritu ginen, berriz ere, Nafarroako Gobernuarekin, eta Osasun Departamentuko arduradunekin bat egiten dugunean mahai gainean jarriko dugu auzia. Badakigu, halere, zaila izanen dela gure eskaera betetzea.
Zergatik?
Nafarroako Gobernuak behin eta berriz nabarmendu duelako erizain nahikorik ez dela. Ondorioz, uste dugu nekez eramanen dituztela profesionalak osasunaren arlotik hezkuntzakora. Gure ustez, baina, inportantea da. Gutxienez, gaia jorratu beharko lukete, zehaztu zer baliabide behar diren. Argi dago oraingo egoerak luze joko duela.
Egia da erizain nahikorik ez dagoela?
Osasun krisia hasi baino lehen, urteko garai zehatz batzuetan izan dira ordezko erizainak aurkitzeko arazoak: udako oporraldian, edo Eguberrietan, adibidez. Osasun krisiarekin, noski, egoerak okerrera egin du, eta erizain gehiago behar dira: erizain aztarnariak, PCR probak egiteko erizainak... Aspalditik ari gara eskatzen postu gehiago sor ditzatela, eta orain are beharrezkoagoa da.
Kalkulatu duzue zenbat erizain gehiago behar diren?
Egia erran, ez; halere, pandemiak dena hankaz gora jarri du, eta iraileko datuek, errate baterako, jada ez dute balio. Beharrak gora egin duela argi dugu; ez dakigu noiz arte iraunen duen oraingo egoerak, baina, akaso, hainbat esparrutan, beharrak ez du behera eginen.
Zer esparrutan, adibidez?
Zaharrentzako egoitzetan, adibidez. Koronabirusak gogor jo ditu egoitza horiek, eta agerian gelditu da hor egon behar dutela erizainek.
Nafarroako Ospitale Guneko larrialdietan ari zara zu lanean. Nolakoak izan dira hilabeteok han?
Lehengoan, lankide batekin gogoratu nituen otsaileko gure arteko elkarrizketak: harriduraz egiten genion so Txinatik heldu zitzaigun informazioari. Orduan nekez imajinatu ahal genuen egoerak gainezka eginen zigula.
Baina egin dizue?
Bai. Hasieran agintariek erraten zuten birusa kontrolpean zela, baina martxo hasieran jada ohartu ginen egunetik egunera okerrera egiten zuela egoerak; egunetik egunera biderkatu egiten zen gaixo kopurua, eta ez genuen ikusten hobera egiteko aukerarik. Egoerak gainezka egin zigun.
Zer izan da okerrena?
Lan karga baino, izan dugun ziurgabetasuna. Egunetik egunera dena aldatzen zen, eta egunetik egunera protokoloak egokitzen aritu behar genuen. Orain ere, ziurgabetasunak hartzen gaituela sentitzen dugu.
Kezkatuta zaudete etor daitekeenaz?
Kezkatuta gaude, azken asteotako egoerak bere horretan segitzen badu ez dakigulako zer gerta daitekeen: martxoan bezala egonen gara, edo ezberdina izanen da dena? Ziurgabetasun puntu bat badugu, eta horrek antsietatea eragiten digu.
Orain artekoak zer irakatsi dizue?
Denon ardura dela gure burua zaintzea. Martxoan baino prestatuago gaude orain, baina ezinbertzekoa da prebentzioa jorratzea. Funtsezkoa da sistemak gainezka ez egitea.
“Orain arteko bidetik segitu nahi dugu: harrobia sendotu”
Edurne Elizondo
Maria Urtasun (Auritz, 1986) Nafarroako Errugbi Federazioko buru da, hilaren 2az geroztik. Koronabirusak baldintzatutako jokaleku bat egokitu zaio, baina gogoz hartu du ardura berria. La Unica taldeko jokalaria ere bada, eta ez du zelaia uzteko asmorik.
Zergatik erabaki duzu federazioko lehendakari izateko urratsa egitea?
Orain arteko lehendakari Javier Lorentek eta nire taldeak proposatuta egin dut urrats hori. Asmoa da orain arte egindako bidetik aurrera jarraitzea.
Jokalari izateari utziko diozu?
Ez. Nire asmoa da jokatzen jarraitzea. Egungo osasun krisiak uzten badigu, behintzat.
Anitz baldintzatu du pandemiak zuen lana?
Orain, adibidez, seniorrak baino ez dira ari entrenatzen, gizonezkoen taldekoak eta emakumezkoenak. Fisikoa lantzen ari gara, batez ere, eta teknika, baina bakarka. Gainerako kategorietako jokalariek ere lanean behar zuten jada, baina egungo egoeragatik urrira arte atzeratu dugu sasoiaren hasiera. Bertze taldeen egoera ere antzekoa da.
Zaila da segurtasuna bermatzea?
Egia da errugbia kontaktuzko kirola dela, baina ez dut uste, koronabirusari dagokionez, gurea bertze kirol anitzen egoeraren bertzelakoa denik. Iruditzen zait talde kirol gehienen egoera antzekoa dela. Gerta daitekeenaren zain gaude.
Futbolaren esparruan hartzen diren neurrien berri bada. Zuek zer-nolako informazioa jaso duzue erakundeetatik?
Futbolak diru anitz mugitzen du, eta azkarrago hartu dituzte hartu beharreko erabakiak eta neurriak. Gu zain gaude. Batetik, Nafarroako Gazteria eta Kirol Institutuak erraten digunari egin behar diogu so. Joan den astean, kirol jarduerak berriz ere martxan jartzeko hainbat jokaleku aurreikusten zituen agiria kaleratu zuen erakunde horrek. Baikor samarrak direla uste dut, gobernuaren asmoa baita irailaren erdialderako talde guztiak entrenatzen aritzea, eta lehiari ekitea urriaren erdialdean. Espainiako Errugbi Federazioak ere hartu ditu neurriak, eta horiek bete behar ditugu.
Nolako protokoloa ezarri dizuete?
Talde guztiek koronabirusaren auzirako ordezkari bat izan behar dute, adibidez. Azpiegiturak garbitzeko egin beharreko urratsak ere zehaztu dituzte, eta markatu dituzte entrenamendu saioetan bete beharreko neurriak. Protokolo hori bete behar dugu guk.
Zaila da zuentzat egoerara egokitzeko neurri horiek guztiak martxan jartzea?
Egia erran, handia da egin behar dugun ahalegina. Ziurgabetasuna da nagusi, gainera, eta horrek dena zailtzen du. Egun batetik bertzera aldatzen dira gauzak, eta ez da erraza erabakiak hartzea. Zorionez, jendeak ulertzen du egoera denentzat dela zaila, eta pazientziaz ari da.
Ezohiko garai batean hartu duzu federazioaren ardura zure bizkar. Zer asmo duzu?
Asmo nagusia da hasitako bidea egiten segitzea, eta bide horren helburua da, batez ere, harrobia lantzea. Gure kirolak oinarri sendo bat izan dezala nahi dugu. Duela gutxira arte, herrialdeko errugbiko fitxa gehienak ziren seniorrenak, eta gutxi ziren hemezortzi urtez azpiko kirolariak. Azken urteotan lan egin dugu gazteek errugbia aukera gisa har dezaten. Kirolaren berri ematea da kontua, eta edozeinek egin dezakeela erakustea.
Sumatu dituzue jada egindako lan horren emaitzak?
Bai. Azken urteotan handitu egin da zaletasuna, eta gora egin du errugbian ari diren gazteen kopuruak. Bide horretan urratsak egiten jarraitu nahi dugu, eta, bereziki, emakumeak animatu errugbian aritzera. Egun, 18 urtetik beheitikoen lau fitxetatik bat da emakumeena. Arlo hori sustatzen jarraitu nahi dugu.
Zaila da gazteak erakartzea?
Hasieran bai, errugbiaren inguruko mito faltsu anitz badelako. Taldeek, hain zuzen, lan ederra egin dute dauden estereotipoak apurtzeko, eta eskoletara joan dira gazteenei errugbia benetan zer den erakustera. Lan hori funtsezkoa izan da.
Errugbian ari den emakume talde bat benetan zer den erakutsi zuen Cristina Nuñez Bakedano argazkilariak 2017an, zure taldeari buruzko Unicas lanarekin. Halakoek ere laguntzen dute?
Proiektu zoragarria izan zen, benetako opari bat guretzat. Ez genuen uste guk egiten genuenak aparteko interesa pizten ahal zuenik.
Sumatu zenuten eragina?
Ez dakit zer eragin izan duen proiektuak kanpora begira, baina niri jende anitzek erran dit, erakusketa ikusi eta gero, errugbia ez dela uste zutena. Kirola egiteko bat egiten duen emakume talde bat gara; denak ezberdinak gara, adin ezberdinetakoak, baina komunitate bat osatzen dugu. Dena emanen genuke bertzeen alde.
Errugbiak batzen zaituzte?
Bai, zalantzarik gabe. Lotura sendoa sortu du kirolak gure artean.
Zu nola hasi zinen errugbian?
Ni pilotan aritzen nintzen, palaz. Kide bat errugbian hasi zen, probatzeko erran zidan, eta geroztik. Duela zazpi urte hasi nintzen, eta hagitz pozik nago.
La Unica da emakume taldea duen bakarra?
Bai. Baina bada emakume gehiago jokatzen. 16 urtera arte mutilekin batera aritzen dira. Seniorren mailara jauzia emateko orduan gertatzen da emakume gehienek uzten dutela.
Hori da aldatu nahi duzuna?
Bai. Taldeekin egin nahi dugu lan, eta selekzioarekin ere bai. 18 urtetik beheitiko emakumeen selekzioa jarri nahi dugu martxan.
Zuri zer eman dizu errugbiak?
Bertze familia bat eman dit. Naizena naiz familia horretan. Errugbian denok dugu toki bat. Horrek ahalduntzen lagundu dit.
“Kontzertu bateko emozioak ezin dira beste inon sentitu”
Uxue Rey Gorraiz
Bere ibilbide artistikoaren jatorrietara bueltatu da udan Leire Villanueva abeslaria (Barañain, 1991), Iseo ezizenez ezagunagoa. Bakarlari gisa hasi zuen bidea, baina aurtengo uztailera arte hiru urte zeramatzan agertokira bakarrik igo gabe. Back to the roots (Sustraietara bueltan) biran kontzertuak egin ditu zenbait hiritan. Bestalde, Iseo & Dodosounden hirugarren diskoa sortzeko lanetan ari da.
Zer moduzkoa izan da agertokietara bakarrik itzultzea?
Oso polita izan da. Nire gitarrak denbora luzea zeraman agertokietatik aparte, erritmo biziko urteak izan baitira azken hauek. Dodosoundekin ibili naiz batera eta bestera, gelditu gabe, eta egia esan ahaztua neukan nolakoak diren agertokian bakarrik aritzeak ematen dizkizun sentsazioak; ezin azalduzkoak dira. Artistikoki ere oso berezia izan da.
Bakarlaria zinenean sortutako abestiak kantatu dituzu kontzertuetan, baita Dodosoundekin egindako zenbait ere.
Berehala pentsatu nuen horrela izan behar zuela. Bakarlari gisa atera nituen azkeneko kantuak 2016an kaleratutako diskokoak dira, eta, beraz, aurtengo udan kontzertuak egiteko aukera izango nuela jakin bezain laster, argi ikusi nuen Dodosoundekin sortutako abestiak ere sartu behar nituela. Formatua, ordea, bai, hasieran nuena bezalakoa da: gitarra akustikoa, gitarra elektrikoa, eta koroak eta perkusioak grabatzeko pedal bat. Ideia ona izan da hasieran egiten nuena oraingo beste gauza batzuekin konbinatzea, eta publikoak eskertu du.
Bidea hasi zenuenetik asko aldatu da Iseo?
Aldatu baino gehiago, hazi egin da agian. Hazkuntza sumatu daiteke, baina ez dago sekulako alderik. Hau da, ez naiz beste artista bat, baina egin dudan bidearen emaitza naiz, eta, ezinbestean, eboluzioa nabari dezaket niregan. Azken finean, guztiok gara gure bizipenen eta egindako bidearen emaitza; hori da naturalena. Birak Back to the roots du izena, ez da Back to the past: nahiz eta nolabait jatorrira itzultzea den, ez da iraganera salto egitea; 2020an gaude, eta ni ere 2020ko Leire naiz.
Hain zuzen ere, orain bizi dugun egoera ez da nolanahikoa. Oso desberdina da artistak sentitzen duena entzuleak bereizita eta maskara ahoan dutela ikustean?
Birako lehenbiziko kontzertuaren aurretik gauza asko imajinatu nituen. Burutik pasatu zitzaidan kontzertuak ez ote ziren hotzak izango, ez nuen argi nolakoa izango zen sortuko zen giroa… eta publikoari gauza bera gertatuko zitzaion segur aski. Guztiz kontrakoa gertatu da, ordea.
Nolakoa izan da giroa?
Jendea bereziki hunkitua egon da kontzertuetan. Etxean itxita egon eta gero, ez dakit zenbat hilabete kontzertu batera joan gabe egon ondoren… jendeak gogoz hartu du aukera, eta uste dut den-denok, nik barne, emozioak borborka izan ditugula. Kontzertu bat ezin da beste ezerekin konparatu: han sentitzen ditugun emozioak ezin dira beste inon bizi. Ikus ditzakegu kontzertuak Youtuben, sakelakoaren bidez edo telebistan, baina ez dago zuzeneko bat bezalakorik.
Etxean egin duzu birako kontzertuetako bat: Iruñean, Ziudadelan.
Sekulakoa izan zen. Egia esanda, pentsatze hutsarekin oilo-ipurdia jartzen zait berriz ere. Oso ongi oroitzen ditut, esaterako, abesti bat hasi aurretik izan ziren zenbait isilune, eta isiltasunak asko esaten du horrelakoetan. Seiehun pertsona inguru ginen hor, eta ez zen ezer entzuten, pentsa. Oso giro berezia sortu genuen; bereziki hunkigarria.
Beste hainbat artistaren antzera, aldarrikatu duzu kultura segurua dela. Sumindu egiten zaitu jendeak hori hala ez ikusteak?
Jende askok uste du kultura eta aisialdia gauza bera direla, nahasi egiten ditu bata eta bestea. Noski, oso hurbil daude zentzu batzuetan, eta hor dago arriskua hain justu, baina kultura askoz gehiago da. Hori ulertuko bagenu, lehentasunak ere beste batzuk lirateke. Bestalde, ekitaldi kulturaletan hartutako segurtasun neurriak sekulakoak dira. Albistegietan eskainitako datuei erreparatu besterik ez dago: halako gauzetan ez da agerraldirik gertatu. Jendea ez da horrelakoetan kutsatzen.
Urtarrilean bukatu zenuten Iseo & Dodosounden bira, eta iragarri zenuten agertokietatik urrunduta emanen zenutela urtea hirugarren lana prestatzeko. Zer moduzkoa da pandemia garai bat sormen lanerako?
Nahiko arraroa da. Gure kasuan, erabateko kasualitatea izan da, 2020an kontzerturik ez egitea eta konposatzen aritzea erabaki genuenean ez baikenekien inondik inora pandemia bat iritsiko zela. Ez zegoen aurreikusia, jakina. Gogorra da horrelako egoera batean konposatzea. Jendeak esaten zigun: "Garai perfektua horretarako, ezta? Etxean egonda!"; eta ez, inola ere ez.
Zaila behar du koronabirusak eragindako zarataren erdian musika doinuak sortzea.
Bai. Hasieran, zurrunbilo batean sartuak ginela zirudien, eta oso aste arraroak eta gogorrak izan ziren guztiontzat. Zaila zen ahaztea mundua gain behera zetorrela, burutik kentzea zer ari zen inguruan gertatzen. Baina, tira, esaten dute pertsona batek hogeita bat egun behar dituela zerbaitera ohitzeko, eta agian egia da neurri batean. Asteek aurrera egin ahala, pasatutakoan hasierako tsunami hori, jakin dugu aurkitzen konposatzeko beharrezko dugun bake hori, eta oso produktiboak izaten ari gara artistikoki.
Lana 2021. urtean kaleratuko zenutela esan zenuten. Asmo berarekin segitzen duzue oraindik ere?
Ez dakigu krisialdiak nola eragingo dien epeei, baina, guri dagokiguna kontuan hartuta behintzat, asmo hori dugu. Dena dela, sorkuntza prozesuari dagokionez, gauzak lasai egitea gustatzen zaigu; uste dugu presaka ibiltzea ez dela ona. Gauzak ongi ateratzen badira, ederki, baina ikasi dugu ulertu behar dugula ez dela ezer gertatzen blokeatzen garenean. Hala ere, oraintxe bertan, eta oraindik ere lana falta dugun arren, esan dezaket diskoa dagoeneko hasia dela kolore bat hartzen, aurpegiera bat ikusten ahal zaiola.
Eta zer koloretakoa da, oraingoz?
Tira, diskoak egiten hasten garenean saiatzen gara geure buruari galdetzen zer egin nahi dugun. Azken finean, gure abestiek gutaz hitz egiten dute, ez derrigor letrek, baina kantuek, oro har, gure sinadura dute eta gu garenaren isla dira. Guretzat garrantzitsua da jakitea zer lortu nahi dugun eta zer kontatu nahi dugun gure lanarekin. Disko honekin, jendeak ikusi ahal izanen du zer den gaur egun Iseo & Dodosound, nor garen orain, 2020. urtean.
“Landak eta hiriak bat egiten duten tokia da nire habitata”
Edurne Elizondo
Carlos Canovasek (Hellin, Espainia, 1951) argi du argazkilari on batek unibertso propio bat eraiki behar duela, eta beti horretan ahalegindu dela erran du. Nafarroan bizi da jaio zen urtetik, eta eskertua dago bere lanari egindako aitortzagatik.
Zer da sari hau zuretzat?
Hagitz kontent nago. Hau ez da egun oro gertatzen den zerbait.
Jasotzen duen lehen argazkilaria zara, gainera.
Horrek ere anitz poztu nau. Bazen garaia, 31 urte joan baitira saria lehenengoz eman zutenetik.
Ez dira garai onak argazkigintzarentzat?
Garai konplikatua da. Gauzak anitz aldatu dira, eta horrek masifikazioa ekarri du. Batetik, ematen du argazkigintzak inoiz izan ez duen arrakasta soziala lortu duela orain; baina, bertzetik, hori egileon kalterako gertatu da, gero eta zailagoa delako nabarmentzea. Lehen, adibidez, ohikoa zen argazkilari bat Baztanera bidaltzea egutegi baterako argazkiak egitera. Orain, ez da horrelakorik egiten. Irudi bankuak daude, edo norbaitek sakelakoarekin egindakoak erabiltzen dituzte. Argazkilariak arazo anitz izaten ari dira eusteko.
Ofizioa kolokan dela uste duzu?
Bai, desagertzeko bidean dela uste dut. Segur aski, inoiz ez da erabat desagertuko, baina lan egiteko moduak izugarri aldatu dira; egoera erabat aldatu da, eta, horregatik, uste dut zaila izanen dela ofizio gisa eutsi ahal izatea.
Bistakoa da, baina, zuk eta argazkigintzaz deus ez dakien batek ez duzuela irudi bera lortuko. Zergatik dago kolokan ofizioa?
Nik uste dut sistema osoak egiten duela huts, nolabait. Adibide bat aipatuko dizut: bidaia aldizkariek jada ez dute argazkilaririk bidaltzen sustatu nahi dituzten herrietara; bertzela lortzen dituzte argazkiak. Hedabideetan ere argazkiak orbanen gisakoak dira, eta haien balioa betetzen duten espazioaren araberakoa da. Neurri bereko bi orban baditugu, balio bera izanen dute. Horregatik, argi dut, erran ohi den bezala, garai txarrak direla lirikarentzat.
Egungo jokalekuak ez du alde onik?
Joseph Beuysek erran zuen gizaki oro dela artista, eta, gaur egun, ditugun baliabideei esker, gizaki oro da argazkilari. Denok egiten ditugu argazkiak eta partekatzen ditugu gure irudiak. Baina...
Baina zer?
Informazio zientzien fakultateetan erraten ohi zen informazio anitz informazio txarra dela. Eta hori gertatzen da argazkiekin. Argazki anitz izateak ez du erran nahi argazki onak ditugunik.
Ez da gauza bera botoi bati sakatzea eta argazki bat egitea?
Ez da gauza bera, inondik inora ere ez. Hori defendatu dut nik beti. Eta begirada eta prozesu osoa mantsotzeko beharra defendatu dut. Pentsatu behar da, landu, denbora hartu. Bide hori ezin da presaka egin.
Pentsatzeko prozesu horrek bilakatzen du on argazki bat?
Argazki on anitz eginak zituen argazkilari bati galdetu zioten behin ea zer egiten zuen hori lortzeko: argazki on bat lortzeko. Eta argazkilariak erantzun zuen jakinez gero beti eginen zituela argazki onak. Argazkia egin aurreko prozesu eta denbora hori funtsezkoa da, baina, aldi berean, ez da argazki on bat lortzeko bermea.
Eta pentsatu gabe eta presaka egindako argazki bat izan daiteke ona?
Gerta daiteke. Baina norbaitek argazki on bat egiteak ez du erran nahi, berez, argazkilari ona denik. Argazkilariak oinarri sendo bat behar du. Argazkilariaren oinarri horrek koherentzia behar du bere diskurtsoan; argi izan behar du zer eta nola erran nahi duen, eta hori lortzeko behar dituen baliabideak badituela. Hori da bidea, nire ustez; hori da gakoa. Niretzat, hori da argazkigintza ona. Argazkilaria da egin nahi duen argazki hori pentsatu, garatu eta eraikitzen duena, eta, denborarekin, unibertso propio bat osatzen duena. Norbaitek erran zuen argazkilari batek etengabe erakutsi behar duela bere unibertsoa existitzen dela; ni ados nago.
Unibertso horrek bereizten ditu argazkilariak?
Bai. Finean, guk makina bat erabiltzen dugu, eta unibertso propio horrek modua ematen digu egiten duguna nabarmentzeko. Jendeak begiratu bat eman eta berehala jakin beharko luke argazki bat nirea, bertze horrena edo harena den. Eta hori nekez lor daiteke sakelakoarekin argazkiak eginez.
Nolakoa da zure unibertsoa?
Begirada mantsoa da nirea, eta etengabeko gogoeta egiten du. Erran ohi dute nirea begirada periferiko bat dela, gauzen periferiari egiten diodalako so. Hiriari egiten dizkiot argazkiak, hiriko giroari batez ere. Baina ez dut erdigunea maite; periferia maite dut. Zizur Nagusitik Iruñera bidean, landa eremuak eta hiriak bat egiten duten espazio hori da nire berezko habitata.
Habitat horretan, egunerokoaren edertasuna bilatzen duzu?
Bai, ohikoa den horren edertasuna. Hori da kontua. Niretzat, argazkigintza eguneroko kontu bat da; nire joan-etorri guztietan laguntzen nau. Ez dut urrutira joan beharrik edertasunaren bila. Ondoan duguna izaten ohi da ederrena; arazoa da ez diogula so egiten. Begirada urruti jartzen dugu. Baina atzera egin beharko genuke. Hurbileko horri behatu. Nik, egia erran, ez dakit edertasuna zer den, baina badakit hurbil egon behar duela. Paretek, adibidez, denboraren joana islatzen dute, eta hor edertasun handia dago, auzi estetikoa alde batera utzita. Finean, argazkilaritza arte eta dokumentu da aldi berean. Maite dut.
Kamerari eusten jarraitzeko prest?
Aitak argazkilaritza maite zuen, eta etxean laborategia zuen. 6 urte nituenerako, aita laguntzen aritzen nintzen. Kamera altxatzeko indarra dudan bitartean, argazkiak egiten segituko dut.
“Nire lekuan naizela sentitzen dut, eta leku hori ikerketa da”
Edurne Elizondo
"Arnasarekin ari naiz lan egiten orain": horixe azaldu dio Ghislaine Verano dantzariak (Iruñea, 1974) argazkilariari. Eta nola egiten duen ere erakutsi dio, Uharteko Arte Garaikideko Zentroaren kanpoko aldean. 3 urterekin, argi zuen jada gorputza bilakatu nahi zuela bere arterako tresna. Klasikoan trebatu eta gero, dantza garaikideak eta bat-batekotasunaren esparruak eman diote, batez ere, garatuz joateko aukera. Uztailaren 29an, Nafarroako Museoko zikloan ariko da.
Zer proposatuko duzu?
Nire lanak bat eginen du azken zazpi-zortzi urteotan jorratu ditudan auziekin: babesa, errespetua, ongizatea. Hori guztia nire lan artistikoaren esparrura eraman nahi izan dut, benetan horren beharra nuelako.
Nondik datorkizu behar hori?
Ez nengoen ados egiten ari nintzenarekin, eta sumatzen nuen banuela oinarrizko zerbait aldatzeko beharra. Eta hori gertatzen zitzaidan bai nire eguneroko bizimoduan, bai eta nire lan artistikoan ere. Ez nintzen eroso sentitzen, ez nentorren bat egiten ari nintzen lanarekin. Beti bada zer hobetu eta zer aldatu, baina, orain, nire lekuan naizela sentitzen dut.
Zein da leku hori?
Nire lekua ikerketa da. Eta errespetuz eta maitasunez bizitzea eta lan egitea.
Eta bada ikerketarako lekurik?
Zaila da guneak aurkitzea, egia esan. Artearen beste arlo askotan bezala dantzaren esparruan ere gertatzen da jendeak maite duela, baina zaila dela, aldi berean, garatzeko aukerak sortzea. Ikertzen dudana pieza bilakatzen dut nik ere, eta lan horiek saltzea ez da erraza izaten, askotan.
Uharteko Arte Garaikideko Zentroa ikerketarako gune bat izan da zuretzat?
Bai. Uharteko zentroan nire etxean nago. Babesa sentitzen dut. Toki bat eman didate, baina hori baino askoz gehiago ere bai: zentroko kideak lagun ditut bidean; nire lanaren aldeko jarrera dute.
Dantzaria izanda, zure gorputza da ikerketarako eta lanerako tresna.
Bai, baina nire gorputzak, nire buruak eta nire emozioek bat egiten dute. Ezin ditut bereizi. Adibidez, gertatu izan zait estudioan sartzea dantzatzeko, eta nire emozioek bat ez egitea aurretik zehaztua nuen lan fisikoarekin. Arazo bat da koreografia bat lantzea egoera horretan. Ikasi dut nire emozioak errespetatu behar ditudala, nire gorputzak lan egin dezan. Gorputzak lan egin dezan, trabatzen duten emozioak bazter uztea izaten ohi da bidea, baina nik nire emozioak errespetatzeko beharra nuen. Horrekin batera, noski, burua; ziklo bereko elementuak baitira gure pentsamenduak ere. Dena errespetatu behar nuela sentitzen nuen, eta hortik lan egin.
Gorputza esparru politiko bat da?
Inolako zalantzarik gabe; eta emozioak ere bai. Niretzat, gorputza tresna politiko bat da, borrokarako tresna bat, leuntasunetik abiatuta. Ematen du borrokarako moldeak beti manifestazioarena behar duela izan: talde handiena, edo oihu egitearena. Borroka molde hegemonikoak daude, baina horiek jende asko uzten dute kanpoan. Ni feminismoan eta okupazioaren mugimenduan militante izan naiz, eta betiko borroka moldeak erabili ditut. Baina, orain, argi dut nire modua bestelakoa dela. Esparru sakon eta sotiletara eraman dut borroka.
Kanpoko begiradak gorputzak eta emozioak epaitzen ditu. Bertzeen iritzi horrek zer toki du zure lan prozesuan?
Ikerketa egiten hasi nintzenean, konturatu nintzen kanpotik zetorren epai horrek are epai gogorrago bat eragin zuela nire baitan. Uste dut ezin dugula saihestu kanpoko begirada hori, eta ez du zertan txarra izan, baldin eta on egiten digunari bakarrik so egiten badiogu. Epai horri nola aurre egin jakitea izaten ohi da gakoa.
Baina kanpoko begirada horrek zehazten ohi du zer den ona eta zer den txarra, bere arauaren arabera. Nola egin ihes horri?
Argi dago gorputzaren esparruan ere badaudela gizarteak ontzat ematen dituen arau eta eredu jakin batzuk. Ez da erraza horri ihes egitea. Ni ahalegindu naiz egoerari buelta ematen. Izan ere, guk besteengandik espero duguna nagusitzen da askotan: hau da, besteek zer pentsatuko duten interpretatu, eta horren arabera jokatzen dugu. Hori bazter uzteko ariketa egin behar dugu.
Hori behar da lana zintzoa izan dadin?
Bai, inolako zalantzarik gabe. Nik egin nahi dudanari ematen diot lehentasuna, baina batzuetan pentsatu izan dut nahi dudan hori egiten badut ikusleek akabatuko nautela!
Noiz gertatu zaizu hori, adibidez?
Hiru minutu eta erdiko pieza bat dut, adibidez. Sortu nuenean, pentsatu nuen: "Nora zoaz horrekin?" Kontua da nik argi nuela horrela izan behar zuela, ezin zuela gehiago edo gutxiago iraun, bestela pieza hondatuko nuelako. Horrela behar zuen, eta, egia esan, ongi funtzionatu zuen. Harrera ona izan zuen. Noski, denek ez zuten gustuko izanen, baina hala behar du izan.
Zein da zure helburua, ikusleei dagokienez?
Nik publikoak nire lanarekin disfrutatzea bilatzen dut. Hori da nire ardura. Nire asmoa zera da, niretzat eta besteentzat onak diren gauzak egitea. Publikoak nire lana ulertuko ez duen beldur izaten naiz batzutan, ardura bat dudalako haiekiko. Bestela, niretzat bakarrik eginen nituzke lanak.
Nahi duzuna egiteko, zenbateraino zara aske, eta zenbateraino kulturaren merkatuaren menpekoa?
Niretzat ez da erraza merkatu horretan mugitzea, ez baitut nire lanak saltzeko ardura duen inor; bakarrik aritzen naiz. Niretzat bidea beti jarduera izan da; ekinaldi edo gune jakinetarako lanak egitea. Artista naiz, eta egia da niretzat oso zaila izan dela beti nire piezak saltzeko lan hori egitea.
Bakarrik aritzea hautu bat da?
Bakarrik aritu naiz gehienetan, maite dudalako eta errazagoa delako. Baina ez beti: nire ahizpa Alejandraren laguntza izan dut askotan, adibidez, eta egin izan ditut piezak beste hainbat pertsonarekin ere. Azken lanean zazpi aritu ginen. Gainera, maite dut askotariko jendearekin aritzea: pentsiodunekin, artistekin, okina batekin, edo itsu batekin. Sentsibilitatetik egiten dut lan.
Museoko zure emanaldia gorrek eta itsuek ere jarraitzeko modukoa izanen da. Garrantzitsua da zuretzat?
Bai. Garrantzitsua da denek izatea nire piezekin disfrutatzeko aukera; nire lana jasotzeko, gorra edo itsua izatea ez da oztopo bat. Ez dut maite desgaitasunei buruz hitz egitea; denok ditugu, modu batera edo bestera; baina, batez ere, denok ditugu gaitasunak gauza bat edo bestea egiteko.