Edurne Elizondo
Ibaiei so egiteko garaia izan ohi da udakoa; uraz eta ibai ondoko zuhaitzen itzalaz gozatzekoa. Zer gozatu izaten jarraitu nahi dutelako, hain zuzen, beren ibaiak zaintzeko eta babesteko lanean hasi dira, gainera, Zaraitzu eta Ega ibaie...
Edurne Elizondo
Ongi funtzionatu du; uste dut interesgarria izan dela. Abestera ere animatu dira, eta, beraz, oso pozik nago". Horrelaxe laburbildu zuen Jon Basagurenek iazko azaroan Musikariak Ikastetxeetan programan egindako saioa. Zizur Nagusiko institutuko ikasleen aurrean agertu zen Izaki Gardenak taldeko abeslaria, bere gitarrarekin, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuak antolatutako emanaldi berezi batean.
Basagurenekin batera, bertze hogeita bi musikarik parte hartu zuten aurreko ikasturteko programan: 88 saio egin zituzten, herrialde osoko institutuetako 4.000 ikasleren aurrean. Lortutako arrakastak bultzatuta, bigarrenez jarriko dute martxan programa, orain hasiko den ikasturtean.
Bide berean urratsak egiten jarraitzea da asmoa, baina hainbat berrikuntzarekin. Batetik, musikari eta ikasle gehiagok parte hartuko dute: 41 abeslari izanen dira denera, eta 191 saio eginen dituzte. Bertzetik, programan lantzeko ikastetxeetarako materiala sortu dute. Zehazki, hamar unitate didaktiko prestatu ditu gobernuak.
A eta D ereduko eskoletan
Euskararen eta euskal kulturaren transmisioa bultzatzea da Musikariak Ikastetxeetan ekinaldiaren helburu nagusia. Horretarako, parte hartzen duten abeslariek gazteen aurrean abesten eta jotzen dute, eta, gainera, euskal kulturaren inguruko edukiez mintzatzen zaizkie. Nafarroako A eta D ereduko ikastetxe guztiek izanen dute programan parte hartzeko aukera. Musikariek 50 minutuko saioak eginen dituzte, hamalau eta hemezortzi urte bitarteko ikasleekin.
Oraingo ikasturtean parte hartuko duten musikarien artean izanen dira Gari, Joseba Tapia, Musego, Alex Sardui, Gorka Urbizu, La Basu, Ines Osinaga, Izaro Andres, Maite Larburu, Eñaut Elorrieta eta Mikel Urdangarin.
Zuriñe Hidalgo abeslaria ere ariko da. Iaz ere parte hartu zuen proba gisa egindako lehendabiziko ekinaldian, eta "ontzat" jo du esperientzia. "Oso polita eta gertukoa izan da, baina, horrez gain, beharrezkoa da: nik institutu garaian ez nuen jaso halako bisitarik, eta niretzat izugarria izango litzateke nire erreferente baten bisita izatea", erran zuen Hidalgok, orain martxan jarriko den programari buruz.
Ekinaldi horrek lortzen du, hain zuzen ere, ikasleen eta musikarien arteko hartu-eman zuzena gertatzea, eta hori "aberasgarria" da denentzat, antolatzaileen ustez. Programaren bigarren aldian, gainera, gelako esparrutik at ere izan nahi du oihartzunik gobernuaren ekinaldiak. Asmoa da musikariak ikastetxeetara joaten diren egunetan herri horietan musikarion emanaldi irekiak antolatzea. Horretan ari dira antolatzaileak lanean tokian tokiko eragileekin.
Edurne Elizondo
Ez zuten zer jan, ezta zer edan ere. Etxalde batean utzi zituzten txakurrak, bakarrik, hil arte. Hamasei ziren, eta Foruzaingoa ari da zer gertatu zen argitzeko lanean. Asteon ezagutarazi du Ingurumen Ikerketarako Taldeak bost pertsona ikertzen ari dela, animaliok Tuterako etxalde horretan abandonatzeagatik, eta inolako zaintzarik ez emateagatik.
Ez da kasu bakarra. Iazko udan, gazte batek tiroz hil zuen ondoko etxeko katua, Tuteran. Abenduan, auto batean sartuta zeuden bost txakurren arduraduna salatu zuen Iruñeko Udaltzaingoak, tratu txarrengatik. Horiek ere ez zuten zer jan, ezta zer edan ere, eta autotik atera zituztenean, hezur eta azal bertzerik ez ziren. Berriki, zortzi hilabeteko espetxe zigorra ezarri diote gizon bati, Erriberrin, bere ardurapean zen txakurra tiroz hil eta lurperatzeagatik. 2018an, hain zuzen ere, Foruzaingoak eta Guardia Zibilak 169 ikerketa abiatu zituzten gizakiz bertzeko animalien aurkako tratu txarrengatik.
Urte hasieran, gisa horretako erasoak gogorrago zigortzeko asmoz, etxekotzat jotzen dituzten gizakiz bertzeko animalien lege berria onartu zuen Nafarroako Parlamentuak, eta indarrean da, jada, herrialdean. Arau berriak ematen duen babesak, halere, badu mugarik: batetik, gizakiz bertzeko animaliak, oro har, objektutzat hartzen dituelako legeak, oraindik ere; bertzetik, eta, horren ondorioz, legez babestutakoak espezie jakin batzuk direlako; eta, hirugarrenik, ustez babestutako animalien aurkako eraso guztiak ez direlako tratu txartzat jotzen.
Adibide argi bat jarri du mahai gainean Etxauriko Neskak erakundeko Susana Garmendiak: "Karrika edo errepide erdian uztea ez, baina legezkoa da txakurra Etxauriko egoitzara eramatea, adibidez, eta han uztea; han abandonatzea legezkoa da, alegia", salatu du. Erantsi du "itxaron zerrenda" badela abandonatzeko, eta sartzen diren baino animalia gehiago dituztela Etxauriko zentroan, jada. Gobernuarena da. Etxauriko Neskak boluntario gisa aritzen dira, txakurrentzako familiak bilatzen (https://sites.google.com/site/ adoptadifusion/home/txikas-de-etxauri).
Gehienak, ehiztarien esku
"Alde handia dago, anitzetan, legezkoa denaren eta etikoa denaren artean", laburbildu du Garmendiak. Etxaurin txakur bat uzteko eskatzen den gauza bakarra dirua da. "Lehen, hamar euro ziren; orain, pixka bat gehiago. Baina, diruaren truke, txakurra abandonatzen ahal duzu". Ez hori bakarrik: "Gerta daiteke Etxaurin txakur bat uztea, eta bertze bat hartzea, gehiago gustatzen zaizulako", azaldu du, tristuraz eta amorruz.
Udako garaia da txakur gehien abandonatzen direnetako bat. Iaz, urte osoan, abandonatutako 850 txakur hartu zituzten Nafarroan; karrikan ziren 900 katu inguru jaso zituzten, gainera. Garmendiak zehaztu du, halere, herrialdean abandonatzen diren txakurren erdiak baino gehiago ehiztarien esku zirela. "Horiek dira baldintzarik txarrenetan jasotzen ditugun txakurrak".
Ehiztariek, hain zuzen, parte hartu dute egun indarrean dagoen animalien lege berria osatzeko prozesuan. Animalistekin eta albaitariekin batera, ehiztariak eta abeltzainak ere aritu dira beren proposamenak egiten. Legea "aurrerapausotzat" jo du Susana Garmendiak, baina oraindik ere hobetzeko anitz badela berretsi du. "Gauza bat da legea indarrean izatea, eta bertze gauza bat da betetzea. Orain arte ere bazen lege bat, baina anitzetan inork ez zuen betearazteko ardurarik hartzen".
Gakoetako bat animalien salerosketa dela nabarmendu du Etxauriko Neskak taldeko kideak. "Txakur emeak kumeak izateko makinak bertzerik ez dira negozio horretan", erran du. Etxera gizakiz bertzeko animalia bat eraman nahi dutenei, gainera, "ongi pentsatzeko" eskatu die. "Animalia horren bizitza osorako konpromiso bat da, eta hori onartzeko prest egon behar dugu adoptatu aurretik".
Gizakien "berekoikeria" jarri du Garmendiak agerian: "Haur bat izatea edo etxez aldatzea ez dira zurekin bizi diren animaliak abandonatzeko arrazoia; aitzakiak baino ez dira". Etxauriko Neskak taldeko kideak onartu du anitzetan ez dakiela zer pentsatu: "Aurrera goazela sinetsi nahi dut; baina egunerokoak kontrakoa erakusten digu". Berretsi du legeak eta etikak ez dutela bat egiten anitzetan; eta hori aldatu nahi duela.
Edurne Elizondo
Gero eta gehiago gara". Horixe erran du klima aldaketaren aurkako Fridays for Future (Ostiralak Etorkizunarentzat) mugimenduko Nafarroako ordezkari Iruña Errok. 22 urte ditu, eta, bertze gazte anitzekin batera, martxan jarri da ingurumenaren alde. Oporretan ere, lanean jarraitzen dute gazteok, protesta eginez hasi nahi baitute ikasturte berria: nazioarteko deialdiarekin bat egin dute, eta greba prestatzen ari dira, irailaren 27rako.
"Klima aldaketaren auzia serio har dezatela eskatu nahi diegu mundu osoko agintariei; bai eta Nafarroakoei ere. Entzun dezatela zientzialariak erraten ari direna, eta har ditzatela neurriak klima aldaketari aurre egiteko", nabarmendu du Errok.
Hori da Fridays for Future mugimenduaren helburu nagusia. Gazteek aldarrikatu dute etorkizuna irabazi nahi dutela, eta ez dutela galdu nahi daukaten planeta bakarra. Munduan, Suediako Greta Thunberg gazte autista bilakatu da Fridays for Future mugimenduko ikur. Klima aldaketaren aurkako gazteen protestak oihartzuna izaten hasi ziren, hain zuzen, Thunberg bere herriko parlamentuaren aurrean agertzen hasi zenean, 2018ko udan.
Martxotik lanean
"Sekulakoa da Greta Thunbergek egin duena; jende anitz altxarazi du klima aldaketaren aurka", erran du Errok. Nafarroan ere izan du eraginik. Hemengo taldea martxoan hasi ziren mamitzen. "Martxoaren 15ekoa protesta eguna izan zen; bizpahiru egun lehenago hasi ginen hemen antolatzen, korrika eta presaka, baina lortu genuen jendea mugitzea. Lauzpabost ginen hasieran, eta elkarretaratzean berrehun inguruk egin genuen bat".
Berrogei pertsona inguruk osatzen dute taldea, gaur egun. Estatuko bertze taldeekin elkarlanean aritzen dira, sare sozialen bidez hamaika hiri eta herritako ekintzaileek egin baitute bat, ingurumenaren alde mugitzeko. "Nafarroan, taldeko kiderik gazteenak 12 urte ditu, eta zaharrenak, berriz, 40 baino gehiago", zehaztu du Errok.
Gazteek, oraindik ere, informazioa behar dutela argi du Errok. "Horregatik, garrantzitsua da gurearen gisako mugimendu bat sortzea. Klima aldaketa hemen dugu, eta ordua da duen eraginaz ohartzeko, eta gaian sakontzeko".
Ikastetxe orotan klima aldaketa erdigunean jartzeko eskatu du Errok, hain zuzen. "Beharrezkoa da kontzientzia hartzea, ahalik eta azkarren". Administrazioak ere lan egin behar duela argi du, bere esku direlako baliabideak. "Hasi gara Iruñeko Udaleko eta Nafarroako Parlamentuko taldeekin bilerak egiten, kontuan har gaitzaten". Horixe izanen da irailaren 27ko grebaren xedea ere: klima aldaketa mahai gainean jartzea, neurriak hartzeko.
Edurne Elizondo
Noraezean". Halaxe dago Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentua, Steilas sindikatuko kide Raul Lopez Ekairen hitzetan. "Badakigu oraingo taldea jardunean ari dela, baina arazoa aspalditik dago mahai gainean, eta ez dute deus egin",...
Edurne Elizondo
Errektore berria aukeratu zuen Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) aurreko ikasturtearen azken txanpan; hurrengoarekin batera, berriz, Medikuntzako gradua jarriko du erakunde horrek martxan, Espainiako Gobernuaren oniritzia jaso eta gero.
Erritmo bizikoak izan dira azken hilabeteok NUPen, eta, udan ere, lanak ez du behera egin. Ekainean jarri zituen martxan udako bere ikastaroak, baina, oraindik ere, bada zer aukeratu: astelehenetik aurrera, eta urrira bitarte, hamaika ikastaro eginen dituzte (www.unavarra.es).
Hamasei urte baino gehiagoko herritarrek parte hartu ahal izanen dute, astelehenetik aurrera, NUPek droneak egiten, erabiltzen eta konpontzen irakasteko antolatu duen ikastaroan. Helburu nagusia da droneen ustezko teknologia konplexua era ulergarri batean azaltzea, eta droneak egiteko eta erabiltzeko aukera ia edonoren esku jartzea.
Aisialdirako tresna gisa jorratuko dituzte. Gailu horien garapenari buruzko zertzeladak landuko dituzte, halere, azken hiru urteotan bereziki droneen inguruko teknologiak anitz egin baitu aurrera. Erabilerak eta motak askotarikoak dira, eta horien berri ematea da NUPen xedea. NUPeko Ingeniaritza Departamentuko irakasle Andres Abrego Arlegik zuzenduko du ikastaroa. Astelehenean hasi, eta abuztuaren 2an amaituko da, NUPen.
Giza eta Gizarte Zientzietako Fakultateko irakasle Ines Gabarik zuzenduko du adimen emozionalari eta estresa kudeatzeko tresnei buruzko NUPeko ikastaroa. Astelehenetik ostegunera eginen dute, Iruñeko Kondestablearen jauregian.
Asmoa da adimen emozionalaren inguruko informazioa eta, batez ere, baliabideak lantzea. Pertsona anitzek zailtasunak dituzte beren emozioak eta estresa kudeatzeko; bertzeak bertze, nola egin irakatsi ez dietelako. Ikastaroaren helburua da oinarrizko edukiak jorratzea, emozioen arloko bizipenak kudeatzen ikasteko.
Galdera nagusi bat erantzuten saiatuko da NUPeko Ingeniaritza Elektriko, Elektroniko eta Komunikazioko Ingeniaritza Departamentuak antolatutako ikastaroa: lor dezakegu gizarte iraunkor bat? Hori egiteko, bi ardatz nagusi jarriko ditu Alberto Berruetak zuzendutako saioak erdigunean: batetik, egungo energia kontsumoa aztertuko dute; eta, bertzetik, kontsumo hori murrizteko ideiak gauzatzeko tailerrak eginen dituzte.
Energia berriztagarrien esparruan sakontzeko asmoz, eguzki energiaren inguruko tailer bat eta hiriko mugikortasun iraunkorrari buruzko bertze bat eginen dute, zehazki. Astelehenetik ostegunera eginen dute ikastaroa, Kondestablearen jauregian.
Ines Gabarik bigarren ikastaro bat zuzenduko du, abuztuaren 5etik 9ra, NUPen: Montessori pedagogiari buruzkoa izanen da bigarren hori. Zehazki, hiru eta sei urte bitarteko hezkuntza landuko du ikastaroan, eta erdigunean jarriko ditu irakurtzeko eta idazteko gaitasunak garatzeko tresnak.
Pedagogia aktiboaren inguruko interesa duen edonorentzat da ikastaroa, baina, bereziki, irakasleak, hezitzaileak, hezkuntzaren arloko ikasleak eta gurasoak hartu nahi ditu.
Musika, geneak eta izarrak uztartuko dituen ikastaroak abuztuko Pertseidak hartuko ditu ardatz gisa, eta, aitzakia hori baliatuz, astronomiaren eta medikuntzaren inguruan ariko dira parte hartzaileak, NUPeko Estatistika, Informatika eta Matematika Departamentuko katedradun Humberto Bustinzeren zuzendaritzapean.
Bereziki, genomika eta onkologia jorratuko dituzte, bai eta arlo horiek astronomiarekin lotzen dituzten datuak tratatzeko teknikak ere. Uxuen eginen dute ikastaroa, abuztuaren 11n eta 12an. Astronavarra elkarteak antolatuta, zeruari so egiteko saio bat eginen dute 12an.
Urria bitarte, bertze hainbat ikastaro eginen ditu Nafarroako Unibertsitate Publikoak. Klima aldaketari buruz ariko da, adibidez, irailean eginen duten bat. Zehazki, Nafarroako egoera eta herrialdean dauden erronkak aztertuko dituzte, irailaren 9tik 11ra.
Irailaren 26tik urriaren 30era, berriz, kultur ondarea jarriko du erdigunean NUPek eginen duen ikastaroak. Obren zaharberritzea jorratuko dute; zehazki, zenbait pieza hondatu dituzten esku hartzeen inguruko gogoeta egiteko asmoz.
Ane Eslava
Antzerkia maite dutenek galdu ezineko ekitaldia dute urtero Nafarroan, uztailaren amaiera eta abuztuaren hasiera bitartean: Erriberriko Antzerki Klasikoaren Jaialdia. Hamabost egunez, historiako antzerkigile entzutetsuenen lanak eramaten dituzte herri horretako jauregiaren ingurura, eta herria kulturaren hiriburu bilakatzen da. Gaur hasiko da jaialdia, hogeigarren aldiz, eta abuztuaren 3ra arte hamaika ikuskizun eskainiko dituzte aire zabalean. Gaur, Compañia Ferroviaria taldeak Sofoclesen Antigona antzezlana interpretatuko du, Cava espazioan. Hor egongo da agertoki nagusia, baina, toki horretan ez ezik, jauregian eta herriko zenbait plazatan ere egingo dituzte ikuskizunak.
Nafarroako Gobernuko Kultura Zuzendaritza Nagusiak eta Baluarte Fundazioak antolatu dute ekitaldia, eta egitarau zabala prestatu dute. Aurreko urteetan, asteburuetan antolatu izan dituzte jarduera guztiak, baina, aurten, asteazken eta ostegun batzuetan ere egongo dira emanaldiak; zehazki, hilaren 25ean, 26an eta 31n. Bestalde, aurten Europako eta Latinoamerikako zenbait autore eta talderen obrak egongo dira, eta Portugal izango da jaialdiko gonbidatu berezia.
Luis Jimenez zuzendariak jaialdiaren aurkezpenean azaldu zuen moduan, aurtengo helburua da "jaialdiaren orientazio berria tinkatzea". Izan ere, orain dela hiru urte, erabaki zuten antzezlan klasikoei autore garaikideen eta nazioarteko egileen lanak eranstea, festibalaren "nortasuna aberasteko" helburuz, eta antolatzaileek bide horretatik jarraitzeko asmoa dute. Ondorioz, aurtengo egitaraua helburu horri erantzuten dioten "erreferentzia sozial, politiko eta kulturalen berrespena" izango da, zuzendariaren esanetan.
"Inoiz ez dut sentitu antzerkia denbora-pasa ekintza baten gisan", adierazi du Jimenezek aurkezpen testuan; "Antzerkia ikusten dut, Garcia Lorcari adierazpen eginez, tresna espiritual eta hezitzaile baten moduan, hezten eta geure nortasuna indartzen laguntzen gaituena". Jimenezek 2017an hartu zuen jaialdiaren zuzendaritza, eta hasieratik bihurtu nahi izan du Erriberri "arte eszenikoen zentro estrategiko bat". Alde horretatik, aurten, dantza emanaldi batzuk ere eskainiko dituzte, apustu hori sendotzeko.
Iazko jaialdiak 98ko Belaunaldira gerturatu zituen ikus-entzuleak, Ramon Maria del Valle Inclanen lanaren bitartez; aurtengoa, berriz, 27ko Belaunaldiko poetikari begira jarriko da, Federico Garcia Lorcaren bitartez. Poeta eta antzerkigile horrek toki berezia izango du gaurtik aurrera taularatuko dituzten antzezlanetan. Histrion antzerki taldeak, kasurako, Lorca, la correspondencia personal antzezlana eramango du jaialdira; Juan Carlos Rubio zuzendari andaluziarrak sortu du, Lorcaren gutunetan, hitzaldietan eta idazkietan oinarrituta. Pep Tosar balearrak, berriz, poeta horren bizitzan oinarrituta ondu duen Federico Garcia antzezlana eramango du Erriberrira.
Bihar, Atalaya taldeak Rey Lear lana eskainiko du, Cavako oholtzan, eta, igandean, berriz, Sara Cano dantza konpainiak Vengo ikuskizuna estreinatuko du han. Datorren astean, Nafarroako bi taldek erakutsiko dituzte beren lanak agertoki nagusian: Producciones maestras-ek, Loco desatino, eta R.M. Managementek, berriz, Margaritas de Margarita. Mujer y Renacimiento.
Antzeztoki horretaz gain, aurten, formatu txikiko ikuskizunetarako beste espazio batzuk egongo dira. Karpa batean taularatuko dituzte Fernando Renjifok zuzendu duen Bernard-Marie Koltesen La noche justo antes de los bosques, bai eta Vaiven Producciones taldearen El último tren a Treblinka ere. Jauregian, bestetik, Viridiana zentroaren Amor oscuro eta Bagoa Producciones-en Calígula debe morir obrak ikusi ahal izango dira. Azkenik, Santa Mariako elizpera eramango dute Mexikoko Efe Tres Teatro taldearen Merolico-Entremeses bululuados lana, eta jauregian emango dute Kukai Dantza konpainiaren Erritu dantza ikuskizuna.
Hitzaldiak eta zikloak
Dena ez dira ikuskizunak izango, halere. Batetik, David Rodriguez Massachussetseko Unibertsitateko irakasleak La tradición del teatro itinerante en las dos orillas: del Siglo de Oro a Lorca y Vasconcelos mintzaldia emango du, uztailaren 2an, kultur etxean. Bestetik, uztailaren 28an topaketa bat egingo dute Alfredo Sanzol antzerkigile iruindarrarekin, eta ikusleek aukera izango dute jakiteko nola sortu duen heldu den igandean jaialdian aurkeztuko duen La valentía antzezlana, eta zer beste proiektutan ari den lanean. Horretaz gain, hiru egunez Antzerki Poetika zikloa egingo dute, jauregian, horretarako hautatu dituzten lau talde nafarrekin.
Urtero gonbidatu berezi bat izaten da jaialdian, eta, aurten, herrialde bat da: Portugal. Lisboako Zine eta Antzerki Goi Mailako Eskolak eta Companhia do Chapito taldeak ordezkatuko dute herrialdea. Bigarren horrek, Electra antzezlanaren bertsioa aurkeztu, eta ikastaro bat emango du.
Edurne Elizondo
Agerian da. Hiriko erdigunean. Baina, hala eta guztiz ere, ezezaguna da, neurri handi batean. Nafarroako Museoak egoera hori aldatu nahi du, eta herritarren jakin-mina piztu. Barruan dituen lanen berri zabaldu nahi du, gordetako altxorra nafarrekin eta bisitariekin partekatzeko asmoz. Bisita gidatuak antolatu ditu horretarako. Ekainaren 28an hasi zituzten, eta sanferminetako etenaldiaren ondoren, berriz eginen dituzte, astelehenetik aurrera, abuztuaren 31ra bitarte.
Silvia Roa iruindarra da gidarietako bat. Historia ikasten ari da, Gasteizen, Euskal Herriko Unibertsitatean, eta hirugarren maila eginen du hurrengo ikasturtean. Udako lan gisa hartu du Nafarroako Museokoa. Bisitak hasi baino lehen, lau astez aritu da prestatzen. Gogoz prestatu du, gustukoa baitu museoko lanen berri emateko aukera. Sumatzen zaio kontent dela, obrei buruzko azalpenak ematen dituenean. Piezen inguruko bitxikeriak xehetasun osoz kontatzen ditu bisitarien aurrean.
"Museo ederra da hau, eta pena da herritar anitzek ez ezagutzea. Merezi du", erran du. 1956. urtean inauguratu zuten, Andre Maria Errukizkoaren ospitalea zenaren gainean. XVI. mendekoa zen eraikin hori, baina museoko aurrealdeak eta eraikin nagusiaren ondoko kaperak baino ez diote eutsi. 1980ko hamarkadan egin zituzten museoa moldatzeko lehendabiziko lanak. Aldaketa nagusiak, halere, azken hamarkadakoak izan dira: 2011n, historiaurreko piezen inguruko aretoa berritu zuten; eta 2015ean, Nafarroako Gobernuak ikerketa bat egin zuen NUPeko Edarte taldeko kideekin batera, eta, lan horren ondorioz, museko hirugarren eta laugarren solairuak egokitu zituzten. "Asmoa zen publikoa erakartzea, ikerketak agerian utzi zuelako herritarrek ez zutela museoa nahi bezainbertze ezagutzen".
Emakumeen presentzia
2015eko aldaketen helburua izan zen, batez ere, emakume artisten lana nabarmentzea, ordura arte museoak ez baitzuen erakusten emakumeren batek egindako obra bakar bat ere. Lydia Anoz argazkilari nafarraren lanak ikus daitezke orain museoko aretoetako batean. Arte garaikidea ere lehen baino gehiago nabarmentzen du museoak orain, eta, ikusleen eta obren arteko harremana laguntzeko, moldatu eta egungo museoetako moldeetara egokitu ditu lanen egileen, izenburuen eta xehetasunen inguruko informazioa zabaltzeko kartelak.
Moldatutako museo hori da bisita gidatuen bidez ezagutzera eman nahi dutena, hain zuzen ere. Obrak eta egileak beren testuinguruan kokatzeko ahalegina egin du erakundeak, San Domingo aldapako eraikina kulturarako esparru atsegin eta erakargarri bilakatzeko asmoz. Roak sartzera deitu ditu herritarrak. Museoak gordetako lanen lagin bat erakusteko prestatu du bisita, nabarmendutako sei piezaren bidez ikusleak harrapatzeko.
Sei pieza horien bidezkoa da museoa ezagutzeko egin daitezkeen bisitetako bat. Eraikin nagusiaren ondoko XVI. mendeko kaperan hasten da. Obra garaikideek hartu dute espazio hori, eta lan horiek kaperako berezko erretaulekin "hizketan" jarri dituzte museoko arduradunek. Orain, zehazki, Carlos Irijalba artista nafarraren erakusketa dago ikusgai. Egile horren proposamenak elkarrizketa sortu nahi izan du bere eta museoko hainbat obraren artean, eta, ondorioz, kaperara eraman dute historiaurreko aretoan egon ohi den Abaunzko mapa. 10.000 urte inguru ditu, eta Europa mendebaldeko lehen mapatzat jotzen dute.
Turbilgo estela estatua da Roak aurkezturiko bigarren lana. Burdin Aroko gerlari bat islatzen du, eta Beiren aurkitu zuten. Burua aurkitu zuten lehenbizi, eta erromatarren garaiko hilarri bat zela pentsatu zuten hasieran, harik eta indusketak aurrera egin eta estela estatua osoa aurkitu zuten arte.
Gerlaria utzi, eta Erroman gelditu da Roa. "Erromatarren garaiko heriotzarekin lotutako errituen inguruko aretoa da hau", azaldu du, hilarriei eta errautsentzako kutxei so. Bada gehiago ondoko aretoetan; bertzeak bertze, Iruñeko katedral erromanikoa: "Egungoa eliza gotikoa da, aurrealde neoklasikoarekin, baina badakigu azpian eraikin erromanikoa zegoela", kontatu du Roak.
Leireko kutxatila hispaniar-arabiarra da Roak bisitan erakutsitako obretako bertze bat. "Gorte omeiatarrean egindako lan bat da, Kordoban, 1004-1005. urte inguruan. Gizakien figurak ageri dira, eta hori ez da ohikoa musulmanen artean". Hagitz bertzelakoa den bertze obra batekin amaitu du Roak bisita: Goyak egindako San Adriango markesaren erretratua. "Goyaren erretratu onenetako bat da, eta, aldi berean, museoan gutxien ezagutzen diren obretako bat".
Herritarrei lanaren berri emateko irrikan da Roa. Asteartetik larunbatera bada aukera, egunean hiru aldiz: 11:00etan, 12:30ean eta 17:30ean. Igandeetan, berriz, 11:00etan. Euskaraz izanen dira hilaren 19ko eta abuztuaren 2, 16 eta 31ko 11:00etako bisitak.
Ane Eslava
Udan kultur eskaintza Nafarroako txoko guztietaraino zabaltzeko helburua duen programa da Kultur. Nafarroako Gobernuko Kultura, Kirol eta Gazteria Departamentuak antolatzen du, urtero, Turismo eta Merkataritza Departamentuarekin elkarlanean, kultura "deszentralizatzeko". Aurtengoa martxan da dagoeneko: ekainaren 21ean hasi zen, Lesakan, Balerdi Balerdi taldearen kontzertuarekin, eta irailaren 7ra arte iraungo du. Denbora horretan, 35 kultur jarduera egongo dira herrialde osoko herrietan eta "intereseko" tokietan. Asteburuero, hiru artista edo taldek beren kultur eskaintza eramango dute Nafarroako hiru tokitara.
Kultur programa antolatzen den 24. aldia da aurtengoa, eta urteekin aldatuz eta garatuz joan da, egungo formatura iritsi arte. Aurtengo proposamen nagusiak musika ikuskizunak izango dira: folk, jazz, blues, pop, rock eta koru musikako 32 musikarik eta taldek parte hartuko dute. Horietako asko Euskal Herrikoak dira, baina badira kanpokoak ere.
Euskal Herritik etorritakoen artean daude, adibidez, Lemon y Tal, Izaki Gardenak, Iñaki Plaza Band eta Eunate XXI taldeak eta Aranguren haraneko abesbatza. Kultur programaren bitartez, Nafarroako Gobernuak "beren lana lurraldean zabaltzeko" aukera bat eman nahi die horiei guztiei. Kanpoko taldeen artean daude, besteak beste, Nat Simons espainiarra, eta Stacie Collins eta Elliott Murphy estatubatuarrak.
Asteburu honetako programazioan, estilo ezberdineko hiru talde daude: atzo, Hutsun txalaparta talde iruindarraren kontzertua izan zen Zugarramurdiko Sorginen Leizean; gaur, Alberto Arteta Garesko saxofoi jotzaileak osatu berri duen Laurok jazz taldeak kontzertua joko du Ribaforadako Zaldun Tenplarioen kalean, 22:00etan; eta bihar, berriz, Iñaki Plaza trikitilari, txalapartari eta perkusionista bilbotarraren Iñaki Plaza & Band taldeak Otsagabiko plazan emango du kontzertua, ordu berean. Heldu den astean, berriz, Baobabs Will Destroy Your Planet, Buffalo River Band eta Adriana Olmedo & The Disappointment taldeak egongo dira Olatzagutian, Artaxoan eta Mendigorrian, hurrenez hurren.
Dantza eskaintza bakarrak izango dira MugMus laborategiaren Esku Harriak ikuskizuna eta Mikelats taldearen dantza emanaldia; lehena Erronkarin izango da, eta bigarrena, Agoitzen.
'Dantza' filma, argazkietan
Musika eta dantza ez ezik, Kultur programak arte plastikoetako eskaintza ere badu: Xabier Artola Zubillaga EHUko irakaslearen Kamaren aurrean dantzari: 'Dantza' filmeko argazki sorta bat izeneko argazki erakusketa. Telmo Esnalen Dantza filmaren grabaketan egindako argazkiekin osatuta dago, eta uztailaren 4an zabaldu zuten, Bertizko jaurerrian. Zubillagak adierazi duenez, erakusketan ikus daitezkeen argazkien bitartez film horren estetika islatu nahi du, filmean agertzen diren koreografien eta eszenen "edertasuna" erakusteko. Abuztuaren 25era arte egongo da ikusgai.
Turismoari lotutako eskaintzaren barruan, berriz, bisita gidatuak egingo dituzte Nafarroako toki "tipikoetara". Bisitatuko dituzten lekuen artean daude Martzillako gaztelua, Los Arcosko Santa Maria eliza, Azagrako Manzanos upategia eta Leireko monasterioa. Kontzertuak eta ikuskizunak ostegun, ostiral eta larunbatetan egingo dituzte, eta turismo jarduerak, berriz, larunbatetan. Egitasmoarekin elkarlanean ari diren udal eta tokiko erakundeek baimenak eman eta azpiegiturak jarriko dituzte.
Ane Eslava
Hobekuntza batzuk izan dira, baina egoera "kezkagarria" da: Nafarroako biztanle guztiek arnastu zuten aire kutsatua 2018an, Ekologistak Martxan taldeak argitaratu berri duen txosten baten arabera. Datuek erakusten dute zenbait substantzia kutsatzailek behera egin zutela iaz, prezipitazioei esker, baina, hala ere, Nafarroan "populazio osoak eta lurraldearen bi herenek" jasan zuten Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendatzen duen baino kutsadura maila altuagoa.
Ekologistak Martxan taldearen txostenean bildu dituzte Nafarroako hamabi tokitan kokatuta dauden airearen kalitatea neurtzeko estazioetako datuak. Irizpenean jaso dutenez, klima aldaketak, autoen isurtzeek eta erregai fosilen erabilerak eragin dute egoera, eta Castejongo zentral termikoa, Iruñea eta zenbait industriagune dira kutsadura foku nagusiak.
Eguraldiak eragin handia du kutsaduraren gainean. Iaz, eguraldia ezegonkorra izan zen, eta prezipitazio ugari izan ziren, baina, aldi berean, udan tenperatura oso beroa izan zen. Eguraldiaren ezaugarri horiek zenbait ondorio izan zituzten, Miguel Angel Ceballos txostenaren koordinatzaileak azaldu duen moduan: "Alde batetik, hezetasunak, haizeak eta atmosferaren ezegonkortasunak gutxiagotu egin dute partikula eta gas kutsatzaileen kopurua; ondorioz, kutsadura maila, orokorrean, aurreko urteetakoa baino baxuagoa izan da". Zehazki, partikula esekien, nitrogeno dioxidoaren eta sufre dioxidoaren kopuruak egin du behera, eta berreskuratu da 2008an hasitako krisialdiaren aurretik zegoen beheranzko joera.
Hala ere, adituak ohartarazi du partikula kutsatzaile horiek behera egin dutela "meteorologiaren koiunturarengatik", eta ez isurtzeen gutxitzearengatik. Gainera, atmosferaren ezegonkortasunak badu alde negatibo bat: partikulak barreiatu egiten ditu, eta, ondorioz, kutsadura lurraldean zabalduz doa. "Nafarroan, kutsaduraren gune nagusiak Iruñea, Castejongo zentral termikoa eta zenbait industria instalazio dira; baina horiek sortzen duten kutsadura herrialde osoan barreiatzen da", Ceballosek azaldu duenez.
Bestalde, azken urteetan muturreko tenperaturak areagotzen ari dira: udan gero eta bero handiagoa egiten du, eta horrek handitzen du ozono troposferikoaren maila. Substantzia hori beste zenbait substantzia kutsatzaileren arteko erreakzio baten ondorioz sortzen da. Nafarroari dagokionez, Castejongo zentral termikoak, zenbait industriak eta autoen ihes hodiek isurtzen duten substantziek sortzen dute ozonoa. Txostenean ikus daitekeenez, 2018an Nafarroako Erdialdean eta Erriberan ozono kopuru altuak egon ziren, osasunean eta ingurugiroan kalte egin dezaketenak. "Hala ere, arazo hau aspalditik dator: airearen kalitatearen inguruko txostena egiten dugunetik ikusten ari gara", aipatu du Ceballosek. 2005etik egin dute txostena, urtero.
"Ozonoa da Nafarroan dagoen kutsadura arazorik handiena", adituaren hitzetan, baina partikula esekien kopuruaz ere ohartarazi du. Iaz, Nafarroako herritarren %60k arnastu zituzten partikula horiek, batik bat Iruñeko biztanleek. Horien kutsadura maila oraindik legeak onartzen duen mugaren barruan dago, baina osasunarentzat "mehatxua" da, adituak ohartarazi duenez. Bestalde, Zubiriko Magnesitas Navarra lantegiaren ondoan dagoen estazioak sufre dioxido maila altuak erregistratu zituen; OMEk onartzen duen mugaren gainetik.
Osasunarentzat kaltegarria
Kutsadurak kalte larriak eragin ditzake osasunean. Europako Ingurumen Agentziaren arabera, Europan 800.000 pertsona hiltzen dira urtean airearen kutsaduraren ondorioz. Arnas aparatuko eritasunak eta kardiobaskularrak eragiten ditu: asma, biriketako gaixotasun buxatzaile kronikoa, gaixotasun koronarioak eta bihotzekoak, besteak beste. "Kalkuluek erakusten dutenez, batez beste 342 pertsona hiltzen dira urtero Nafarroan kutsaduraren ondorioz sortutako gaixotasunengatik", zehaztu du Ceballosek. Gizakien osasunari ez ezik, kutsadurak naturari ere eragiten dio; Nafarroaren kasuan, bereziki hegoaldean.
Egoera ikusita, Ekologistak Martxan taldeko kideek "premiazkotzat" jotzen dute Nafarroako Gobernuak airearen kalitatea hobetzeko plan bat martxan jartzea. Ceballosek azaldu duenez, egungo legediak jasotzen duen neurri bat da hori, eta ez dira betetzen ari: "Kutsadura maila altuak daudenean —hemen ozonoarekin gertatzen den moduan—, autonomia erkidegoak behartuta daude airearen kalitatea hobetzeko planak egitera; Nafarroan, behin baino gehiagotan eskatu dugu plana egin dezatela, baina ez dute egiten". Salatu du, halaber, gobernua "arazoaren jakitun" dela, txostenetarako erabiltzen dituzten datuak administrazio publikoak ematen dituelako. "Eta, hala ere, ez dute deus egiten". Haren hitzetan, airearen kalitatea hobetzeko modu bakarra da plan bat egitea eta trafikoaren eta industriaren isurtzeak mugatzeko neurri zehatzak hartzea. "Premiazkoa da".