Edurne Elizondo
Lanaren esparrua arrotza da, neurri handi batean, herrialdeko gazteentzat: 25 urte baino gutxiago dutenen %26,8 dira langabezian, 2019ko hirugarren hiruhilekoko datuen arabera. Egoera zailagoa da, 20 urte baino gutxiago dutenen errealit...
Edurne Elizondo
Trans Urriko egitaraua itxi du Bidez Bide elkarteak eta Xirimiri etxeak elkarrekin egindako Coreografías de la transgresión dokumentalak. Bidez Bideko kide eta gizarte langile Soraya Ronquillok (Tingo Maria, Peru, 1961) aurkeztu du lana, Iruñean. Limako eta Cuscoko hainbat trans emakumeren esperientzien berri ematen du. Arlo horretan ere, ezagutza dekolonizatzeko beharra jarri du mahai gainean Ronquillok.
Zer moduzko harrera egin diote Iruñean zuen lanari?
Hagitz kontent gaude, jendeak parte hartu duelako; eztabaida piztu nahi izan dute, hemengo esperientziak eta dokumentalak islatzen dituenak partekatzeko.
Peruko trans emakumeen inguruko lana da. Zer kontatu nahi duzue?
Limako eta Cuscoko emakume batzuen istorioaren berri eman nahi izan dugu. Emakume gisa dituzten eskubideak aldarrikatzen dituzte, eta horregatik erabaki dugu errateko dutena dokumentalera eramatea. Emakumeon istorioen bidez hainbat aldaera gurutzatzen dira, bertzeak bertze, etnia, nortasuna, trans izatea, klase soziala... Protagonistetako batek erraten du, adibidez, trans emakumea, beltza eta pobrea bazara, jai duzula. Dena da zailagoa kasu horretan.
Gurutzatzen diren ezaugarri horiek guztiak kontuan hartuta, batzuen eta bertzeen esperientziak hagitz ezberdinak izanen dira, ezta?
Bai, hala da. Gure asmoa ere bada hurbiltzea emakumeon kontakizun horiek, gure testuingurura ekartzea istorio horiek, aldarrikapen global horiei ere so egin ahal izateko, eta kontuan hartzeko. Egungo teknologiek aukera ematen digute hemendik urruneko esperientzia horiek gurera ekarri ahal izateko, hemen ere ezagutu ahal izateko.
Emakumeez hitz egiterakoan ere ikuspuntu hegemonikoak bazter uzteko?
Bai. 2009. urtetik ari da gure elkartea emakume migratuekin lanean. Formakuntza lantzen dugu, batetik, eta, bertzetik, saiatzen gara ikus-entzunezko materiala sortzen.
Nola sortu zen dokumentala egiteko asmoa?
Gure elkarteko kide Katia Reimberg hasi zen Donostiara heldu ziren trans emakumeak elkarrizketatzen; bertze hainbat herritatik ihesi ailegatutako emakumeak ziren. Aldi berean, gurekin praktikak egin zituen bertze pertsonak batek, Iker Baquek, gradu amaierako bere lana ere trans emakumeen inguruan egin zuen, eta Perun izan zen. Bi lan horiek bat egin zuten, eta dokumentala prestatzen hasi ginen. Iaz Cuscon egon ginen, eta, aurten, urtarrilean, Liman.
Zergatik aukeratu duzue Peru?
Hango zentro batekin elkarlanean aritzen gara. Harremana badugu, eta EHUko ikasleak hartzen dituzte han. Testuinguru horretan erabaki genuen lana han grabatzea. Gainera, agerian utzi nahi genuen trans pertsonen eskubideak, oraindik ere, urratu egiten dituztela herri horretan. Nortasun agiriko izena aldatzeko prozedura hagitz zaila da, adibidez. Luze joan ohi da, eta ez da merkea. Trans emakumeek, oro har, bazterketa sufritzeko arrisku handiagoa dute. Gure lanaren bidez, errealitate horren inguruko gogoeta kritikoa piztu nahi dugu.
Bertzeak bertze, institutuetan erakutsi duzue. Zer moduzkoa izan da esperientzia?
Hagitz ona. Gazteek ezagutzen ez duten errealitate baten berri jasotzeko aukera izan dute. Ni Perukoa naiz, eta, niretzat ere, ezezaguna da, neurri handi batean, gure dokumentalak jasotzen duena. Kontatu ez didaten nire herriko historiaren zati bat da, hain zuzen.
Eta nolakoa izan da zuretzat errealitate hori ezagutzeko prozesua?
Agian, errealitate ezezaguna zela erratea ez da egokia. Kontua da gure formakuntza ere, neurri handi batean, eurozentrikoa izan dela. Hegoaldean ere, historia bakar baten berri eman digute. Dokumentala prestatzeko irakurri ditugu Peruko hamaika antropologoren lanak; bertzeak bertze, aztertu dugu Giuseppe Campuzano filosofo eta trabesti peruarraren lana. Peruko trabestien inguruko lan anitz egin zuen.
Eta zer nabarmenduko zenuke?
Aipatzen zuen, adibidez, espainiarrek Abya Yala konkistatu zutenean, erlijioarekin batera binarismoa eraman zutela; inken inperioaren garaian horrelakorik ez zegoela. Inken inperioaren garaian pertsona androginoak baziren, eta gurtu egiten zituzten. Horrek erakusten digu guri kontatu ziguten historia ez dela, inondik inora, bakarra. Bertze anitz daude, eta horien berri jasotzeak aukera ematen digu ezagutza dekolonizatzeko. Ezagutza hori, funtsean, eurozentrikoa izan delako.
Zer-nolako historiak jaso nahi izan dituzue zuek?
Adibidez, Cuscon, Copacabanako andre mariaren aldeko besta ospatzen duen emakume talde bat dago. Trans emakumeak dira. Duela bederatzi urte hasi ziren. Jantzi tradizionala jarri, eta Boliviatik eramaten duten Copacabanako andre maria gurtzen dute. Dantza egiten dute, eta, besta horren bidez, existitzen direla aldarrikatzen dute.
Erlijioaren gaia jartzen du horrek mahai gainean.
Bai. Emakumeok elizara joan dira, eta, lehendabiziko urteetan, apaizak handik bota ditu. Ez zuten ulertzen trans emakumeok Andre Maria gurtu nahi izatea. Orain lortu dute beren tokia, lortu dute besta hori egitea. Eta horren bidez aldarrikatzen dute nor diren. Cuscokoa, finean, gizarte hagitz tradizionala eta patriarkala da, baina emakumeok beren bidea egitea lortu dute.
Bertzelakoa da Limako testuingurua?
Bai. Liman, adibidez, GIB birusaren inguruko informazio kanpainak egiten dituzten emakumeekin izan gara. Prebentzioa lantzeko ari dira lanean, eta kontzientzia pizteko. Nortasun agirian izena aldatzeko borrokaren berri ere jaso dugu. Horretan ari dira, eta aldarrikapen hori jaso nahi izan dugu. Feminas izeneko talde bat dago, eta haiekin izan gara. Elkarri babesa emateko talde bat da, askotariko emakumeak biltzeko toki bat.
Dokumentala aurkeztu duzuen programa berean Kattalin Minerrek salatu zuen, oraindik ere, "indefinizioak traba" egiten duela egungo gizartean. Beldurra diogu?
Kontua da binarismoa arlo guztietan dagoela. Eztabaidak behar ditugu, gogoetak. Ez da erraza. Perun, oraindik ere, gorroto krimenak badaude. Urtarrilean izan ginenean, aita batek 15 urteko semea hil zuen homosexuala zela jakin zuelako. Hemen ere gertatzen dira. Ustez eskubide gehiago daude, baina gertatzen dira horrelakoak ere.
Lur Albizu Etxetxipia
Hamar urtean behin gertatzen direnak efemeride bilakatzen dira kasik iragarrita dauden une beretik. Data dutenetik bilakatzen dira ahaztezin, gertatu baino lehen ere.
Azkar esaten da hiru mila emakume batu garela hiru egunez eztabaidatzeko, entzuteko, hausnarketak plazaratzeko eta mahai gaineratu beharreko gaiak azpimarratzeko. Hiru mila. 3.000.
Gutako askoren lehen jardunaldi feministak izan dira. Aurretik, ezin nuen imajinatu zer ziren, nolakoak ziren eta norekin eginen nuen topo. Ondoren, ulertu dut zer diren, nola pasatzen diren orduak eta egunak, eta bidean lagun/ezezagun/kide askorekin egin dut topo.
Baina galderak biderkatu zaizkigu, ez dugulako bakarrik abstraktuan hitz egin. Zehatzera jo dugu, ertzetara, ikusten (begiratzen) ez ditugun kontuetara. Mugimendu feministan antolatzeaz hitz egin dugu, burujabetza aurrera begirako erronkez, bollerismoaz, aniztasunaz eta haren kudeaketaz, indarkeria matxistaz, gorputzez, etxeko lanez, prostituzioaz, dekolonialitateaz, elikadura burujabetzaz, sexualitateaz, autodefentsa feministaz, zaintzaz, pentsioez…
Irudi lezake gai askotarikoak landu ditugula, sakondu dugula, parte hartu dugula… Baina ez bakarrik hori. Batez ere, agian ez zehazki hori. Gehienetan beste zerbait gertatu delako: seinalatuak sentitu gara. Interpelatuak. Ez gutxitan, batzuetan baizik. Beharbada zapaldu eta zapaltzaile, zapaldu eta pribilegiatu sentitzeko ikastaro intentsibo eta zorrotza izan dira jardunaldiak. Gorputza eta burua konektatu ditugu: geure pribilegioak zein diren esan digute. Zuzen. Bidezidorretan ibili gabe: pribilegiatua zara. Pribilegiatua naiz. Nor naiz? Min eman digu. Aurretik ere bagenekien feminismoa ez zela erosoa izanen. Eta izatekotan… berrikusi beharrekoa izanen zela. Korapiloak biderkatu zaizkigu igual. Durangotik ez gara joan ginen bezala bueltatu. Ez gara berdinak, eztanda txikiek okupatu gaituzte. Batzuetan ez dago atzera-bueltarik. Begiradak aldatu zaizkigu, aldaketei heltzeko irrikaz.
Euskal Herria feminista eraikitzen jarraitzeko lan handia daukagu, bide luzea eta zaila. Luze eta, batzuetan, iluna. Baina ikasi dugu egoera ankerrenei ere aurre egiten. Mugimendu feministak bide asko erakutsi dizkigu orain arte, norabidea markatu eta bizitza aldatu. Euskal Herriko V. Jardunaldi Feministak ez dira gutxiagorako izan.
Existitzen direla oroitu ere egiten ez garen ertz horiek mahai gainean jartzeagatik, nondik gatozen gogorarazteagatik, ibilbidean kokatzeagatik, azken hamarkadetako genealogietara hurbiltzeagatik, desadostasunak elkar aitortzatik kudeatzeagatik, pedagogiagatik eta pedagogiarik ezagatik, buruan hainbeste klak probokatzeagatik. Horregatik maite dut feminismoa eta maite ditut feministak. Sistema injustu honi aurre egiteko tresnak, erremintak eta gorputza eman dizkidatelako. Konfiantza, plazera, aitortza eta sareak oparitu dizkigutelako. Salda badago!
Edurne Elizondo
Ludopatiak jo dituenak artatzen dituztelako badakite. Bazekiten. Aspaldi hasi zen Aralar elkartea kirol apustuen eta zorizko joko berrien arriskuaz ohartarazten. Administrazioak, baina, ez du serio hartu abisua. Orain arte: departamentu arteko batzordea osatu du Nafarroako Gobernuak, batetik, legea egokitzeko; bertzetik, Nafarroako Parlamentuak gobernuari eskatu dio araudia moldatu arte, behin-behinean, joko areto gehiago zabaltzeko lizentziarik ez emateko. Gobernuak onartu du eskaera, eta asteon iragarri du sei hilabeteko moratoria jarriko duela martxan. Iruñeko Udalak ere auzia aztertzea erabaki du, EH Bilduk aurkeztutako mozioa onartuta.
Azken urteotan, aldatuz joan da Aralar elkarteko profesionalengana eta boluntarioengana laguntza bila joan direnen soslaia: "Gero eta gazteagoak dira, eta prozesu gero eta azkarragoen biktima", azaldu du Aralar elkarteko kudeatzaile Sergio Garciak. Datu argigarri bat jarri du mahai gainean: "Lehen, txanpon-makinetan aritzen zenak 5-8 urte behar zituen ludopata bilakatzeko; orain, kirol apustuetako aretoetan eta gisakoetan aritzen direnak sei hilabetean edo urtebetean bihurtzen ahal dira ludopata". Jokoak jolas izateari uzten dionean sortzen dira arazoak. Iaz, Aralar elkarteko kideengana jo zutenen %35 aritzen ziren kirol apustuetan eta sarearen bidezko jokoetan. "Gehienek 35 urte baino gutxiago zituzten", erantsi du Garciak.
Errealitate horri aurre egiteko, herritarrak hasi dira administrazioa baino lehen antolatzen. Iruñerrian hamaika plataforma sortu dituzte, azken hilabeteotan. Karrikara atera dute gaia, eta mahai gainean jarri dute arazoari buruzko eztabaida. Erakunde publikoak "mantso" aritu direla argi dute.
Urte hasieran, hain zuzen ere, orduko Nafarroako Gobernuko Joko eta Ikuskizun Publikoetako atalburu Miguel Angel Marzabalek BERRIAn erran zuen "gehiegikeria eta gezur ugari" erran direla jokoaren inguruan: "Azken urteetan, elur bola baten antzera hazi da kontua, eta jendea arrazoi objektiborik gabe asaldatu da". Apustuen sektorearen hazkunde bizkorrari buruz, Marzabalek adierazi zuen "merkatuaren gorabehera bat" besterik ez zela: "Azken urteetan, joko mota batzuk hazi egin dira, eta beste batzuk, murriztu. Baina kopuru orokorrei erreparatuta, ez dirudi apokalipsi baten aurrean gaudenik, inondik inora ere".
Nafarroan, 2006. urtekoa da jokoari buruzko legea. 2010ean, araudi hori garatzeko bi dekretu onartu zituen gobernuak. Haietako batek eman zien bidea kirol apustuak egiteko aretoei. Geroztik, etengabe egin du gora apustu etxeen kopuruak. 2010etik 2018ra, hain zuzen ere, bikoiztu egin da: 2010ean 28 apustu eta joko etxe zegoen herrialdean; 2018an, berriz, 61. Haietako 41 Iruñean daude. "Bartzelonan, zorizko jokoarekin lotutako etxeentzako 53 lizentzia badaude. Iruñean dugun apustu etxeen kopurua ikaragarria da", salatu du Sergio Garciak.
356 milioi euro
Aralar elkarteko kideak "ikaragarritzat" jo du, halaber, kirol apustuak egiteko aretoen atzean mugitzen den dirua. "Espainian, negozio horretan ari diren enpresek 300 milioi euro gastatzen dute, urtean, publizitatean. Pentsa zenbat irabaziko duten!". Nafarroan ere, interes ekonomikoa dago apustu etxeon atzean. "Ezin dugu ahaztu gobernuak ere, zergen bidez, jasotzen duela bere zatia", azaldu du Sergio Garciak.
Iaz, nafarrek 356 milioi euro gastatu zituzten zorizko jokoetan, loterietan eta apustuetan. Kopuru horrekin goia jo du herrialdeak: %4 egin du gora, 2017ko kopuruarekin alderatuta. Kirol apustuen arloan, zehazki, 86,4 milioi euro gastatu zituzten herritarrek, 2017an baino %16,8 gehiago, hain zuzen ere.
Kirolbet eta Codere dira Nafarroan kirol apustuen arloan aritzen diren enpresetako bi. Biek dute etxe bana Iruñeko Sanduzelai auzoan. Bizilagunek plataforma sortu zuten ekainean, eta, geroztik, hirutan egin dute protesta kirol etxeon aurrean. Joan den astean egin zuten azkena. Txema Barea plataformako kidea da, eta argi eta garbi erran du helburu hartu dutela kirol apustuen etxeak ixtea. "Debeka ditzatela nahi dugu; gure auzoan ez dugu nahi kirol apustuak egiteko etxerik, eta beste inon ere ez".
"Gazteen egoerak kezkatzen gaituelako gaude hemen, karrikan; arrisku handia dute kirol apustuak egiteko etxeetan. Familiak suntsitzen ahal dira jokoaren erruz". Mezu hori jarri nahi izan zuen erdigunean Consuelo Artieda Sanduzelaiko bizilagunak, joan den asteko manifestazioan. Ontzat jo zuen plataforma osatu izana, eta erakunde publikoei eskatu zien "esku hartzeko".
"Gazteena hagitz sektore ahula da", berretsi du Aralar elkarteko Sergio Garciak. Hori dela eta, kirol apustuen eta zorizko jokoen arloa arautzeko beharra nabarmendu du. "Jokoa, bai eta joko horren inguruko publizitatea ere", erantsi du. "Gazteek miresten dituzten pertsonak erabiltzen dituzte enpresek, apustu eginez gero aberats izanen direla saltzeko". Osasuna futbol taldeak, adibidez, Kirolbet etxearen publizitatea du elastikoan. Gorritxoek erabaki dute aztertuko dutela kentzeko aukera.
Garciak azaldu du enpresek "hagitz ongi diseinatutako estrategiak" erabiltzen dituztela non eta nola ezarri erabakitzeko: "Langileen auzoetan zabaltzen dituzte beren egoitzak; kirol apustuak egiteko etxe anitzek makinarik gabeko areto bat dute sarreran, badakitelako adingabeak arazorik gabe egon daitezkeela hor. Kontua da behin hor egonda anitzez ere errazagoa dela jokatzeko urratsa egitea".
Adingabeek legez ezin dute apusturik egin, baina egiten dituztela argi dute Aralar elkarteko kideek. Beren lanak horixe erakusten die. "Ezin dugu ahaztu erakunde publikoek ez ezik, gazte adingabe horien gurasoek ere badutela ardura", nabarmendu du.
Ardura kolektibotzat jo dute Sanduzelaiko joko aretoen aurkako plataformako kideek beren lana. "Herritarrok mugitzen ez bagara, ez da deus lortzen. Beti izan da horrela, eta auzi honetan ere karrikara atera behar izan dugu", salatu zuen Pilar Consuelok, joan den asteko protestan.
Sanduzelaiko bizilagunek hasitako bidea jarraitu dute Iruñeko bertze hainbat auzok ere, bertzeak bertze Txantrean, Mendebaldean, Buztintxurin eta Arrotxapean; bai eta Iruñerriko bertze hainbat herritan ere, tartean Eguesibarren eta Uharten. "Administrazioa hasi da urratsak egiten, eta ontzat jo dugu lizentzia gehiago emateko prozesuak bertan behera utzi izana; hala ere, gure lana da presionatzen jarraitzea, eta hori eginen dugu", nabarmendu du Txema Bareak.
Presio hori beharrezkoa dela argi du Aralar elkarteko kudeatzaileak. Orain arteko legeak ezer gutxi arautzen duela salatu du, eta araudi zorrotzago bat eskatu du. "Egungo legeak ez du mugarik ezartzen", salatu du. Kirol apustuak egiteko etxeetan sartzeko, adibidez, nortasun agiria erakustea ez da beharrezkoa. "Apustua egiteko bai, ustez; baina sartzeko ez da deus behar", azaldu du. "Ostatu eta kafetegietan ere badaude kirol apustuak egiteko makinak".
Elortzibarko Udalaren ordenantza da apustu etxeen jarduera gehien mugatzen duena, Sergio Garciaren hitzetan. "Zehazten du ikastetxeetatik gutxienez 400 metrora egon behar dutela, adibidez". Uharten herritarrek plataforma sortu dute apustu etxe bat zabaldu nahi dutelako. Udalak zehaztu du ezin duela baimena ukatu, ordenantzarik ez duelako. "Legeak eta ordenantzak behar ditugu, etxeon jarduera behar den bezala mugatzeko", berretsi du Sergio Garciak. Debekua nahi dute Sanduzelain, eta aisialdirako bertze alternatibak bultzatu.
Edurne Elizondo
Ez dago eskinosoaren alarma hotsa bertze inorenarekin nahasterik. Nafarroako baso anitzetan, halere, bada espazio horiek berezi bilakatzen dituen bertze ahots nahasezin bat: okilena. Ez da bakarra, okilak ere bat baino gehiago baitira, eta nork bere ahotsa baitu. Txorion arrastorik ikusi gabe ere, zuhaitz artean danbor kolpetxoen gisako hotsak entzuten direnean, okilak gertu direla iragartzen du basoak. Gorka Gorospe ornitologoa eta gidaria da, eta igandean hegaztion bila joateko txangoa gidatuko du, Mirua etxearen eskutik.
Kintoa, Irati, Bertiz. Hiru horietako edozein da toki ona okilei behatzeko; okilen ahotsa entzuteko. Zuhaitzak jotzen dituzte mokoarekin, arboletan dauden intsektuen bila. Nafarroa, oro har, herrialde ezin hobea da okilei so egiteko, penintsulan bizi diren zazpi okil espezieak ikus baitaitezke hemen. Bertizen, adibidez, zazpiak daude: okil txikia, okil ertaina, okil handia, okil beltza, okil berde iberiarra, okil gibelnabarra eta lepitzulia. Herrialdeko basoak maite dituzte.
Okila ematen ez duen okila
Okil gibelnabarra eta lepitzulia nabarmendu ditu Gorospek: gibelnabarra, ia bere populazio osoa Nafarroan dagoelako; eta lepitzulia, berriz, bertze okilekin alderatuta hagitz bertzelako ezaugarriak dituelako. "Ez du ematen okil bat; marroia da, eta ez du moko luze eta indartsua, besteek bezala".
Gibelnabarra, zehazki, mendebaldeko Pirinioetan bizi da, hegoaldeko isurian. "Nafarroan dago populazio osoa, bikote bat izan ezik; beste hori Huescan dago", azaldu du Gorospek. Ondorioz, ornitologo anitz etortzen da herrialdera, prismatikoekin okil gibelnabarrak bilatzera.
Lepitzuliari buruz, "berezia" dela erran du Gorospek. "Ez du okilen ohiko jokabidea, eta, gainera, migratzailea da. Apiril aldera etortzen dira, eta irailean edo urrian itzultzen dira Afrikara, negua pasatzera".
Lepitzuliak parke eta ibar basoetan egoten dira, batez ere. "Baso nahiko irekietan, oro har". Okil gibelnabarrak, berriz, baso hagitz bereziak maite ditu: "Pagadietan egoten da; izei pagadietan ere bai, Iratin, adibidez". Baso horietan, zuhaitz zahar eta handiak maite dituzte okilok, batez ere.
Bertze hainbat okil ikusteko aukera gehiago izaten da. Iruñetik gertu, adibidez, Arga ondoko bazterrak dira aproposak: "Okil txikia, okil handia eta okil berdea ikus ditzakegu bazter horietan". Hegaztiok ikusteko aukera izateak ez du bermatzen, halere, haiekin topo egitea: "Hegazti lotsatiak dira". Martxo aldera dute araldia, eta orduan "aktiboago" direla erran du ornitologoak. "Aukera gehiago dago okilak ikusteko; mokoarekin zuhaitzetan jotzen dute, eta basoan entzuten da haien hotsa", erantsi du Gorospek. Igandean eginen dute saiakera.
Edurne Elizondo
Deus gertatu izan ez balitz bezala. Hiru urte joan dira jada Elhadji NDiaye Espainiako Poliziaren esku hil zenetik, eta, oraindik ere, inork ez du heriotza horren ardura bere gain hartu. "Zigorgabetasuna eta isiltasuna dira nagusi".
Horixe salatu dute migratzaile senegaldarra gogoratzeko elkarretaratzea antolatu duten eragileek. Joan den ostiralean egin zuten, Iruñeko Udaletxe plazan, NDiayeren heriotzaren hirugarren urteurrenaren egunean. Africa United elkarteak, SOS Arrazakeriak, Paperak eta Eskubideak Denontzat taldeak eta EH11 Kolore kolektiboak deitu zuten protestara. Karrikara atera ziren, ez dutelako ahaztu nahi. Ezin dutelako ahaztu.
Iruñeko Arrotxapea auzoan atxilotu zuten Elhadji NDiaye, 2016. urteko urriaren 25ean; lurrean etzanda, gainean hainbat polizia zituela agertzen da zenbait bizilagunek egindako bideoetan. Ezin mugitu. Konorterik gabe eraman zutela nabarmendu zuten hainbat lekukok. "Hilik". Polizien bertsioaren arabera, ordea, ziegan sartzeko zain zela konturatu ziren ez zuela arnasa hartzen. Espainiako Gobernuaren Nafarroako orduko ordezkari Carmen Albak uko egin zion Nafarroako Parlamentuan azalpenak emateari.
2017. urtean, Elhadji NDiayeren heriotzari buruzko dokumentala plazaratu zuten Ahotsa.info agerkari digitalak eta SOS Arrazakeriak. Ordura arte ikusi gabeko irudiak erakutsi zituzten, eta irudiok kolokan jarri zuten bertsio ofiziala. "Bat-batean konortea galdu eta hil" zela erran zuen Espainiako Poliziak. Atxiloketa gertatu zen egunean grabatutako irudiek erakutsi zuten, ordea, Poliziaren egoitzan arrastaka sartu zutela senegaldarra; ez zela bere kabuz sartzeko gai, alegia.
"Memoria kolektiboaren egutegian markatu nahi dugu gaurko eguna, ezarri nahi diguten ahanzturaren aurka egiteko", erran dute NDiaye gogoratu duten elkarteetako ordezkariek, Udaletxe plazan. Memoria kolektiboaren bidez, migratzaile guztien egoera erdigunean jarri nahi dute, "hirietan dauden muga ikusezinak" salatzeko.
Kontrol arrazistak
Muga horien adibidetzat jo dituzte kontrol arrazistak. "Azalaren kolorearen araberako kontrolak dira, eta agerian uzten dituzte mugek gure egunerokoan zeharkatzen gaituztela". "Arrazakeria instituzionala" dago egoera horien atzean, gogor salatu dutenez. "Atzerritarren legearen gisako tresnak baliatzen dituzte erakunde publikoek".
Motorrean zihoala geldiarazi zuten Espainiako poliziek Elhadji NDiaye, duela hiru urte. Bertsio ofizialaren arabera, "jokabide susmagarria" zuelako geldiarazi zuten. Africa United elkarteak eta SOS Arrazakeria erakundeak hasieratik salatu zuten beltza zelako atxilotu zutela senegaldarra; kontrol arrazista baten biktima izan zela, hain zuzen ere.
Ez hori bakarrik. NDiaye hil eta gero, heriotza drogek eragin ahal izan zutela erran zuen Espainiako Poliziak. "Gazte afrikarra droga saltzailea zela erran nahi izan zuten, susmo hori zabaltzeko herritarren artean". Autopsiak, hala ere, bertan behera utzi zuen bertsio hori.
Ikerketa itxi zuten, Elhadji NDiaye berez hil zela ondorioztatu eta gero. Zigor bidea amaitutzat jo zuen erabaki horrek, baina administrazioaren bidetik saiatzea erabaki zuten Africa United eta SOS Arrazakeria elkarteek. Erantzun gabe zeuden galderak behin eta berriz mahai gainean jartzeko prest zirela argi utzi nahi izan zuten. Bide hori, hain zuzen ere, zabalik da, oraindik ere.
Galderak erantzuteko beharra, gainera, karrikan aldarrikatu dute NDiayeren heriotza salatu duten elkarteek eta herritarrek. Epaileek eta erakunde publikoek azalpenak eman behar dituztela berretsi dute, senegaldarraren heriotza behingoz argitu ahal izateko. Berriz gerta ez dadin, gainera, polizien jarduera kontrolatzeko protokoloak ezartzeko beharra nabarmendu dute. "Sistema arrazista da, eta bazterketa, ondorioz, egiturazkoa", salatu dute. Epaitegiak "arrazakeria instituzionalaren bertze adar bat" direla gaineratu dute.
Elhadji NDiaye erdigunean jarri dute haren lagunek, Poliziaren esku hil zenetik hiru urte joan direnean. Bizitza handiena dela nabarmendu dute. Elkartasunera deitu dute, bai eta sareak ehuntzeko elkarlanera ere. "Bizitza eta aniztasuna jarri behar ditugulako eraiki nahi dugun eredu berriaren erdigunean".
Kattalin Barber
Fibrosi kistikoa dutenen premiez eta eskariez aritu da Cristina Mondragon (Donostia, 1967). Bederatzi urte daramatza Fibrosi Kistikoaren Nafarroako Elkarteko buru gisa lanean, eta pozik agertu da gobernuak eta botika-industriak orain lortu duten hitzarmenarekin: tratamendu berria finatzatuko dute, eta, horri esker, gaixoen bizi kalitateak hobera eginen duela ez du zalantzarik Mondragonek. Oraindik sendabiderik gabeko gaixotasuna da fibrosi kistikoa, kronikoa, eta, besteak beste, ikerketa sustatu behar dela nabarmendu du elkarteko buruak.
Fibrosi kistikoa duten gaixoentzako bi botika finantzatuko ditu Nafarroako Gobernuak, Espainiako Gobernuak baimena eman eta gero. Zer moduz hartu duzue albistea?
Urte askotako borroka izan da, eta pozik gaude. Bidea gogorra izan da, eta asko kostatu da. Halere, elkarte gisa oso pozik gaude, eta xanpaina ateratzeko moduko albistea da. Orain dela lau urte hasitako bidea da, eta gobernuaren eta botika industriaren arteko negoziazioak asko iraun du. Esan bezala, sentsazio gazi-gozoa dugu, urte hauetan guztietan gaixo askoren birikak hondatu direlako, eta gaixoak hil direlako bidean. Botikak ez du sendatzen, baina gaixotasuna ez hedatzea ahalbidetzen du. Guretzat, oinarrizkoa da, gure bizi kalitatea asko hobetzen duelako. Nazioartean erabiltzen diren sendagai berriak bizkorrago nahi ditugu gaixoen eskura.
Zenbat pertsonak dute eritasuna Nafarroan?
Nafarroan guk ez dugu erroldarik, eta administrazioari eskatu diogu. Elkartea garen heinean, gurean badaude gaitza duten 30 lagun inguru. Baina badakigu gehiago daudela, edozein arrazoi dela medio, gurera etorri ez direnak.
Gaixotasun genetikoa da?
Bai, eta 2.000 mutazio inguru daude. Egoerak, hortaz, oso desberdinak dira. Nafarroako gaixoak Bizkaiko Gurutzeta ospitalean artatzen dituzte, han dagoelako erreferentziazko unitatea. Hango medikuek eramaten dituzte hemengo kasuak. Espero dugu arazorik ez izatea, botika ez delako gaixo guztientzat, eta erantzuna desberdina izan daiteke kasu bakoitzean. Bi botika dira tratamendurako erabiliko direnak: Orkambi, 6 eta 12 urte bitarteko haurrentzakoa, eta Symkevi, 12 urtetik gorako haur eta helduentzakoa.
Nafarroan ez dago erreferentziazko unitaterik?
Nik ulertzen dut hemen ez egotea unitaterik. Ez dago behar adina kasurik, eta ez dugu hori eskatzen. Guk aldarrikatzen duguna da ospitale edo eguneko unitate bat izatea Nafarroan fibrosi kistikoa duten pertsonentzat. Pediatrian ongi zaintzen ari da hori; ez ordea, gaixo helduekin.
Gabeziak badaude?
Gaixotasunak aurrerapen handia izan du azken hamarkadetan, eta hutsunea dago gazte eta helduak behar bezala artatzeko. Gaixorik daudenen bizi itxaropena luzatu da, eta espezialistak behar dituzte. Guk nahi duguna da gaixoak babestuta sentitzea. Administrazioak gaixoak babestu behar ditu, gaixoen eskubidea delako, eta administrazioaren betebeharra. Nafarroan osasun profesionalen talde bat nahi dugu, eritasunaren inguruko gaiez arduratzeko.
Oraindik ere gaixotasuna ikusezina da?
Bai, baina kontuan izan behar dugu gaixotasun arraroen artean ohikoena dela. 3.000 pertsonatik batek izan ohi du. Gaitza ez dutenen artean 25etik bat eramailea da. Duen garrantzia eman behar zaio. Lortu ditugu hainbat gauza, urratsak egin ditugu, baina egin behar duguna da pauso erraldoia ematea. Jendeak eritasuna ezagutzea eta erakundeek haien ardura bere gain hartzea dira, besteak beste, gure aldarrikapenak. Larrialdietarako protokoloa egotea, adibidez. Gaixotasuna ikusgai egitea ez da erraza. Batetik, fisikoki ez da ikusten, eta, bestetik, pazienteek zaila dute elkarrekin aritzea borrokan infekzio gurutzatuak direla eta. Eskoletan irakasle eta ikaskideekin ere landu nahi dugu gaia.
Nafarroan aurten 30 urte bete dituzue. Nola aldatu da bidea?
Aurrerapauso handiak eman dira, eta egoera ez da berdina. Esan bezala, bizi kalitatea eta bizi itxaropena hobetu dira. Guk tratamendua aldarrikatu dugu oraingoan, baina badakigu oinarria ikerketan dagoela. Gaixotasuna ikertzeko inbertsioa beharrezkoa da. Estatuak ez badu ematen, enpresa pribatuak emanen du dirua. Horregatik diogu oinarria sustatzea dela eta beharrezkoa da profesionalei dirua ematea iker dezaten. Orain finantzatutako botikek denbora gehiago ematen digute sendabidea lortu arte. Administrazioek egin behar dute horren alde, eta, bitartean, bizi kalitatea bermatu. Pausoak ematen ari dira, eta lortuko da, baina terapia genetikoak oraindik du bidea egiteko. Egunen batean helduko da fibrosi kistikoa sendatzeko era, eta, bitartean, organismoa ahalik eta ongien izatea da helburua.
Zuen lana ere bada administrazioei presio egitea?
Bai. Elkarteak gobernuak ematen ez dituen eta eman beharko lituzkeen zerbitzuak ematen ditu. Biriketako arazo larriak eragiten ditu fibrosi kistikoak, eta, horiek arintze aldera, fisioterapia behar izaten dute gaixoek. Tratamenduan gure zutabeak antibiotikoak, nutrizioa eta arnas fisioterapia dira. Elkartean fisioterapia zerbitzua ematen dugu. Gobernuak diru laguntza ematen du, baina gero eta baldintza zorrotzagoak ezartzen dizkigu. Guk nahi duguna da arnas fisioterapian adituak diren profesionalak izatea osasun publikoan.
Heldu den urtean Iruñean ospatuko da Espainiako Fibrosi Kistikoaren Federazioaren batzarra. Hasi zarete topaketa prestatzen?
Bai, lanean ari gara dagoeneko. Datorren urteko maiatzaren 30ean eta 31n izanen da. Bi urtean behin egiten da, eta 2020an Iruñean antolatuko dugu. Aditu asko etorriko dira, gaitzaren inguruan hitz egiteko. Federazioa antolatzailea bada ere, gu laguntzaile gisa ari gara.
Amets Aranguren Arrieta
Bukatu dira. Finitu dira. Agortu dira. Gastatu dira. Ez, ez da Hatortxurako sarrerarik geratzen. Bai. Benetan. Nola da posible? 10 urtean ez duzu jaialdira huts egin eta orain esanen dizute aurten ez zarela joanen? Beti erosi izan duzu sarrera abenduan; aurten azarora heldu gabe gaudela atera dute Sold Out dioen kartela.
Ea, itxoin. Zurekin batxilergoa egin zuen neska beltzaran argal hura antolakuntzan dabil, ezta? Idatz iezaiozu, fijo ulertuko duela eta sarreraren bat eman ahalko dizula, ziur aski ez dio inork horretarako idatzi. (Ideia brillantea).
-Aupa, Maddi! Ongi? Aizu, Hatortxuko antolakuntzan zabiltza, ezta? Begira, kontutxo bat...
Edo bestela... musika taldeek ere badituzte gonbidapenak. Bidali Tasiori mezu bat, gertukoa da tipoa eta ez dizu ezetz esanen. (Garun pribilegiatua).
- Ei Tasio! Ze bizi? Aurten Hatortxun joko duzue, ezta? Bua, qué guay. Ba badakizu zer? Ni sarrerarik gabe geratu naiz, tío....
Bueno, egia esan, lortzen ez baduzu ere, Nogen, Xabi Bandini, Huntza... Puf... Hatortxu Rock baino, hobe luke Hatortxu Pop deitu. Urteak daramatzazu hori esanez eta arrazoi... Gainera, 20 euroan saldu dituzte sarrerak aurten, eta duela urte batzuk 15 euroan zeuden... Eta bueno, bide batez, kuadrillako batek egiteko eskatu zizun txandaz libratuko zara, zeren, Hatortxura juerga egitera joaten ez bazara, txandarik ez duzu eginen, noski. Falta zena.
Eta hori da, jaun-andreok, hain zuzen, Hatortxu Rockek nahi eta behar ez duen jendea.
1. Hamar urte daramazu Hatortxura joaten... primeran. Horrek ez dizu betirako premium bonurik, urrezko sarrerarik edo antzekorik emanen. Bilatu bestela antolakuntzan hogei urte baino gehiago ibilita daudenetatik zenbatek pasatu duten Hatortxu bat sarrerarik erosi gabe. Zorte on.
2. Hatortxu Rock-Hatortxu Pop. Benetan? Bueno ba, itzul gaitezen festibal honen lehen urratsera, lehenengo mailara. Hatortxu Rock ez da musika jaialdi bat. Bai, musika taldeak daude, kantuak, oholtzak, alkohola, bokatak, taldeen merchandising-a... Bai, jaialdi batek dituen ezaugarri berberak. Eta ehunka boluntarioak? Eta etekinaren helmuga? Gaueko ekitaldia (kontzertu artean rolloa moztu eta hizketan hasten diren tarte hori)? Festibala sortzeko arrazoi, abiapuntu eta helburua? Hatortxu Rock ELKARTASUN jaialdia da, beste dena aieru.
3. Sarrera 20 euroan. Kalkulu azkar batzuk: hemezortzi musika talde/bakarlari/DJ. Batez beste hamabi bat kantu jo/jarriko ditu bakoitzak. 0,09€ kantuak. Bederatzi zentimo kantu batek. Kantu bat = 9 zentimo. Broma ematen du. Zenbat kostatzen zaigun immateriala denagatik, ukitu ezin dugunagatik pagatzea, e?
4. Hatortxu Rockek (bai, izenean oraindik Rock darama) boluntarioekin funtzionatzen du. Elkartasun jaialdia da (berriz, badaezpada). Boluntariorik ez = Hatortxurik ez. Txanda bat egiteko eskatu eta zure erantzuna "depende zein txanda", "depende zein ordutatik zein ordutara", "depende non, norekin edo zein kontzertu galtzen dudan" bada, ez duzu ezer ulertu.
5. Utzi Maddi eta Tasio bakean. Sarrera lortzeko aukerarik balute ere, ez lukete zuretzat lortuko.
Sarrera lortzen baduzu, egidazu fabore bat. Esaiozu duela hamabi urte etxetik hamar ordura 18 metro koadroan bizi denari Hatortxu Rockek Hatortxu Pop beharko lukeela. Esaiozu asteburuero 1.300 kilometroko bidaia egin behar duenari zenbat izorratzen dizun sei orduko txanda egiteak eta puf... Igual 20 euro gehiegitxo dela dagoen eskaintzaren truke.
Edurne Elizondo
Behar zaituztegu; guk behar zaituztegu, eta behar zaituztete gazteek. Badakigu ez diguzuela hutsik eginen". Altsasuko Gurasoak elkarteko Edurne Goikoetxearenak dira hitzak. Altsasun erran zituen, joan den asteburuko herriko ferien lehen egunean. Ostiralero bezala, karrikara atera ziren herritarrak, injustizia salatzera. Bihar, Iruñean eginen dute protesta, Espainiako Auzitegi Gorenaren bidez epaileek emandako azken mailukadaren aurka. Altsasuarrek argi utzi dute behar diren aldi guztietan aterako direla karrikara, "erasoak herri guztia jo" duelako.
Auzitegi Gorenak hilaren 9an plazaratu zuen Altsasuko auziaren inguruko bere epaia: 79 urtetik 51 urtera jaitsi die espetxe zigorra zortzi gazteei. Diskriminazio larrigarria kendu du, eta bi auzipeturi kalifikazioa aldatu die, lesio delitua kendu baitie Aratz Urrizolari eta Iñaki Abadi. Amaia Izko abokatuak ontzat jo du zigorrak jaitsi izana, baina salatu du epaiak ez duela egoera zuzentzen; alderantziz, "neurrigabekeria" berretsi du. "Gorenera jo genuenean, justizia eta proportzionaltasun bila joan ginen", erran du. Ez dute horrelakorik jaso, ordea.
Kolpea izan da azken epaia gazteentzat eta beren familientzat; eta kolpea izan da altsasuar gehienentzat. Herriko karriketan agerikoa da Altsasuko gazteen aurkako auziak utzitako arrastoa. Paretetan eta balkoietan zintzilik dira justizia eskatzen duten pankartak eta banderak. Bihar Iruñean eginen duten elkarretaratzea iragartzen duten kartelak dira, hain justu, jarri dituzten azkenak: Hau ez da justizia. Urriaren 26an, 17:00etan, Nafarroako Justizia Jauregiaren aurrean.
Hiru urte joan dira jada herriko zortzi gazte auzitara eta haietako zazpi espetxera eraman zituen liskarra gertatu zenetik. Ferietan izan zen. Aurreko asteburuan ospatu dituzte aurtengoak. Besta egin dute altsasuarrek, berriz ere. Ospatu dute. Baina ez da berdina. "Aurrera egin bertze erremediorik ez dugu; baina sumatzen da auziaren arrastoa; ez bakarrik ferietan, egunero sumatzen dugu. Hor dago beti", erran dute Altsasuko hainbat gaztek, herriko taberna batean.
Espainiako Auzitegi Gorenaren azken ebazpenak orain arteko ezinegona areagotu bertzerik ez du egin herritarren artean. "Guretzat zaila da onartzea gure gazteak espetxera eraman dituen bidegabekeriak aurrera egiten duela. Mingarria da". Horixe nabarmendu dute izena ez eman nahiago duten bi altsasuarrek. "Esperantza? Gutxi genuen, hasieratik agerian gelditu delako zenbaterainokoa den auziaren inguruan eraiki duten azpijoko mediatiko, politiko eta judiziala", erantsi dute. Zehaztu dute, halere, ez dutela etsiko. "Karrikan izanen gara behar den guztietan; Espainiako Auzitegi Konstituzionala eta Estrasburgo izan daitezke hurrengo urratsak, eta, gu, gazteak eta familiak babesten egonen gara bidean".
Amaitu ez den injustizia
Gazteak eta familiak ditu buruan Erkuden Ruiz Barrosok ere. "Elkartasuna agertzeko ekitaldi guztietan parte hartu, eta kalean jarraitu, besterik ezin dugu egin. Gurasoen ondoan egon behar dugu egiten dituzten urrats guztietan, gertatu den injustizia salatzen", nabarmendu du Altsasuko kazetariak.
"Zer gehiago egin dezakegu?", galdetu du, etsipen puntu batekin. "Auzitegi Gorenaren epaiak ez du orain arteko injustizia zuzendu". Bidegabekeriak bertze urrats bat egin duen sentipena dute bertze herritar anitzek ere. Egindako protestek ez dutela errealitate hori aldatzea lortu, alegia. Aldi berean, argi dute injustiziaren aurka lanean jarraitu behar dutela. Egunerokoaren zurrunbiloak hartu arren, protestak eta aldarrikapenak izan behar dutela beren tokia altsasuarren artean.
"Gu izaten ahal ginen". Horixe pentsatzen dute gazte anitzek. Altsasuko auziko zortzi kideei gertatu zaiena haiei gertatzen ahal zitzaiela. Institututik atera berri diren bi neska gaztek argi dute hori. "Gu ere gazteak gara; guri gertatzen ahal zitzaigun, eta espetxean egoten ahal ginen orain, azpijoko baten ondorioz", nabarmendu dute.
Espainiako Auzitegi Gorenaren azken epaiarekin "gaizki" direla erantsi dute. "Zigorra jaitsi dute, baina gazteek espetxean segitzen dute. Ez da bidezkoa gertatzen ari dena". Gorenaren ebazpenak injustizia zuzenduko zuen esperantza bazutela onartu dute, eta, ondorioz, epaiarekin jasotako kolpea "okerragoa" izan dela erran dute.
Bihar Iruñean izanen dira biak. "Ezin dugu atzera egin. Kalean jarraitu behar dugu, Auzitegi Gorenak bere epaia eman arren. Bidea ez da hemen bukatu, jarraitu behar dugu". Herritarrak protestarekin bat egiteko gogoz direla uste dute gazteek: "Azken ebazpenaren berri jaso eta gero, jendeak badu kalera ateratzeko beharra eta indarra".
Salatzen jarraitzeko behar hori berretsi du Mikeldi Diez altsasuarrak ere. Espainiako Auzitegi Gorenak orain arteko bidegabekeria zuzenduko zuen sententzia emanen zuenik ez zuen espero berak. "Argi utzi dute haiekin ezin dugula deus egin. Ezinezkoa da. Horixe da dugun sentipena. Familiak, lagunak, herri osoa saiatu da auziarentzat neurriko erantzun bat emanen zuen bidea zabaltzen, baina ezinezkoa izan da", erran du.
Espainiako erakundeek, alderdiek eta hedabideek Altsasuko auziaren inguruan garatu duten diskurtsoak erakusten du "atzera" egin dutela, Diezen ustez. Hala eta guztiz ere, "justizia eske" jarraitu bertze biderik ez dagoela uste du altsasuarrak. "Kalean jarraitu behar dugu, mobilizatzen. Ez da bakarrik Altsasu; Katalunia ere bada. Han eta hemen, kalean jarraitu behar dugu. Deus ez dugula egiten sentitu arren, argi izan behar dugu etenik gabeko protestekin lortu dezakegula gauza asko. Atzera eta atzera ari dira Espainiako agintariak. Aurrera egiteko bide bakarra mobilizatzea da", erantsi du.
Protesta gehiago
Mobilizatzen jarraituko dute altsasuarrek. Nafarroako Justizia Jauregiaren aurreko elkarretaratzea ez da biharko protestarako aukera bakarra izanen, ekitaldi horrekin bat eginen duen bizikleta martxa ere antolatu baitute; Altsasutik abiatuko da, eta Iruñeko Antoniutti parkera ailegatuko da 16:30ean. Handik eginen dute auzitegirainoko bidea.
Azaroaren 2an, bertzalde, kontzertua eginen dute Altsasun, espetxean diren gazteen alde. Azaroaren 5ean, erakusketa bat inauguratuko dute kultur etxean, Santiago Sierraren Preso politikoak Espainia garaikidean izenburuko obrarekin. Arcon zentsuratu egin zuten lan hori. Azaroaren 8an, mahai ingurua eginen dute Altsasuko auziari buruz, eta, hil horren 24an, berriz, bertze kontzertu bat, Euskal Herriko eta Kataluniako artistekin.
Altsasuko Gurasoek borrokari eta protestari eutsi nahi diote, eta herri bat dute atzean, familiak bide horretan Estrasburgoraino laguntzeko prest. "Herri guztiaren aurka egin dute; herri guztiaren aurkakoa da bidegabekeria", errepikatu dute altsasuar anitzek.
"Astakeria judizial ikaragarria da hau". Hitz horiekin laburbildu du Adur Ramirez de Aldaren ama Bel Pozuetak Auzitegi Gorenaren epaiaren aurrean sentitutakoa. Babesa eskatu dute gurasoek. Eta herria emateko prest da.
Edurne Elizondo
Urte oroko jarduna dute, astelehenetik aurrera, Iruñerriko mikologoek eta Gorosti zientzia elkarteak: hilaren 28an hasiko da Luis Garcia Bonak zuzendutako onddoen inguruko ikastaroa. Hamar egunez, mikologiaren esparruan sakontzeko aukera emanen du Gorostik. Perretxikoak biltzeaz harago, ikerketa sustatzea izanen da helburu nagusietako bat, onddoak eta haien fruituak ezagutzeko eta sailkatzeko asmoz.
Onddoak eta perretxikoak ezagutzeko toki hagitz aproposa da Nafarroa. "Aberastasun handikoa da gure herrialdea", nabarmendu du Garcia Bonak. Biologoa 1972. urtetik ari da mikologiaren esparruan lanean. Onddoen inguruan egin zuen tesia, hain zuzen ere. Mikologian doktore da, eta 1992. urtean sortu zuen esparru hori ikertzeko atala Gorostin. 2017. urtean, zientzia elkarteko bere kideekin batera berrogei urtez egindako lanaren emaitza sarean jarri zuen Garcia Bonak, navarra.observation.org webgunearen bidez.
Zientziarekin lotutako interesak eramaten ditu Gorostiko kideak onddo bila. Garcia Bonak badaki, hala ere, Nafarroako mendietan perretxiko biltzaileak direla nagusi. Jarduera hori bazter utzi gabe, biltzen den hori ezagutzera deitu ditu herritarrak Gorostiko kideak. "Anitzez ere gehiago gozatzen ahal dugu perretxikoak bilatzen, argazkiak egiten, identifikatzen eta sailkatzen". Lau hamarkadatan jasotako datuak sarean eta denen esku jartzeko urratsak jakin-mina piztu nahi du, hain zuzen ere, perretxiko biltzaileak mikologo bilakatzeko.
Astelehenean hasiko duten ikastaroak ere helburu bera du. Hilaren 28koa izanen da lehendabiziko saioa, eta azaroaren 12koa, berriz, azkena. Teoria jorratzeaz gain, txangoak ere eginen dituzte: lehendabizikoa azaroaren 2an, eta bigarrena, berriz, azaroaren 9an. Hogei pertsonarentzako ikastaroa antolatu dute Gorostikoek, eta ia betea dute. "Interesa bada", erran du Garcia Bonak.
Piztutako interes hori zientziaren arloko datuekin elikatzea da Gorostiko kideek antolatu duten ikastaroaren bidez egin nahi duten lana. "Lortu nahi dugu, adibidez, jendeak gogoeta egitea onddoek naturan betetzen duten rolari buruz", erran du biologoak.
Eman ditu galdera hori erantzuteko hainbat zertzelada: "Onddoen funtzio nagusia da lurzoruko gai organikoen hondarrak deskonposatzea. Hori egiten dute onddo gehienek. Batzuk landareen parasito izan daitezke, eta bertze anitzek, berriz, landareak elikatzen laguntzen dituzte".
Nafarroan 2.100 onddo espezie baino gehiago identifikatu dituzte Gorostiko kideek. Sarean eman dute ikusitako perretxikoen berri, behaketa bakoitzaren kokapenarekin. 70.000 dira, denera, azken lau hamarkadatakoak.
Luis Garcia Bonak nabarmendu du azken hamar urteotan klima aldaketak onddoei eragin diela, eta gero eta gutxiago direla herrialdeko mendietan agertzen diren perretxikoak. "Ez du euririk egiten behar duen bezala, eta, ondorioz, perretxiko gero eta gutxiago ateratzen da. Sasoia, gainera, anitz laburtu egin da", azaldu du. Gorostiko kideen jardueran ere izan du eraginik egoera horrek: bi ikastaro egiten zituzten hasieran, baina bakarra antolatu dute azken bost urteotan. Astelehenean hasiko dena prest dute.