Saioa Alkaiza
Normaltasuna bueltatuko diogu hiriari. Sanferminetara begira, gauza batzuk ezin izanen ditugu ukitu, Errekoletak plazako txosnak, adibidez, baina heldu den urtean, halakorik ez da egonen, ziur".Bota du bere mehatxua Enrique Maiak. Aurten ...
Edurne Elizondo
Historia eta istorioak. Eskualdeko herritarren iragana eta oraina lotzen dituzten hitzak. Hitz horien atzean gordetzen den altxorra. Horixe jaso du Bortzirietako Euskara Mankomunitateak, Bortziriak solasean. Ahozko tradizioaren bilduma ...
Ane Eslava
Egia. Hori da kantu batek behar duena: "Egia esan; benetakoa izan". Hori uste dute Areta Senosiain, Amets Aranguren, Ibai Osinaga, Eder Escalera eta Javier Larrañeta musikariek. Egiak kontatzeko eta barrenean zutena musikaz kanporatzeko, Ibil Bedi taldea sortu berri dute. Erlojuaren kontra ondu dute lehenbiziko diskoa, eta Berandu baina garaiz izena jarri diote, urteetan taldearen proiektua geroratzen aritu ostean egin baitute urratsa; berandu, baina garaiz.
"Ines Osinagari entzun nion kantu batek egia esan behar zuela funtzionatzeko", adierazi du Amets Arangurenek. Hori bera pentsatzen dute hark eta haren taldekideek, eta hori egiten saiatu dira: sentimenduak hitz bihurtu, eta, gero, kantu bidez, hartzaileekin partekatu. Zazpi abestiko lana osatu dute, eta gai pertsonalei buruz mintzatu dira horietako bakoitzean. Sentimendu jakin batek zeharkatzen du diskoa, bereziki: galerak. Osinagak eta Arangurenek idatzi dituzte hitzak, azkenaldian bizitako bolada txarretan, ezinegonak airatzeko eta barrena sendatzeko. Hala, aurrera egiteko baliatu dute musika: aurrera ibiltzen jarraitzeko. Eta ideia hori bera eraman dute taldearen izenera.
Musikak elkartu ditu bost kideen bideak, baina aldez aurretik ezagutzen zuten elkar. Senosiain eta Aranguren Iruñekoak dira, eta, taldean, lehenak biolina jotzen du, eta bigarrenak, pianoa eta saxofoia; biek egiten dituzte koroak. Escalera Erriberrikoa da, eta taldeko bateria jotzailea; Osinaga Irunberrikoa da, eta abeslaria eta gitarra jotzailea; Larrañeta, berriz, Zangozakoa da, eta baxu jotzailea. Lehenbiziko laurek institutuan eta kontserbatorioan ezagutu zuten elkar; Osinaga eta Larrañeta, berriz, herrien gertutasunarengatik dira lagun.
Senosiainek, Arangurenek eta Osinagak institutu garaitik zeukaten musika talde bat sortzeko ideia, baina Silvia Perez Cruzen kontzertu baten ostean hartu zuten erabakia. Bi neskek elkarrekin ikusi zuten abeslari kataluniarraren kontzertua, iaz, Donostian, eta, ateratzean, pentsatu zuten saiatu behar zutela jendeari sentiarazten egun hartan haiek sentitutakoa. "WhatsApp talde bat egin genuen, Ibairekin, eta Benetan izena jarri genion; esan genuen: egingo dugu zerbait, baina benetan", kontatu du Senosiainek. Iazko udan izan zen hura. Erabakia hartuta, lehenbiziko kantu batzuk lantzen hasi ziren, eta, beste taldekideak bilatu ondoren, aurtengo urtarrilean jarri ziren martxan bost lagunak. Azkar sortu dute diskoa, beraz.
Proiektua gerorako uzten aritu izanak inspiratu zituen diskoaren izena erabakitzeko. Zehazki, Arangurenek proposatu zuen. "Behin, esaldi bat irakurri nuen [Karmele Jaioren] liburu batean; zera zioen: Garaiz esaten ez direnak, gero ezin izaten baitira esan. Eta pentsatu nuen gu berandu gindoazela, baina ez beranduegi; epearen barnean", azaldu du.
Laguntasunak eta musikarekiko pasioak ez ezik, musikan ibilbide bat egina izateak berdintzen ditu bost taldekideak. Osinagak kontserbatorioan ikasi zuen; Altxatu punk-rock taldean aritu da bederatzi urtez, eta hainbat txarangatan jotzen du. Aranguren, Senosiain eta Escalera ere kontserbatorioan ikasten ari dira, eta azken hori txarangatan ere ibiltzen da. Larrañagak, berriz, Soul Meeting taldean jotzen du, eta, Osinagarekin batera, Hordeum Vulgare proiektua sortu zuen, baina eten egin dute. Kontatu dutenez, denek musika jakintzak izateak kantuak sortzeko erraztasuna emateaz gain, exijentzia handia izatera eramaten ditu, horrek dakartzan gauza on eta txarrekin. "Guri erakutsi digute inoiz ez dela perfektua; beti hobetu daitekeela", aipatu du Senosiainek. Ondorioz, onartu dute diskoarekin "gustura" egon arren oraindik xehetasun batzuk aldatuko lituzketela.
Askotariko esperientziak dituzten modu berean, musikan erreferente ezberdinak ere badituzte. "Ez dugu erreferentziazko talde jakin bat, baina gugan eragina izan dezaketen taldeak daude", azaldu du Arangurenek. Horien artean aipatu dituzte Anari, Katamalo, Izaki Gardenak, Itoiz eta Hertzainak taldeak. Ez dakite nola definitu sortzen duten musika, eta ez dute definizio itxi bat egiteko asmorik, baina gustatu zaie nola deskribatu duten taldea Euskal Irratietan: "Pop folkeroa, rock kutsuekin". Edonola ere, hala laburbildu du Osinagak haien musika: "Ez da gaueko hamabietarako musika bat: geratzeko musika bat da; entzutekoa".
Ibil Bedi-ren nortasuna, halere, hitzetatik etorri da, "hitzen mesedetara" konposatzen baitute musika. Hortaz, garrantzizkotzat jotzen dute entzuleek ere horiei erreparatzea. Bost kantu Osinagak idatzi ditu —Agur, Sua, Zaldi zangarra, Gaindosia eta Ama—, eta beste biak —Ihesean eta Hariak—, berriz, Arangurenek. Eta "hustu" egin dira, "barnetik eta lehen pertsonan" idatzi dituzte hitzak. Osinagaren kasuan, amaren heriotzak markatu eta zeharkatu ditu kantu guztiak: iaz hil zitzaion, eta minetik eta galeratik hasi zen sortzen, bizitakoari erantzuna emateko. "Niretzat disko hau monografiko bat da: azken urte honetako nire egoera pertsonalaren isla", adierazi du abeslariak. Hain zuzen ere, amari eskainitako kanta bat sartu du diskoan, eta ama bere "kantu guztietan" dagoela adierazi du.
Arangurenek ere garai gogor batean idatzi zituen kantuak, buruan zituen gauzak idatzita eta kantu bihurtuta "kanporago" zeudela sentitzen baitzuen. Bolada horretan lagun izandakoei eskaini die kanta bat; bestea, gaizki pasarazi ziotenei. "Gorka Urbizuk kontzertu batean esan zituen hitz batzuk buruan geratu zitzaizkidan", esan du "Ez dakit norenak ziren, baina zioten kantatu behar dela galeratik, ez gorrototik; nik, orain, abesti hauek kantatzean, hori dut buruan".
Asteburu batean grabatuta
Maiatzean grabatu zuten diskoa, Amorotoko (Bizkaia) Musikorta estudioan. Estudioaren jabeak ezagunak zituztelako erabaki zuten hara joatea, eta haien gertutasunari eta tokiaren berezitasunari esker "oso gustura" egon zirela esan dute taldekideek, aho batez. Azkar egin zuten grabaketa, asteburu bakarrean, eta hori ere erronka bat izan zen haientzat. Pablo Blanco ilustratzaile zangozarrak diseinatu du diskoaren azala: bost aurpegi abstraktu agertzen dira marrazkian, bost taldekideenak. CDaren diseinua, berriz, Olrait Studiorena da.
Taldekideek argi dute, dena dela, haien musika ezagutzeko modurik onena kontzertuetara joatea dela. Dagoeneko hasiak dira batzuk ematen: Irunberriko Saira tabernan egin zuten estreinaldia, maiatzaren 30ean, eta ondoren Iruñeko Karrikiri elkartean, Bilboko Bira kulturgunean eta Miarritzeko gaztetxean izan dira. Kontzertu bakoitza "oso ezberdina" izan dela kontatu dute taldekideek, eta guztiak "bereziak eta gertukoak". Modu bitxi batean hasi eta bukatu dituzte kontzertuak: bertso bat kantatuz, ahots hutsez. Arangurenek konposatu du, Oskorriren Negu partean mizpira kantuaren doinuarekin. Honakoa dio: Beterik gatoz sendagaiaz, gu prest gaude eta hi non haiz? Bidea hasi da eta ibil bedi. Ekainaren 30ean eta uztailaren 8an dituzte hurrengo kontzertuak, EHZ jaialdian eta sanferminetan.
Ibilbidea hasi berritan, Ibil Bedi taldeko kideak "harrituta" daude jendearen erantzunarekin. Izan ere, badakite gaur egun ez dela erraza kontzertu batean kantu batekin entzuleei negarra eragitea, edo ezagunek mezuak idaztea esanez diskoa entzun eta malkoak isuri dituztela. Baina haiek lortu dute. Eta argi dute zergatik den: kantuetan "egia" esan dutelako.
Edurne Elizondo
Besta gune. Ospatzeko toki bilakatu zen Iruñeko zezen plaza, larunbatean, hiriko Pamplonesa udal musika bandako kideei esker. Ez ziren bakarrik izan: herritarren babesa izan zuten, batetik ordu eskas batean saldu zituzten kontzerturako sarrera guztiak, eta, bertzetik, mundu osoko laurogei bandatako 3.100 musikarirena. Iruñeko erraldoiek ere parte hartu nahi izan zuten, eta lehen mailako dantzari bilakatu ziren Pamplonesaren mendeurren bestan.
Aurtengo ekaina berezia izaten ari da bandako kide guztientzat. Hilaren hasieran, 6an, 7.000 ikasleren aurrean jo zuten musikariek, mendeurrenari lotutako ekinaldiak martxan jartzeko. Hogeita hamabi ikastetxetako haurrek egin zuten bat Nafarroa Arenan, egun horretan, bandako kideak entzuteko prest. Haur horiek ikasturte osoan landu dute Pamplonesaren lana eta historia, eta ekainaren 6ko kontzertuak eman zien egindako lana biribiltzeko aukera. Pamplonesako kideentzat ere "berezia" izan zen emanaldia, kontzertua zuzendu zuen Jesus Garisoainek bukatu bezain pronto nabarmendu zuenez.
Datorren uztailaren 6koa ere egun berezia izanen da, segur aski, Pamplonesa bandako zuzendariordearentzat, Garisoainek berak botako baitu aurtengo sanferminak hasteko txupinazoa, Iruñeko herriko etxetik. Ia aho batez erabaki dute iruindarrek Pamplonesak abiatuko dituela Iruñeko bestak: 9.472 herritarrek eman dute botoa, eta ia guztiak eskuratu ditu musika bandak, %92,1 alegia. Osasunako presidente Luis Sabalza zen bertze hautagaia.
Iruñeko Udalak joan den astean ezagutarazi zuen Pamplonesak botako zuela bestetako txupinazoa. Joseba Asiron jarduneko alkatea zen, eta argi erran zuen: "Pamplonesa esatean, Iruñea esaten dugu, eta sanferminak". Izan ere, suziriak eztanda egin bezain pronto, Pamplonesako musikariak arduratzen dira plazan lehendabiziko obra jotzeaz: Gaintza biribilketa. Garisoain izaten dute bandako kideek zuzendari egun horretan. Besta lehenago hasiko da, aurten, musikarientzat.
Liburua
Momentuan gozatzeko dira Pamplonesaren kontzertuak, baina mendeurrena ospatzeko, bertzelako euskarriak ere jorratu ditu musika bandak: Cien años con la Pamplonesa (Ehun urte Pamplonesarekin) lana ondu dute Luis Maria San Martin musikologo, irakasle eta bandako kideak, Rebeca Madurga musikologo eta arte eta humanitateetako doktoreak, eta Javier Vazquez historialari eta udaleko teknikariak.
Bandaren historia jaso du liburuak. 1919. urtean sortu zuten hainbat herritarrek, orduan banda militarrak baino ez zeudelako hirian. 1941. urtean, Iruñeko Udalak hartu zuen bere gain. Urte horretatik 1987. urtera bitarte, Iruñeko Musika Bandaren Patronatuak izan zuen taldearen ardura. 1987an, patronatua desegin, eta jatorrizko eredura itzuli zen: kultur elkarte bihurtu zuten; eta kultur elkarte da, oraindik ere. Ehun urtekoa.
Edurne Elizondo
Oraingo zahartze prozesuak ez dira lehengoak. 65 urteko pertsona batek erretiroa hartzeak ez du erran nahi aktibo izateari uzten dioenik. Hori nabarmendu du Tania Camino Sanchez psikologoak (Gasteiz, 1981). Zaharrek behar bereziak dituztela erantsi du, eta erantzuna eman behar zaiela. Horretarako dute talde berezia Nafarroako Psikologoen Elkargoan.
Zahartze prozesuak artatzeko taldea baduzue elkargoan. Behar bereziak daudelako?
Taldea duela hainbat urte sortu zen, psikologoak hasi ginelako bat egiten zaharrak artatzen dituzten zentroetako gainerako langileekin. Zahar etxeetan eta eguneko zentroetan lanean hasi ginenean, ohartu ginen bazirela erantzunik ez zuten beharrak. Horregatik erabaki zen taldea osatzea; behar horiei erantzuten hasteko, eta, aldi berean, zaharrekin lan egiten dugun psikologoen arteko elkarlana eta gogoeta bultzatzeko.
Zeintzuk dira zaharrek dituzten behar berezi horiek?
Zaharrentzako egoitzetan eta eguneko zentroetan aritzen garenok artatzen ditugu, batez ere, narriadura kognitiboa dutenak. Kasu horietan, gure lana da kaltearen ebaluazioa egitea, zer gaitasun landu behar den zehazteko, eta, horrekin batera, pertsona horrekin lan egiten duten gainerako profesionalekin aritzen gara, zaharrok nola artatu lantzeko.
Kasu zehatz horietan, etxetik kanpo egoteak ere eraginen die, ezta?
Bai. Elementu anitzek eragiten diete, eta hori kontuan hartu behar da. Horregatik sortu genuen taldea. Zaharrek galera anitzi egin behar diete aurre: gaitasunak galtzen dituzte, etxetik atera behar izaten dute anitzek, lagunak hiltzen joaten dira... Erretiroak ere badu eragina. Fase berri batera egokitzeko beharra dute. 65 urte baino gehiago badituzu, gizarteak zahartzat hartzen zaitu, eta inork azaldu ez dizkizun aldaketak gertatzen hasten dira zure inguruan. Galera horien aurrean egokitzen joan behar dute, etengabe. Eta hori egiteko laguntza da, anitzetan, eskatzen dutena.
Egungo gizarte ereduan, lanik egiten ez duenak ez du balio?
Lanarekin lotuta dago identitatea, neurri handi batean. Estereotipo anitz dago indarrean, oraindik ere, eta zahartzaroa lotzen da ahultasunarekin. Kontua da gaur egun 65 urte dituzten pertsonak hagitz aktiboak direla, kasu anitzetan; hamaika gauzatan aritzen dira. Zahartzea ez da lehen zen prozesu bera, jada. Ondorioz, artatu behar dugun sektorea ere aldatzen ari da, eta kontua ez da bakarrik narriadura kognitiboa dutenak artatzea.
Erraza da 65 urte baino gehiagoko horiek psikologoengana jotzea laguntza bila?
Gure inguruan ere estereotipo anitz dago indarrean, oraindik ere, eta gazteentzat ere zaila izaten da guregana jotzea. Guk zaharrak artatzen ditugu, batez ere, haientzako egoitzetan, eta, ondorioz, erraz hartzen gaituzte, artatzen dituzten profesionalen artean bertze bat garelako, finean.
Zure ikuspuntutik, nolakoa da zaharrekin egiten duzun lana?
Niretzat hagitz aberasgarria da. Gertutasun handiko pertsonak dira. Finean, egunero ikusten dugu elkar, eta zuregana jotzen dute hitz egiteko, edo gauzak egiteko. Esker onekoak dira; esperientzia hagitz aberasgarria da.
Hilaren 15ekoa izan da zaharren aurkako tratu txarrei aurre egiteko eguna. Sektore bereziki zaurgarria da haiena?
Bai. Eta hori da agerian utzi nahi dena egun horren bidez. Tratu txarrak ikusezin dira, oraindik ere, neurri handi batean, baina are gehiago zaharren artean. Tratu txar horiek familia artean gertatzen dira, batez ere. Halere, datuak falta zaizkigu, auzia ez baita behar bezala ikertu, oraindik ere. Kasu anitzetan arazoa da zaharrak ez duela behar bezalako arreta jasotzen zaintzailea erreta dagoelako, eta ez dakielako aurrean dituen egoerak ongi kudeatzen. Ohartu gara tratu txar ekonomikoa ere gertatzen dela.
Nola, zehazki?
Krisiak eragin zuen lana galduta anitzek gurasoengana itzuli behar izatea bizitzera, eta halakoetan gertatzen da, anitzetan, gurasoen dirua gastatzen dutela seme-alabek. Halako egoerak agerian uztea hagitz zaila da. Noski, gurasoek ez dute seme-alaben aurka egin nahi, baina gehiegikeriak gertatzen dira.
Zaila da datuak lortzea?
Bai. Gu saiatu gara, galdeketa egin dugu Nafarroako gizarte langileen artean, eta haiek argi eta garbi erran digute zaila dela 65 urte baino gehiagokoen etxeetara sartzea, beren errealitatearen berri zehatza jasotzeko. Gehienetan, mendekotasun bat dagoenean badute etxe batean gertatzen denaren berri, halabeharrez sartu behar dutelako, han bizi dena artatzeko. Guk uste dugu beharrezkoa dela auzi hau mahai gainean jartzea.
Emakumeak egoera bereziki zaurgarri batean daude?
Datuek diote baietz. Emakumea bikotekidearen menpe egon bada arlo ekonomikoan, adibidez, arriskuak gora egiten du. Oraindik ikerketa lan handia bada egiteko, halere.
Zaharren egoitzetan eta zentroetan zein da egoera?
Hemengo ereduak antz handia du ospitale bateko zerbitzuekin, eta gertatzen da beti ez direla zaharren interesak kontuan hartzen.
Zaharrak artatzen dituzten profesionalak trebatzeko beharra ere bada?
Bai. Trebatu behar ditugu zaintzaile profesionalak, bai eta profesional ez direnak ere.
Espainiako mendekotasun legeak laguntzak agindu zituen, baina ez da bete. Eragin du zaintzan?
Murrizketa anitz izan dira. Laguntzek behera egin dute, eta zaintzaile anitzek gainezka egiten dute. Zaindu behar dira zaintzaileak ere. Iruñeko Donibane auzoan, adibidez, ituna sinatu dugu hamaika eragilek, denen artean zaharren aldeko estrategiak garatzeko. Kontua da komunitatea inplikatzea.
Lur Albizu Etxetxipia
Txuri-beltzeko argazkiak zirela ematen zuen, edo horretara ohitu ginen. Iruñea eta Nafarroa grisaz iraganean hitz egitera. Betiko uxatu bagenitu bezala. Bagenekien ezetz, baina akaso geure buruak pixka bat engainatu nahi izan genituen (gezur bat mila aldiz), errealitateak batzuetan hala ere eraiki egiten direlako. Eta oso egiazko lau urte izan dira, baina amets txiki bat ere izan zen. Ekilibrismorik handienak, kasualitateek, besteek gaizki egindakoek eta kanpoko jokalekuek ekarri ziguten emaitza sinestezina 2015ean: aldaketa. Eta akaso momentuko argazki bat zen, baina aurretik lan handia dagoela eta horretaz kontziente izan behar dugula ikusi dugu azken asteotan. Nafarroa nahi baino matxistagoa, eskuindarragoa, euskarafoboagoa sartu hemen nahi adina abizen— dela. Baina ez gaitezen engaina: Nafarroa aldatu, aldatu egin da azken urteetan. Eta hori ezin da eta ezin izan dute saihestu, eta aldatzen jarraituko dugu. Euskaldunagoa, feministagoa, ezkertiarragoa da gure lur txiki hau.
Ahaztua dugu, akaso, nolakoa zen Nafarroa, nolakoa zen Iruñea UPNk gobernatzen zuenean. Errealitatea, aste honetatik aurrera, zaplaztekoak ematen hasiko zaigu. Prest egon beharko genukeela entzun dut, esan dut azken asteetan. Baina momentu berezi batean gaudela uste dut: errealitateari begiratu eta hau onartzeko garaia da; orduan hasiko gara egoera berriari tamaina hartzen eta, beti bezala, Nafarroa hobea eraikitzeko lanean jarraitzen. Zeren ez, ez gaude prest sobreetarako, borra luzagarrietarako (eh, Esporrin?), kalera erdi urduri ateratzeko, euskara desagerrarazia ikusteko, operazio espekulatiboetarako, herritarrak entzuten ez dituzten eraikinetarako… beste zerbait ezagutu dugu eta badakigu askoz hobea zela, arnasaldi bat izan dela eta, akatsak akats, lortutakoa handia izan dela.
Nire miresmen osoa egunero-egunero esparru desberdinetan (ikastetxeetan, eragile sozial eta sindikaletan, herri mugimenduetan, kultur-taldeetan, lantokietan, udaletan…) lanean aritu direnei, eta udalgintzan aritu eta aritzen diren horiei guztiei. Beharbada orain hartuko diogu benetako tamaina egin duzuen lan guztiari, konturatuko gara zenbaterainokoa zen batzuetan "azaleko, kosmetiko, sinboliko" deitu dugun edo iruditu zaigun hori. Bide luzeak, zailak eta deserosoak hartu dituzue askotan; konpromiso eta ardura handiak. Ez dakit kontziente ote garen egin duzuen guztiaz.
Aspalditik gatoz eta urrunera goaz. Ez gaude egun bakarreko partidetara ohituta, lasterketa luzeetan badakigu ibiltzen eta galtzera ohituta gaude. Baina badakigu gaurko Nafarroa ez dela duela urte batzuetako Nafarroa eta bultzatzen jarraitu behar dugula. Indarrak hartu eta, beti bezala, aurrera segitzea besterik ez zaigu geratzen. Bagenekien zaila izanen zela, baina erronkak gustatzen zaizkigu. Mundu hobe bat eraikitzea beti egonen da oztopoz beterik. Erortzen garenean, zutik erortzea gustatzen zaigu.
Edurne Elizondo
Zaraitzuk ukitzen dituen eskualdeetako herritarrek bat egin dute ibaia babesteko. Zain elkartea sortu dute, asmo nagusi eta garbi batekin: ibaiaren alde egitea, Pirinioetako eremu horretako biztanleentzat duen garrantzia erdigunean jartzeko. Ibaia herritarren egunerokoarekin lotu dute elkarteko kideek, eta horregatik, hain zuzen, Pirinioetan lan egiteko eta bizitzeko eskubidea aldarrikatzeko azken urteotan sortu diren taldeen eskutik egin nahi dute aurrera.
"Dena dago lotuta; ibaia behar dugu hemen bizitzeko", nabarmendu dute Zain elkarteko kide Marta Basconesek eta David Sotok. Pirinioetako herriei eusteko helburuarekin ez ezik, uraren inguruko kultura berriarekin ere lotu nahi izan dute taldearen sorrera. Izan ere, Zain bultzatu duen elementu jakin bat dago elkarteko kideek orain arte egindako lanaren atzean: Ebroko Ur Konfederazioak Zaraitzu ibaia erregulatzeko izan dezakeen asmoa, alegia.
Asmo hori ez da oraingoa. Nafarroako Gobernuak 1987. urtean egin zuen Zaraitzu erregulatzeko aukerak aztertzeko txostena. Geroztik ez da egin txosten horretan jasotakoak garatzeko proiekturik, baina asmoa ez dute bazter utzi. Tiraderan gorde du Ebroko Ur Konfederazioak, eta, azken urteotan, berriz ere mahai gainean jarri du erakunde horrek.
Urbizi erakundeak ohartarazi zuen, duela bi urte, azkenean Zaraitzu ibaiaren inguruko asmoak garatzeko arriskuaz. Fito Jimenezek gogoratu du Urbiziren alarma zerk piztu zuen: "Ebroko Ur Konfederazioak egindako jardunaldi batean aipatu zuten Esa handitu eta gero Zaraitzu erregulatzea izanen zela hurrengo helburua".
Zaraitzu ibaiko eta Esako urtegia handitzeko proiektuak lotuta daude, hain zuzen, Zaraitzuko ura Esa urtegia betetzeko erabiltzea baita Ebroko Ur Konfederazioaren asmoa. "Jendaurrean erraten dutenez, ez dute Zaraitzuko ura beharko, Esa hasieran uste baino gutxiago handituko baitute; baina, aldi berean, ez dute bazter utzi nahi", erran du Jimenezek.
Oraingoa momentu garrantzitsua da, Ebroko Ur Konfederazioa Ebroko Plan Hidrologikoa berritzeko prozesuan murgilduta baitago. Europak 2000. urtean onartu zuen uraren inguruko zuzentaraua, eta 2010ekoak dira zuzentarau horren arabera egindako lehendabiziko plan hidrologikoak. Ordukoa da Ebroko lehenengo plana ere. 2010-2015erako onartu zuten. Ondoren, sei urteko epea zehaztu zuten plan berria egiteko. "2021ean berritu behar dute", azaldu du Jimenezek.
Orain arteko planean, Zaraitzuko proiektua egiteko aukera jasota zegoen. Plan berrian egonen den edo ez argitzeko garaia da, beraz. Uztailean, gai nagusien inguruko agiria aurkeztuko du konfederazioak, eta sei hilabeteko epea hasiko da nahi duenak alegazioak aurkeztu ahal izateko. Gero, urtarrilean, neurrien proposamena eginen du erakunde horrek, eta bertze sei hilabeteko epea izanen da proposamen horiek aztertzeko eta zuzenketak egiteko.
Otsagabitik Irunberrira
"Herritarrak piztu nahi ditugu, ibaiaren alde egin dezaten. Ondare handia da, eta duen balioa jarri nahi dugu erdigunean", nabarmendu du Zain elkarteko David Sotok. 51,5 kilometroko bidea egiten du Zaraitzu ibaiak. Otsagabian hasten da bide hori, Anduñak eta Zatoiak bat egiten duten tokian. Zaraitzuko, Nabaskozeko, Erromantzatuko eta Irunberriko lurrak ukitzen ditu, eta azken herri horretan Iratirekin bat egiten du.
Pirinioetan erregulatu gabeko ibai bakarra da Zaraitzu, eta horrela jarrai dezala nahi dute Zain elkarteko kideek. Ibaiko ura Esara eramateko aukerei buruz, bi daude jasota Ebroko Ur Konfederazioak duen agirian. Aukera bat da Arbaiungo arroila hasten den tokian hogei metroko presa bat egitea, eta, Leire bederatzi kilometroko tunel batekin zulatuta, ura Esara eramatea. Bertze aukera bat da presa ibaian gorago egitea, Aizpurgin, zehazki; bederatzi metrokoa litzateke bigarren hori, baina 11 kilometroko tunela beharko luke Leire azpian, ura Esara eramateko.
"Hemen beti entzun da proiektu horren berri, baina inork ez zuen uste eginen zutenik; azken berriak jaso eta gero, kezka bada", azaldu du Zain taldeko Marta Basconesek. Herritarrek ibaiarekin beti izan duten lotura sendotzeko beharra jarri du mahai gainean. "Pirinioetako herriok ibaia baliatu dugu gure egunerokoan; ibaia erabili dugu egurra eta bestelakoak garraiatzeko, errotak mugitzeko eta baratzeak ureztatzeko", erran du.
Zain elkartearen bidez, harreman hori sendotu nahi dute Zaraitzuko eta inguruko herritarrek, eta asmo horrekin antolatu dute datorren abuztuaren 10ean eginen duten auzolana. "Herriz herri antolatuko dugu auzolana, ibaia garbitzeko asmoz. Nork berea prestatzea da gure asmoa, eta gero denek bat egitea, besta giroan", kontatu du Sotok.
Zangozarrekin bat
Zain elkarteko kideak kontent dira orain arte izan duten harrerarekin. "Hainbat hitzaldi egin ditugu, eta jendetza etorri da", erran du Basconesek. Iazko urrian ere herritar anitzek egin zuten bat Zain elkarteko kideekin, Esako urtegia handitzeko lanen aurka antolatutako martxan. Zangozako Esa + Ez Lanak Gelditu plataformak eta Artiedako (Aragoi, Espainia) Rio Aragon elkarteak deitu zuten urriko martxa horretara. "Haiekin bat egin nahi dugu, Zaraitzu ibaia ukituko lukeen proiektua Esako urtegiarekin lotuta baitago", azaldu dute Zain elkarteko kideek.
Urbiziko Fito Jimenezek ontzat jo du Zain elkarteak Esako urtegiaren aurkako taldeekin bat egin izana. Gogoratu du dirutza xahutu dutela jada proiektu horretan, eta, oraindik ere, "anitz xahutuko" dutela, lanek aurrera jarraitzen badute.
Oraingoz, martxan dira Esako lanak. Jimenezek ez du argi, halere, urtegia handitu eta gero bete ahal izanen dutenik. "Oraingo klima aldaketako testuinguruan uraren baliabidea gero eta eskasagoa da. Aragoi ibaiak ez du Esa betetzeko ur emari nahikoa izanen".
Urbizik Esarako mahai gainean jarritako alternatibak gogoratu ditu erakunde horretako kideak. Zain taldeko kideek ere hori nabarmendu nahi izan dute. Alternatibak egonda ezin dutela onartu Zaraitzu ibaia arriskuan jar dezakeen proiekturik, alegia. "Ura kudeatzeko modua aldatzeko garaia da. Ezin dugu orain arte bezala jarraitu; mugatutako ondasun bat da, eta zaindu egin behar dugu", erran du Marta Basconesek.
Zaraitzu ibaia zaindu nahi dute Zain elkarteko kideek. Zaindu nahi dituzte ibai horri lotutako lurrak eta bizimoduak. Pirinioetan jarraitu nahi dutelako.
Ane Eslava
Duintasuna. Memoria. Aitortza. Justizia. Esker ona. Halako hitzak entzun ziren ekainaren lehenbiziko egunean, Loitiko gainean. Iruñea eta Esa lotzen dituen N-240 errepide zaharrean dago Loitiko gaina, eta, 1936ko altxamendu militarraren ostean, mendatearen bi aldeetako herriek errepresio handia jasan zuten. Orain, 80 urteren ostean, eremuan erail eta hobiratu zituzten 69 pertsonak gogoratzeko oroitarri bat jarri dute han. Omenaldi jendetsu batekin inauguratu zuten oroitarria, familiekin eta inguruko herrietako bizilagunekin. Ahaztutakoei eta isilarazitakoei izen-abizenak jarri zizkieten, ezkutukoa argira ateratzeko, ahanzturaren tokian memoria jartzeko.
1936an Loitiko inguruan errepresioaren alderik bortitzena sufritu zuten lagunak dira orain omendu dituztenak: haien herritik atera eta Loitiko gainean erail eta hilobi irekietan zein errepidearen parean lurperatu zituztenak. David Maruri zangozarrak ikerketa zabala egin du egitateen inguruan, eta, bildu dituen datuen arabera, 1936ko uztail eta abendu artean gutxienez 69 lagun fusilatu eta lurperatu zituzten han. Gehienak Nafarroako inguruko herrietakoak ziren, eta batzuk Aragoikoak (Espainia).
Identifikatu dituztenen artean, hamabost Carcarreko bizilagunak ziren, hamar Zangozakoak, bederatzi Kasedakoak, zortzi Oibarkoak, beste zortzi Andosillakoak, lau Galipentzukoak, hiru Irunberrikoak, bat Burlatakoa, bat Izabakoa, bat Urraulbeitikoa, bat Miranda Argakoa eta bat Aragoiko Sos del Rey Catolicokoa. Eta, horiez gain, gaur egun oraindik badira topatu gabeko hilobi eta gorpuak.
Gertaera latz horiek gertatu zirenez geroztik, biktimen familiek ez dute etsi beren senitartekoak aurkitzeko borrokan. 1939an atera zituzten lehenbizikoz hilotz batzuk Abintzaoko hilerritik, eta behin frankismoa amaituta hasi ziren beste senide asko gauza bera egiten. Hainbat alditan egin dituzte gorpuak lurretik ateratzeko lanak, eta azkenekoak 2016an egin zituzten, Nafarroako Gobernuaren laguntzarekin.
Ekainaren 1eko ekitaldian, azkenean, Loitin hildakoek aitortza jaso zuten. Mikel Iriarte artista nafarrak Isilpeko hilerria izeneko eskultura multzoa sortu du haien omenez. Hiru zutabeko trikuharriak eta sei harriko cromlechak osatzen dute obra. Artistak azaldu zuenez, trikuharriaren zutabeek "egia, justizia eta ordaina" irudikatzen dituzte, eta cromlecharen sei harriek, berriz, hilobietako bakoitza. "Bista ederrak zituzten toki garaietan oroitzen zituzten gure arbasoek hildakoak; hemen ere hori egingo dugu", adierazi du Iriartek.
Zangozako Udalaren bultzadaz sortu dute oroitarria, eta hainbat udalek babestu dute ekitaldia: Burlatakoak, Kasedakoak, Carcarrekoak, Andosillakoak, Oibarkoak, Urraulbeitikoak, Izabakoak eta Sos del Rey Catolicokoak. Angel Navallas Zangozako alkateak ekitaldian zehaztu zuen moduan, Irunberrikoa izan da parte hartzeko eskaerari uko egin dion bakarra. Nafarroako Gobernuak ere babestu du omenaldia, bai eta hainbat elkartek ere.
Omenaldian, senideek urteetan instituzioengandik jasandako "bazterkeria" eta frankismoak izandako "zigorgabetasuna" salatu zuten. Era berean, eskertu egin zuten Nafarroako Gobernuak, udalek eta elkarteek oraingoan egin duten urratsa ahaztutakoak gogoratzeko. Askorentzat berandu da, halere, dagoeneko hilik baitaude biktima gehienen gurasoak, anai-arrebak eta senar-emazteak, eta, batzuetan, baita seme-alabak ere. "Honek balio dezala datozen belaunaldiek jakin dezaten errespetatzen eta oroitzen, egitate ezatsegin hauek ez daitezen berriz gertatu", adierazi zuen Emilia Salvatierrak, Emilio Salvatierra andosillarraren alabak. Ekitaldian, Zangozako Rocamador dantza taldeak, Irunberriko txarangak eta Fermin Balentziak hartu zuten parte; bina abesti eskaini zizkieten biktimei eta senideei.
Omenaldiaren antolatzaileek eskerrak eman zizkioten David Maruri ikertzaileari haren lanarengatik. Hark, berriz, azpimarratu du Loitiko omenaldia aurrera ateratzeko "ezinbestekoa" izan dela Nafarroako Gobernuaren Memoriaren Institutuak azken lau urteetan egin duen lana, Zangozako Udalaren ekimena, eta gainontzeko udalen eta elkarteen laguntza. Ikertzaileak "justizia" moduan ikusten du errepresioa sufritu dutenei laguntzea, eta "oso atsegingarria" dela adierazi du: "Senideen erantzuna ahaztezina izaten ari da".
Ikerketa osatzen ari da orain Maruri. N-240 errepidean egondako fusilamenduez gain, inguruko beste errepide txikiago batzuetan egondakoak ere erregistratzen ari da. Zangozako Enrique II de Albret kultur taldeak urtero argitaratzen duen Zangotzarra agerkariaren hurrengo zenbakian aterako du ikerlan berria, Carreteras sin retorno (Itzulerarik gabeko errepideak) izenburupean. Lan horrekin, bere alea jarri nahi du Nafarroako Gobernua sortzen ari den hobien mapa osatzeko.
Memoriaren lekuak
Loitikoarekin, beste urrats garrantzitsu bat egin dute Nafarroan memoria historikoaren alde. Era berean, Nafarroako Gobernuak onartu berri du memoria historiakoaren lehen sei lekuak inskribatzea, horiek "babesteko, kontserbatzeko eta hedatzeko" helburuarekin. Hala, memoria historikoko lekuen erroldan inskribatu dituzte Sartagudako Memoriaren Parkea, Urbasako Otsoportillo leizea, Olabeko hobia, Igaritik Bidankozerako errepideko oroitarria, Erreniegako hilobien oroitarria eta Azkoiengo emakumearen errepresioaren memoriaren eskultura. Ana Ollo Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako jarduneko kontseilariak esan du lekuen izendapenekin horien ezagutza sustatu nahi dutela, "beldurraren lekuak oroitzapenerako gune bilakatzeko, horiek bakearen eta bizikidetzaren aldeko balioak transmititu ditzaten".
Sei horiek ez dira izango bakarrak, halere. Ollok jakinarazi duenez, dagoeneko lanean ari dira erregistroan beste zazpi leku sartzeko. Horien artean daude Eloko Tejeriako hilobia, Cadreitako Valcarderako hilobia, Ezkabako GR-225 ibilbidea, Iberoko Hiru Gurutzeen Gaina, Etxauriko Memoriaren Parkea, Berako Argaizko harrobia eta German Rodriguezen oroitarria.
David Marurik gogora ekarri nahi izan ditu memoriaren bidean aitzindariak izan diren pertsonak, taldeak eta egitasmoak. Batetik, Itzulera operazioa delakoa aipatu du: "Franco hiltzean, biktima askoren hilotzak hobietatik eta areketatik atera zituzten, eta lurperatze duina eman zieten beren herrietan". Bestetik, lehenbiziko omenaldiak ekarri ditu gogora, eta 1978an Martzillan egin zutena nabarmendu du.
Memoria historikoaren arloan lanean aritu direnen artean, berriz, Jose Maria Jimeno Jurio historialaria nabarmendu du, memoriaren aldeko mugimenduaren "sortzaile eta motor" izan baitzen, haren hitzetan. Azkenik, Nafarroako fusilatuen zifrak zehazteko orduan "gakotzat" jo du Tafallako Altaffaylla kultur taldeak 1986an argitaratu zuen Navarra 1936. De la esperanza al terror liburua (Nafarroa 1936. Itxaropenetik terrorera).
Urrats garrantzitsuak egin dira, baina oraindik lan handia egin beharra dago Nafarroako hobietan geratu zirenei memoria eta duintasuna itzultzeko.
Edurne Elizondo
Oholtza gainean edo kontzertu areto batean gertatzen dena baino anitzez ere gehiago dira musika eta arte eszenikoak. Sorkuntza prozesuaren ingurukoek ere elikatzen dute azken emaitza. Oihalaren atzekoak ikus-entzuleen begiradatik at gelditzen ohi dira, ordea, kulturaren alde ezkutuan. Esparru horretara argia eraman nahi izan du Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuak, hain zuzen ere; hori egiteko bidea 2017an hasi zuen, Musikaren eta Arte Eszenikoen Artxiboa sortuz; orain, jasotako funtsen berri emateko eta zabaltzeko webgunea jarri du martxan, www.amaen.es helbidean.
Nafarroako Artxibo Nagusiaren esku dago musikaren eta arte eszenikoen inguruko ondarearen ardura. 2017tik, hogeita hamazazpi egileren eta erakunderen funtsak jaso ditu: hogeita bederatzi dira musikaren arlokoak, eta bost, berriz, antzerkigintzaren alorrekoak; gainerako hirurak, azkenik, dantzaren esparrukoak dira.
Musikaren arloan, hamaika musikariren, konpositoreren eta abeslariren lanak eta haien ingurukoak hartu ditu artxiboak: Teresa Catalan, Koldo Pastor, Pablo Sarasate, Pedro Iturralde, Isidoro Fagoaga eta Maria Dolores Higueras Dominguezenak, bertzeak bertze. Iruñeko Ganbera Abesbatzak, Iruñeko Orfeoiak, Lizarrako Gaitariek eta Santa Zezilia Kontzertu Elkarteak ere Nafarroako Artxibo Nagusiaren esku utzi dituzte beren funtsak.
Antzerkigintzari dagokionez, lau egilek eman dute beren kultur jarduerarekin lotutako ondarea: Aurora Moneok, Nieves Oteizak, Ventura Ruizek eta Alfredo Sanzolek. Urrats bera egin du, gainera, Nafarroako Antzerki Eskolak. Dantzaren arloan, berriz, Nafarroako Dantza Eskolako funtsarekin batera, Almudena Lobon eta Concha Martinez eta Jose Lainez dantzari eta koreografoena jaso du artxiboak.
Sortze prozesua
Nafarroako Gobernuko Agiritegien eta Dokumentazio Ondarearen Zerbitzuko buru da Joaquim Llanso, eta gobernuak Musikaren eta Arte Eszenikoen Artxiboa martxan jartzeko aukera mahai gainean jarri zuenetik, proiektu horren sustatzaile eta babesle izan da.
Artxiboa sortzeko lehen fasean, gisako bertzelako erakundeak bisitatu zituzten erakundeko arduradunek. Llansok azaldu du, bertzeen lana abiapuntutzat hartuta, ohartu zirela artisten sortze prozesuarekin lotutako funtsak jaso nahi zituztela, nagusiki. Artxiboko kideen asmoa da egileen eta erakundeen lanari dagokion testuingurua ematea. Hori, kasu anitzetan, egileek beraiek egiten dute, artxiboan gordetako bideo lanen bidez, bertzeak bertze. Gisa horretako euskarriak bultzatu nahi dituzte, etorkizunera begira, funtsak egungo eta biharko herritarren esku jartzeko asmoz.
Artxiboak egun duen materialaren kopurua handitu eginen da laster, Llansok ezagutarazi baitu jasotako bertze hamar funtsen berri emanen duela erakunde horrek, laster. Jasotzea eta zabaltzea da haien lana.
Ainhoa Larretxea Agirre
Hainbat alorretako 30 elkartek osatzen dute Nafarroako Pobreziaren eta Gizarte Bazterketaren Kontrako Sarea. Lehendakariordea da Gara Gonzalez (Iruñea, 1989). Sareak 25 urte bete berri ditu, baina hasierako helburu berari eutsi dio: pobrezia desagertzea.
Sareak 25 urte bete berri ditu. Nola sortu zen?
Bazterketaren kontra zeuden 22 elkartek sortu zuten. Banaka, zaila da presioa egitea eta emaitzak lortzea, eta elkarrekin lan eginda xede hori errazago lortzeko sortu zuten. Sarean lan egiteko beharra nabari zuten, elkarte bakoitzak bere aldetik egiten zituelako gauzak.
Sortu zenean, 22 elkartek osatzen zuten sarea, baina, gaur egun, 30 elkarte daude.
Urteen poderioz, elkarte gehiago batu dira sarera. Azkenekoa iaz batu zen: Tuterako elkarte bat. Horrela, lurralde guztian dugu presentzia. Banaka-banaka joan dira sartuz taldeak sarera.
Zer-nolako elkarteak daude?
Alor guztietako elkarteak daude. Batzuek etxebizitzaren inguruan egiten dute lan; bertze batzuek, ijitoekin… aterpeak kudeatzen dituzten elkarteak daude, baita emakumeekin lan egiten dutenak ere. Askotarikoak dira elkarteak. Pobreziak eta bazterketak alor asko ukitzen dituzte.
Sarearen sorreratik nola aldatu da zuen funtzioa?
Helburuak berak dira duela 25 urte eta orain. Egia da egiteko moduak aldatu direla. Gaur egun, hiru lan arlo zehatz ditugu. Alde batetik, eragin politikoa dugu: egiten diren politika guztiak guztion beharrak errespetatzeko egitea da asmoa. Bestetik, sarean elkarren artean egiten dugu lan. Hirugarren arloa parte hartzea da. Guretzat oso garrantzitsua da lan egiten dugun pertsonek politikan eta hartzen diren erabakietan parte hartzea. Azken urteotan, alor horretan lan handia egiten ari gara.
Politika aipatu duzu; azken lau urteetan nabaritu duzue aldaketarik gizarte politiketan?
Egia da egin direla politika berriak. Egiten diren politikak ez dira egokitzen errealitatera, eta oso garrantzitsua iruditzen zaigu analisiak egitea eta egiten diren politika guztiak aztertzea; politika guztien helburua izatea pobrezia bukatzea. Azken urteetan nahikoa gauza egin dira, baina beti gehiago eskatzen dugu. Helburua ez da ahaztu behar.
2008an izan zen azken krisialdi handia. Zer ondorio utzi ditu?
Adituek askotan erraten dute krisia bukatu dela, baina errealitatea oso ezberdina da. 2008an lanpostu asko galdu ziren; soldatek behera egin zuten, eta jende asko pobrezian gelditu zen. Egoera horretatik ez gara atera. Pobrezian gelditu ziren horiek pobrezia larrian daude oraindik ere, eta errealitate berri bat dago: lana daukan jendea, baina hala ere pobrezia egoeran dagoena. Errealitate hori bada Nafarroan, eta ardura hartu behar da, egoera horiek oso latzak baitira.
Krisi berri baten mamua zabaltzen hasi da. Gizartea prest dago horrelako krisi bati aurre egiteko?
Krisian jarraitzen dugu; beharbada ez da krisi makroekonomiko handi hori, baina krisia errealitatea da. Gure inguruko pertsonak pobrezia larrian daude, eta, beste krisi bat etortzen bada, oso zaila izango da jende hori guztia pobrezia egoera horretatik ateratzea.
Nola lagundu daiteke pobrezia egoeran dagoen pertsona bat?
Gure ustez, denek lagun dezakegu. Garrantzitsua iruditzen zaigu errealitateaz jabetzea. Askotan, ez dugu ikusten edo ez dugu ikusi nahi errealitate hau existitzen dela Nafarroan. Lehen pausoa errealitateaz jabetzea da, eta itsu edo isilik ez gelditzea, zer edo zer egitea. Gure bizilaguna lagun dezakegu, elkarte batera joan… Ez du zertan ekonomikoki izan, denborarekin izan daiteke. Laguntzeko hainbat modu daude.
Badaukazu daturik errealitate hori erakusteko?
Joan den urteko datuak ditugu. 86.000 pertsona daude Nafarroan bazterketa edo pobrezia egoeran. Pertsona horien erdiak pobrezia egoera larrian daude, eta jende pila da. Egoera larrian dauden horiek oso egoera muturrekoan daude: kalean daude; ez daukate jatekorik… Horien artean, asko familiak dira, eta haur asko daude, gainera, egoera horretan.
Pobrezia eta pobrezia larria bereizi dituzu. Zein da bien arteko desberdintasuna?
Hilabetean 355 euro baino gutxiagorekin bizi diren pertsonak pobrezia larrian daudela erraten dugu. Diru kopuru horrekin ezin da alokairua edo jatekoa ordaindu.
Pobrezia egoeran egon gabe bertzelako arazoak dituzten pertsonek ere jo dezakete zuen sarera?
Bai, askotarikoak baitira sarean dauden elkarteak. Gure ideia da gizarte guztiari arreta eskaintzea. Edonor etor daiteke laguntza eskatzera edo eskaintzera
Hainbat kanpaina egin izan dituzue.
Azken urteetan, egoera oso larri baten aurka egin dugu lan: aporofobiaren kontra, pobreen kontrako mezu horien kontra, alegia. Kanpaina bat kaleratu dugu horren kontra, Benetazko ideiak pobreziaren aurka izenekoa. Ideia da gizarte guztiak parte hartzea. Gure sare sozialetan aurkitu daitezke kanpainaren nondik norakoak.
Desagertzeko sortu zenuten sarea?
Bai. Gure helburua elkartea desagertzea da, pobrezia bukatzea. Borroka horretan arituko gara beharrezkoa den denbora guztian.