Kattalin Barber
Bi energia plan izan ditu, orain arte, Nafarroak, eta hirugarrena bidean da. Nafarroako Gobernuak 1990eko hamarkadan egin zuen lehenbizikoa. Xabier Zubialde Sustrai Erakuntzako kidearen aburuz, "ausarta" izan zen lehen plan hura, egungo...
Edurne Elizondo
Zoaz mendira, lurrean etzan, eta egin iezaiozu so zeruari. Hori da astronomia". Luis Martorellek erran ditu hitzok. Astronomo amateurra da, Girgillaoko behatokia martxan jarri zutenetako bat. Igandean, Espainiako Astronomia Kongresuko parte hartzaileek bisitatuko dute eraikin hori. Iruñean egin dute bat; 200 inguru dira, eta atzotik ari dira astronomiaz eztabaida egiten, planetarioan. Bi urtean behin egiten dute topaketa hori, eta astronomo amateurren artean garrantzitsuenetako bat da.
Girgillaoko behatokiko kideek planetarioko bertako eta Astronavarra Sarea elkarteko kideak izan dituzte lagun kongresua antolatzeko bidean. Bi urtean behin egiten dute. Astronavarra Sarea, hain zuzen, 2014. urtean jarri zuten martxan, eta, geroztik, abian den topaketa prestatzen aritu dira. 150 bazkide inguru ditu elkarteak gaur egun, eta astronomiari buruzkoak zabaltzea hartu dute helburu nagusi. "Zaletasunak gora egin du Nafarroan", nabarmendu du Astronavarra Sareko Javier Pratek.
Iruñeko Planetarioak badu horretan ikustekorik. 1993an inauguratu zuten, eta astronomo amateurrentzako bilgune izan da. Ez bakarra, ordea. Girgillaoko behatokia astronomia zaletasun duten hainbat pertsonak jarri zuten martxan, duela lau urte inguru. "Hainbat lagunek egin genuen bat; karrikan egon beharrean, babesteko toki bat nahi genuen, eta Girgillaon utzi ziguten. Kontzejuak anitz lagundu digu. Hiru teleskopio ditugu, eta kontzejuak berak bertze bat jarri du. Bisitak egiteko hamaika eskaera jasotzen ditugu; gainezka egin digu egoerak!", azaldu du Martorellek.
Astronomo amateurren artean era askotakoak daudela azaldu du Pratek. Zeruari so egitea nahikoa da zenbaitentzat. "Abuztuan, adibidez, Pertseidak ikus ditzakegu". Bertze zenbaitek nahiago dute diru bat inbertitu. "Bertze edozein zaletasun duenaren kasuan gertatzen dena gertatzen da astronomoen artean ere: muga norberak jartzen duela",erantsi du Martorellek. Astronomoek zehaztu dute, hala ere, teknologia berriei esker, astronomo amateurren eta profesionalen arteko muga gero eta lausoagoa dela. "Profesionalek, anitzetan, amateurren laguntza eskatzen dute; amateurrek lortutako datuak baliatzen dituzte".
Profesionalen eta amateurren arteko elkarlana jorratuko dute, bertzeak bertze, Iruñeko Planetarioan abian den kongresuan. Bertze hainbat gai jarri nahi izan dituzte antolatzaileek mahai gainean, halere, eta nagusietako bat da argi kutsadurarena. Zeru iluna maite dute astronomoek, herri eta hirietan dauden kale-argiek behatu nahi dituzten izarrak eta gainerakoak ezkutatzen dituztelako.
"Arazoa ez da bakarrik gurea; kontua da energia xahutzen ari garela; kaleko argiek, anitzetan, ez dute beren helburua betetzen, zerua argitzen baitute, lurrean dagoena argitu beharrean", salatu du Pratek.
Martorellek azaldu du Garesen, Girgillaoko behatokiko kideen laguntzarekin, hain zuzen ere, araudi berria egin dutela, argi kutsadurari aurre egin ahal izateko. "Arazoaz jabetu dira, eta neurriak hartu nahi dituzte". Nafarroa osoan indarrean dagoen legeak ere argi kutsadura bazter uzteko neurriak agintzen ditu. "Aurretik dauden kale-argiek, ordea, ez dute araudi hori betetzen". Aldatu ez dituztenez, arazoa bere hartan dago oraindik, neurri handi batean.
Astronomoak ez dira zeru iluna bilatzen duten bakarrak. Nafarroako Gobernuak ere izarrak behatzeko zaletasuna turismoa sustatzeko bide bilakatu nahi du. NICDO izenekoa da Iruñeko Planetarioa kudeatzen duen enpresa publikoa, eta "astroturismoa egiteko guneak" zehaztu nahi dituzte herrialdean. "Babestutako eremuak izanen lirateke, nolabait, argi kutsadurarik gabekoak". Donejakue bidea izanen litzateke toki horietako bat. Erronkarin ere sustatu nahi dituzte astronomia eta turismoa. "Zehazki, Larrako eski estazioa nahi dugu astronomoentzako gune bilakatu", azaldu du NICDO enpresako kide Javier Lakunzak.
Sekretu gutxiago
Donejakue bidean, Larran, edonon. "Zeruari so egitea da kontua", berretsi du Javier Pratek. Zeruari so egitean, hain zuzen, unibertsoa uste duen baino handiagoa dela ohartzen da gora begiratzen duena, Astronavarra Sareko kideak erran duenez. "Unibertso horrek sekretu anitz ditu, oraindik ere, baina lehen baino gutxiago; gero eta gehiago dakigu".
Aspalditik da Prat astronomo amateurra; bitan ikusi ahal izan du eguzki eklipse oso bat, eta nabarmendu du gisa horretako bertze bat ikusi ahal izanen dela datorren urtean Ameriketako Estatu Batuetan. "Ikuskizun benetan ederra da hori; gauak hartzen du eguna. Hemen, 2026an izanen da".
Eklipseak, izar iheskorrak, asteroideak... zeruan ez da falta zer behatu. "Ez dago aspertzeko aukerarik". Iruñeko Planetarioa hartu duten astronomoek badakite. Zeruari so egiten diotelako etorri dira kongresura, hain zuzen ere. Eta hori egiten jarraitu nahi dute. Goruntz begira.
Jon Barberena
Uda magikoa dela erraten diet ikasle nerabeei ekaineko azterketen aitzinetik hortzak estutu eta hondar esprintean den-dena eman dezaten. Eleberri baten orrietan tartekatutako hondartzako hare pikorrak, jarleku gaineko pipa-azalen klis-klas soinuak desorduetan edo kontzertu batean gurutzatutako begirada lotsatiek askatasunaren eta zorionaren forma hartzen dute. Maiz, formarik erranguratsuena eta agerikoena inguruko bestetan hartzen dute; hango algarak, dantzak edo solasak honen adierazle direlarik.
Txarangen musika tresnen soinua ordulariaren eguneroko tik-tak monotonoa baino gozagarriagoa zaigu goizeko ordu ttipietan. Gosariko kafesnearen aparrak baino bibote ederragoak marrazten dizkigu garagardoarenak, eta egunerokoan altxapean daramagun ausardia ernatu eta kanporatzen dugu gerria eta mingaina astindu orduko.
Baina askatasunak bere arauak ditu. Behar ditu. Denak ez du balio hitz potolo hori ahoskatzerakoan. Ezinbertzekoak izanen dira errespetua eta berdintasuna bezalako balioak. Nire zorionak ez dezala ondokoarena mugatu. Nire erabakiak ez dezala ondokoa hondoratu. Ezta pentsatu ere!
Alta, nire iduriko, XXI. mende honetan, gizonok zorionerako eta ongi pasatzeko eskubide gehiago dugu emaztekiek baino. Guk idatzitako joko arauetan emaztekiak bidesari garestia ordaintzen du, eta mehatxuak, burlak, debekuak eta umiliazioak, maiz, bizkarreratzen ditu. Indarkeria eta eraso matxistak ezin dira noizbehinka gertatzen diren ekintza bakan gisa konprenitu. Indarkeria matxista sistema patriarkalaren ondorio nabarmena da.
Sistema honen adierazle dugu bortz basapiztiak uztailaren 7an egindako basakeria ere. Bortz solas baino aise gehiago partekatu gabe, Paulino Caballero kaletik zihoazenean, borzgarren atarian sartu zuten neska indarka istant batean, eta bort(i)zki bortxatu zuten gazte madrildarra.
Bat militarra, bertzea guardia zibila eta bortzak futbolaren "fanatikoak" izateak ez nau harritu. Norgehiagoka, indarra eta boterea bezalako balio maskulinoez elikatutako burmuin matxitoak ditugu horiek.
Erabakiorra suertatu da neskak bidegabekeria hori salatzeko erakutsitako ausardia, eta eredugarria Iruñeko Udalak eta Iruñeko Bilgune Feministak emandako erantzuna. Aldaketarekin ezkor dabiltzanek argi izan dezatela iraultza handiena ere eguneroko gauza ttipietan gauzatzen dela eta gizonezkook diseinatutako mundu hau aldatu nahi bada ezinbertzekoak izanen direla udal horrek eman dituen pausoen gisako gehiago. Altxapean mantendu izan dena, tapatu izan dena, azaleratu du Iruñeko Udal berriak, eta alimaleko jendeketa bildu zen Udaletxe plazan gerora protesta gisara. Batzuek salaketa horren hedapena hiriaren irudia zikintzearekin erlazionatu dute, baina isiltzeak sarraskiaren konplize bihurtuko gintuen. Arazo kolektiboa da, eta gure ardura da indarkeria matxistari kontra egitea. Kritikoak izan gaitezen eguneroko ekintzekin, eta alda ditzagun gainetik beheiti pixkanaka inposatu dizkiguten molde eta patroiak.
Uda magikoa dela erranen diet berriz ere ikasleei ekaineko nekea ailegatzean, baina onartuko diet iazko udak dirdira galdu zuela. Hala ere, ez dadila itzalpean gelditu, eta bortz basapiztia horiek egindakoa ordain dezatela eta ez dezatela askatasuna merke eskuratu bortz sos ordaindu eta barnean bortz egun pasatu eta gero.
Kattalin Barber
Iruñeko Udalak joan den maiatzaren 2an zabaldu zuen Errepresio Frankistaren Memoria Historikoari Buruzko Informazio Bulegoa. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoarekin sinatutako hitzarmen bati esker jarri zuen martxan proiektua. Nerea Perez Ibarrola (Iruñea, 1984) historialaria da, eta Mercaderes kaleko bulego horretan ari da, egunero, jendea elkarrizketatzen eta jasandako errepresioari buruzko dokumentazioa jasotzen. 92 testigantza jaso dituzte, denera, abuztuaren 26ra bitarte.
Irailean ixtekoa zen bulegoa, baina, azkenean, hil honetako azken astera arte irekita egonen da. Zer dela-eta erabaki duzue epea luzatzea?
Oraindik ere jendea etortzen ari delako bulegora, eta testigantzak eman nahi dituzte. Horregatik erabaki dugu epea luzatzea. Ez du zentzurik orain ixteak. Gero ikusiko da zer gertatzen den, baina interesa dago oraindik. Material garrantzitsua biltzen ari gara, gainera.
Nor joan daiteke bulegora?
Pertsona oro etor daiteke. Informazio gune gisa ere funtzionatzen du, eta jendea informazio eske etortzen ahal da, eta etortzen da. Hasierako elkarrizketa horretan oinarrizko informazioa jasotzen dute. Beste hainbatek badakite argi eta garbi zertarako den bulego hau, eta zuzenean testigantza ematera etortzen dira. Egunero lekukotza eman nahi dutenei harrera egiten diegu hemen. Frankismoaren garaiko giza eskubideen urraketei buruzko informazioa, materiala eta lekukotzak ari gara jasotzen. Edozein motatako errepresioa pairatu zuten pertsonen historiak hartzen ditugu. Edonor etor daiteke lekukotza ematera. Gerra garaiari buruz ari garenean, normalean, errepresioa jasan zuenaren senide bat etortzen da. 50eko eta 70eko hamarkadetako errepresioaren kasuan, berriz, jasan zuen pertsona bera etorri ohi da lekukotza ematera.
Zenbat elkarrizketa egin dituzue orain arte?
Abuztuaren 26ra arte 92 elkarrizketa egin ditugu. Horietako 42 1936ko gerra garaiari buruzkoak dira, eta beste 50, berriz, 1960-1975 garaiari buruzkoak. Azken tarte horretan agertu ziren errepresio modu berriak, hain zuzen: grebak egiteagatik atxilotu zituzten asko, militante izateagatik ere bai... Material asko jaso dugu. Askok, gainera, testigantza osatzeko dokumentuak eta argazkiak ekartzen dizkigute bulegora. Gutun pertsonalak, epaituen prozesu eta sententziak... Denetarik jaso dugu.
Eta zer-nolako prozesua jarraitzen duzue pertsona bakoitzarekin?
Errepresioa jasan zuen pertsona bakoitzeko fitxa bat betetzen dugu, txosten bat. Hor jasotzen ditugu datuak eta oinarrizko informazioa. Horrela sortzen da hasierako harremana, eta, hortik abiatuta, elkarrizketa prestatzen dugu. Elkarrizketarako zita beste egun batean egiten dugu beti. Prestatzeko denbora izan behar dugu.
Iruñeko Udalak frankismoko krimenen kontrako kereila propioa aurkezteko erabili nahi du informazioa.
Bai, horrela da. Guk txosten bat osatuko dugu jasotako informazio guztiarekin. Kereilaz gain, uste dut lan honek balio duela gure ondare historiografikoa osatzeko. Guztion artean sortzen ari gara, gainera, jendearen lekukotzei esker. Ondare dokumentala eta ahozkoa ari gara jasotzen. Lehenengo aldia izan da erakunde batek horrelako prozesu bat abiatu duela. Bazela garaia esan digute askok. Gainera, garai horretako Iruñeko historia dokumentatzen ari gara. Oso lan garrantzitsua da; batetik, niretzat, historialaria naizelako, baina, bestetik, baita egiten ari den moduagatik ere. Jendeak ongi erantzun du, eta inplikazio handia erakutsi du proiektuarekin, gainera. Ez dakit etorkizunean bildutako guztia kontsultatu ahalko den, baina guztiona da hau. Hori argi daukat.
Beharrezkoa zela uste duzu?
Bai, eta gainera gizarteak eskatu du prozesu hau guztia martxan jartzea. Honek ondare handia utziko du, historialariek ikertzen jarraitzeko, bai eta memoria historikoa hurrengo belaunaldiei transmititzen jarraitzeko ere. Orain dela gutxi arte ez da landu memoria historikoa eta errepresioa jasan zutenen kontua. Horretan lan handia egin dute hainbat elkartek eta gizarte eragilek. Haiek egindako lanari esker dakigu dakiguna. Honekin ere jorratu ahal izateko bide gehiago izanen ditugu. Hasieratik jendea prest azaldu da hitz egiteko, eta oraindik gogoa dute. Aitormen baten modukoa da. Barrenak askatzea garrantzitsua izan da haientzat; eskertuta agertzen dira lekukotza eman eta gero. "Gure familiak merezi zuen", esan digute behin baino gehiagotan. Horregatik, iritzi onak jaso ditugu, jendeak oso jarrera ona izan duelako, eta behingoz kasu egin diegulako, hain zuzen ere.
Zaila izan behar du, historia gordinak eta latzak direlako.
Beti egiten digute galdera hori, eta lankideekin komentatzen dugunean beti hiru gauza nabarmentzen ditugu, gure ustez gogorrenak: isiltasuna, beldurra eta tristezia. Isilik egon dira urte luzez, eta oraindik ere hitz egiteko beldurra dute askok. Oso gogorra da horrela bizitzea.
Iruñeko kasuak bakarrik ari zarete aztertzen?
Bai, oraingoz bai. Nafarroako beste herrietako pertsonak etorri dira bulegora, eta interesa azaldu dute. Harrera egiten diegu, eta haien kontaktua gordetzen dugu. Dena den, orain ezin diegu elkarrizketa egin. Baina aukera dugun heinean, gustatuko litzaiguke haiekin lasai eta zabal hitz egin ahal izatea. Entzuteko prest gaude, eta testigantzei balio izugarria ematen diegu.
Edurne Elizondo
Zeinen katolikoak zareten hemen, oraindik ere!". Lucio Urtubia militante anarkista ezagunarenak dira hitzak. H28 hilabetekari saretirikoa argitalpeneko kideen agerraldiarekin bat egin zuen, joan den astean, Katakrak liburu dendaren aurrean. Han erakutsi dituzte Nafarroako VII. Komiki Azokarako hautatutako hamalau marrazkiak, azokan parte ez hartzea erabaki baitute, antolatzaileek lanetako bi zentsuratu eta gero. Larunbatean hasi, eta urriaren 2a bitarte eginen dute azoka, Iruñean.
Torturari buruzkoa da bazter utzitako obretako bat; bertzea, berriz, Opus Deiren eta pedofiliaren ingurukoa. "Eztabaidaren beharra dugu, umorearen bidez, besteak beste", azaldu zuen Opusen inguruko marrazkiaren egile Asisko Urmenetak, Katakraken egindako agerraldian. Zakil batzuek osatutako olagarroa margotu zuen H28 aldizkarirako; zentsura salatzeko, berriz, itsasotik indarrez ateratako benetako olagarro baten gorpu hila erabili zuen marrazkilariak. Buru gainean jarri zuen, hitz egiten zuen bitartean.
Iruñeko Udalak hiriko EH Bilduk egindako txio baten bidez azaldu du auziari buruzko bere jarrera; batetik, argi utzi du azoka antolatzea Tiza elkartearen ardura dela, eta elkarte horrek erabakitzen dituela irizpideak eta edukiak; bertzetik, nabarmendu du oreka bilatu behar dela adierazpen askatasunaren eta artistek beren burua neurtzeko duten ahalmenaren artean.
"Zentsura ideologikoa da hau; frankismoan bezala, Elizari eta Guardia Zibilari buruzko marrazkiak zentsuratu dituzte". Patxi Uharte marrazkilariarenak dira hitzak. Argi eta garbi mintzatu da. Onartu du auziak "aspertu" egiten duela, eta kritikoak eta lotsagabeak diren lanen alde egin du. "Halakoak dira fanzineak, eta guk fanzine bat egiten dugu. Ezin dugu fanzine baten edukia txuritu, are gutxiago zentsura erabilita".
"Frankismoan ukiezinak ziren gaiak ukiezinak dira orain ere; ez bakarrik komikigintzan, artean, oro har, baizik", erantsi du Uhartek, eta gogora ekarri ditu, besteak beste, Abel Azkonaren eta Jose Ramon Urtasunen aurkako auziak. Epaitegietara eraman dituzte bi artistok, azken hilabeteotan, beren obrengatik. Azkonaren Amen izenburuko artelanak herrialdeko sektore katolikoenen haserrea piztu zuen, eta mezak eta elkarretaratzeak antolatu zituzten, karrikan eta erakusketa aretoan, obra salatzeko. Artzapezpikutzak eta Espainiako Abokatu Kristauen Elkarteak eraman zuten artista auzitara. Urtasunek, berriz, 1936ko gerra izan du ardatz Nafarroako Parlamentuan eta bertze hainbat tokitan zintzilikatu duen erakusketan. Jaime Ignacio del Burgoren salaketa jaso zuten lanek. Bi senide iraindu izana leporatu zion Del Burgok artistari.
"Hemengo kontua"
Elizak Nafarroan duen eragina aipatu du Patxi Uhartek. H28 aldizkariaren aurkako zentsurak herrialdeko egoerarekin duela lotura, alegia. "Hemengo kontua da". Abel Azkonaren aurkako kanpaina hasi zenean, Elizaren indar hori jorratu zuen Victor Moreno idazleak. "Elizak eragina du politikariek bidea ematen diotelako artzapezpikutzari politikaren, ekonomiaren, lan esparruaren auzietan edo era guztietako performanceetan esku hartzeko", erran zuen.
Artearen ustezko mugei buruz aritu izan da Haizea Barcenilla arte kritikaria ere: "Arteak baditu mugak, badirelako artea diren eta ez diren gauzak. Baina uste dut muga horiek aldakorrak direla, eta hala behar dutela. Artearen jokoetako bat da horiekin jolastea". Erantsi du "probokazio hutsak" ere ez duela balio.
Bizkaitik egin dio so egoerari Blanca Oria kazetariak; artean aditua ere bada, eta Elizaren eta artearen arteko tirabirak "aspaldiko kontua" direla nabarmendu du. Bat egin du Uharterekin, eta Nafarroan bertze toki anitzetan baino "serioago" hartzen da gaia, haren hitzetan. "Txantxa bat ere ezin da egin! Lasaitasuna behar dugu; bakoitzak eman dezala nahi duen iritzia obra bati edo bertze bati buruz, eta kito".
Ernesto Murillo Simonides marrazkilariari gertatutakoa ekarri du Oriak gogora, Elizaren inguruko tirabirak aspaldikoak direla azaltzeko. Murillo Nafarroako VII. Komiki Azokako gonbidatuetako bat da, hain zuzen ere; bere azken lanak erakutsiko ditu egunotan, Iruñean. 1980ko hamarkadaren amaieran, zentsurari aurre egin behar izan zion, Elizak haren lana salatu eta gero.
"Dibertigarria izan zen", erran du, orain, marrazkilariak, orduan gertatutakoak gogora ekarri eta gero. Murillok Pamiela etxeak argitaratutako komiki liburuen bilduma batean parte hartu zuen. "Makoki aldizkariak musikari buruz egindako zenbaki berezi batean argitaratutako lanak eman nituen Pamielaren liburu horretan, bertzeak bertze; pieza txikiak ziren, zinta bat eta orrialde erdiko marrazki bat, jota zaharrak eta Siniestro Total taldearen abesti bat ardatz hartuta osatuak". Apaizak eta Vatikanoa aipatu zituen Murillok bere obretan, bertzeak bertze.
Pamielaren liburua liburutegien sare publikora ailegatu zen. "Ez dut gogoan zein herritan izan zen, baina hango apaizak irakurri, eta Diario de Navarra egunkarira gutuna bidali zuen, haserre bizian. Gero, PPko kideek Nafarroako Parlamentura jo zuten, eta liburua liburutegi guztietatik kentzeko eskatu zuten".
Sozialistak ziren agintean, eta parlamentura azalpenak ematera deitu zituzten eguna ailegatu baino lehen liburu guztiak atera zituzten liburutegietatik. "Fiskalak ere jaso zuen nire kontrako salaketa bat, baina ez zuen aurrera egin", gogoratu du.
Artistak argi du botereak, edozein motatako botere dela, gezurrak izaten dituela ardatz. "Gertatzen dena ezkutatzen dute, eta ez dute maite jendeak horren berri izatea". Azkonaren aurkako protesten harira, eta, Elizak izan dezakeen eraginari buruz, halako auziek erakunde horri "mesede" egiten diotela erran du: "Halakoak baliatzen ditu ateratzeko, bere jarrerak sendotzeko". Artistek ere gauza bera egiten dutela erantsi du Murillok, halere. "Nahiko zentzugabea da dena".
E. Elizondo
Nafarroako VII. Komiki Azokaren antolatzaileek idatzi bat argitaratu zuten, joan den astean, H28 hilabetekari saretirikoa aldizkariko arduradunek beren bi obren aurkako zentsura salatu eta gero. H28-ko kideek aurkeztu eta bazter utzitako bi lanek erakusketako "lerro grafikoa eta edukia hausten" zutela nabarmendu zuten zabaldutako agirian Tiza elkarteko kideek. Argudio horri eutsi dio Patxi Anton azokaren antolatzaileak. Nafarroako Gobernuaren eta Iruñeko Udalaren laguntza jaso du ekinbideak, eta babesleen artean dira Diario de Navarra, El Corte Ingles eta Nafarroako Kutxa Fundazioa.
Zergatik erabaki zenuten bi marrazki horiek ez erakustea?
Pentsatu genuen hainbat sektoretako jendea mintzen ahal zutela. Iruditzen zaigu adierazpen askatasunaren eta irainaren arteko zalantzazko esparruan kokatzen direla lanak. Hala ere, hilabetekariko egileekin hitz egin dugu, eta mahai inguru bat egiteko aukera proposatu diegu. Ongi hartu dute ideia. Iruñeko Udaleko Kultura Saileko kideekin ere hitz egin dugu. Kontua da denon artean eztabaida egitea adierazpen askatasunari buruz, mugak izan behar ote dituen edo ez jorratzeko, bertzeak bertze.
Kasu honetan, muga zuek jarri duzue, eta muga horren arabera utzi dituzue bi obra erakusketatik kanpo.
Egileek zentsura salatu dute. Guk orain arte errandakoari eutsi nahi diogu. Azoka izaera zabala duen ekinbide bat da, eta iruditzen zaigu lan horiek min egiten ahal zutela, bazela irainduta sentitzen ahal zen jendea. Iruñeko Udalak berak erran du oreka bilatu behar dela adierazpen askatasunaren eta artistek beren burua neurtzeko duten ahalmenaren artean.
Bazter utzitako lanek erakusketaren lerro grafikoa hausten zutela erran duzue, eta nabarmendu duzue ez dela satirari buruzko erakusketa bat. H28, ordea, aldizkari satirikoa da. Hori jakinen zenuten lanak eskatu aurretik, ezta?
Hilabetekari horri buruzko erakusketa egiteko ideia Tiza elkarteko batzordeko kide batek jarri zuen mahai gainean. Erakusketaren helburua da Nafarroako fanzineen edo nafarrek egindako lanen berri zabaltzea. Ez da satira politikoari buruzko erakusketa bat. Lan horiek ez dute gainerakoekin bat egiten.
Zenbaitek uste dute fanzineek edo zuenaren gisako azokek lotsagabe izan behar dutela, hori dela halako euskarrien berezko izaera. Zer deritzozu?
Aurten, zazpigarren aldiz eginen dugu azoka, eta urteotan jende anitz etorri da Iruñera. Mongolia aldizkariko kideak izan ditugu; El Jueves aldizkarikoak ere bai. Manel Fontdevilla izan dugu azokan, monarkiari buruzko azala egin eta zentsura jasan zuen artista. Aurten, halaber, EHUren Tirabirak erakusketa izanen dugu; gure iragan gatazkatsuari buruzko zintekin osatutako erakusketa da. Era guztietako iritziei egin diegu tokia.
Babesleak galtzeko beldurra dago aurten bi lan baztertzeko erabakiaren atzean?
Ez dugu inolako presiorik jaso babesleen aldetik. Auzi honek eztabaida sortu du gure artean, eta gehiengoak erabaki du.
Kattalin Barber
Asteazkenean hasi zuten ikasturtea Nafarroako hiru urteko 5.952 haurrek. Aldaketekin hasi da oraingo ikasturtea, eta, Hezkuntza Departamentuko bi zuzendariak aldatzeaz gainera, euskarazko eredua eremu ez-euskaldunera ere hedatu dute: e...
Edurne Elizondo
Ospe txarreko animaliak direla erranez ekin zion Juan Tomas Alcalde biologoak saguzarrei buruzko solasaldiari. Atarrabiako San Andres errotan eman zuen hitzaldia, ostiralean. Lepo bete zuten aretoa parte hartzaileek. Mitoak eta usteak bazter utzi, eta saguzarren errealitatea utzi zuen agerian Alcaldek: ez direla Dakrula, ezta Batman ere; beren habitatei eusten eta aurrera egiten saiatzen direla, gizakien artean. Duela 55 milioi urte agertu ziren planetan, eta 1.300 espezie daude gaur egun. Entzun eta ikusi ahal izan zituzten haietako hainbat Atarrabiako saioan. Herrialdean 27 daude, haietako zenbait desagertzeko arrisku bizian.
Era askotako saguzarrak badira. Kontinente guztietan daude, eta hamaika forma, dieta eta ohitura dituzte. Oro har, ugaztun hegalariak direla nabarmendu daiteke; gauez hegan egiten dutela; buruz behera egiten dutela lo; ekolokazioa baliatzen dutela mugitzeko; anitzek hibernatzen dutela, eta anitz, halaber, migratzaileak direla.
Iberiar penintsulan 30 espezie daude; haietako 27 daude Nafarroan. "Gero eta gehiago dakigu saguzarrei buruz, baina lan handia dago, oraindik ere, egiteko", azaldu zuen Alcaldek, Atarrabian. Izan ere, duela hogei urte eskas, 8-9 espezie baino ez ziren ezagutzen Nafarroan. "Orain dauden guztiak identifikatu ditugula erran dezakegu". Hori abiapuntu bat da, baina ezagutza babes bilakatzea falta da, kasu anitzetan, adituek nabarmendu dutenez.
Nafarroan bizi diren espezie horien guztien egoera ez da bera. Dozena bat inguru "mehatxupean" dira. Gizakiek eragindako mehatxuen pean, hain zuzen ere. Nagusia, animalion habitataren eraldatzea. "Saguzarrak ikertzen hasi nintzenetik, animalion 50 kolonia baino gehiago desagertu dira herrialdean".
Oro har, hiru habitat mota ezberdin dituzte saguzarrek: kobazuloak, zuhaitzetako zuloak eta etxe, zubi edo haitzetan egon daitezkeen pitzadurak. Guztietan, gizakien eragina da saguzarrak baztertu dituena. "Kobazulo batera jende anitz sartzen bada, erabiltzeari utziko diote saguzarrek". Zuhaitzen kasuan, Lodosan gertatutakoa ekarri zuen gogora Alcaldek. "Barruan 700 saguzar zituen makala moztu zuten".
Iruñean ere, makalen egoerarekin lotura zuzena izan du gau saguzar ertainen patuak, adibidez. "Duela 15-20 urte gaixotasun batek jo zituen Iruñeko makalak; milaka moztu zituzten. Zuhaitz horietan zeuden zuloetan bizi ziren saguzar horiek, eta, ondorioz, orain, haien egoera kaskarra da. Zuhaitz gutxi dute hirian erabiltzeko".
Hala eta guztiz ere, penintsulako koloniarik handiena da Iruñekoa. "Europako bertze hainbat herritan gehiago daude, baina penintsulan urria da espezie hori". Dinamika bitxia dute, gainera, Nafarroako hiriburuan bizi direnek. Arrak daude bakarrik Iruñean, urte osoan. "Emeak orain etorriko dira; alta garaia dute oraingoa, eta martxora arte geldituko dira". Umatzera, berriz, Europa erdialdeko herrietara itzuliko dira emeak.
Arrak eta emeak udazkenean elkartzen dira, baina ernaltzea udaberrira arte ez da gertatzen. "Orduan obulatzen dute emeek, eta gordetako espermarekin bat egiten dute obuluek". Emeek kume bat izaten dute urtean.
Arratoi belarriak
Urtean kume bakarra izateak ahul bilakatzen ditu saguzar espezie anitzen koloniak. Nafarroan, gainera, kolonia bakarra dute hainbat espeziek, eta horrek are ahulago bihurtzen ditu. Hori gertatzen zaie, adibidez, arratoi belarri ertainari eta arratoi belarri handiari. Norbanako guztiak toki berean dira. "Espezie bakoitzeko kolonia bakarra dago herrialdean", azaldu zuen biologoak.
Kobazuloetan bizi dira horiek. Desagertzeko arriskuan da, halaber, zuhaitzak nahiago dituen bertze espezie bat: basoko arratoi belarria, alegia. "Hiru kolonia ezagutzen ditugu, eta bakoitzak 15-20 norbanako baino ez ditu". Baso helduak maite dituzte saguzar horiek; haritzak eta pagoak nahiago dituzte, pinuak baino. "Zuhaitz zaharrak behar dituzte", erantsi zuen Alcaldek. Horiek babesteko beharra nabarmendu zuen. Nafarroan, halere, saguzarrentzat babestutako eremurik ez da, oraindik ere. "Saguzarrentzat kutxak jartzea ongi dago, baina ez da nahikoa".
Animaliok gizakion artean aurkitzea ez da zaila. Atarrabiako saioan, entzun egin zituzten parte hartzaileek, ikusi baino lehen. "Ultrasoinuak egiten dituzte saguzarrek, oihartzunaren bidez espazioan dauden gauzen berri jasotzeko". Gizakiek ezin dituzte soinu horiek entzun. Alcaldek eta haren kide Iñaki Martinezek soinu horiek jasotzeko gailuak baliatu zituzten. "Frekuentziaren arabera jakin dezakegu zein espezie den". Gailuak pantaila bat zuen, eta grafiko bat marrazten zuten saguzarren ultrasoinuek. "Kuhl pipistrelo-a!".
Arga ibaiaren bazterrek bertze espezie bat ikusteko aukera eskaini zieten parte hartzaileei: ur saguzarra. Kontent itzuli ziren denak etxera. "Animaliok hobeki ezagutzea da kontua", laburbildu zuen Alcaldek. Ezagutu, errespetatzeko.
Lohizune Amatria
Mahai baten inguruan nengoen. Lagunez inguratuta. Jaioberri bati begira eman genuen ia otordu guztia; liluragarriak dira oso haurrak txikiak direnean. Denbora gutxi duen ama baten eta gauetan lorik egin ezin duen bikotearen istorioz beteriko soinu bandak lagundu zuen ikuskizuna. Interesgarria zen, bai. Baina, bat-batean, lekuz kanpo nintzen. Esnea, mukiak, negarra, puztutako titiak, kaka, arropa, haur-kotxeak.
Denborak dena jartzen du bere tokian. Hala dela esan ohi dute. Dena horren tokia egokia dela aurreikusiz. Toki hori guk nahi duguna den pentsatu beharko genuke, ordea. Ama izateko gogorik ez duela esaten duen emakumeari grina piztuko zaiola esan ohi zaio. Iritsiko zaiola eguna. Sen hori eduki ezean ez omen baikara emakume. Eta, besterik gabe, hori bada gure gogoa, hartzen dugun erabakia seme-alabarik ez edukitzea baldin bada, errudun sentiarazten gaitu gizarteak. Zeren errudun?
"Nola? Ez duzula ama izan nahi?". Behin baino gehiagotan entzun dut galdera hori. "Ez dakit", izan ohi da nire erantzuna. Beste batzuetan, "ez" irmo bat. Bata edo bestea izanda, tristeziaz begiratzen nau aurrean dudanak. Erruak hartzen nau. Berriro. Haurrak adoptatzearen aldekoa naizela ere esan izan diet gertukoei. "Baina ez duzu zurea den haur bat nahi?". Agian, ez. Argi daukat, dena den, adopzioarena ez dela bigarren aukera izanen. Babesik ez duten haur gehiegi badira munduan, zertarako gehiago ekarri?
Hartu ez dudan erabakia da ama izatearena. Orain hartu nahi ez dudan erabakia, hobeki esanda. Horren inguruan pentsatzeak, ordea, agerian uzten du presioa nabari dudala. Ezarritako arauak daudela.
Eta jantzi baten bila nabil Iruñeko kaleetan, inoiz zapaldu ez ditudan dendetan. Lagun on batek dioen bezala, "mozorro" bila. Gertuko hainbat lagun ezkonduko dira hilabeteotan, eta hala jantziko naiz, beste behin.
Lekuz kanpo sentiarazten naute ospakizun horiek. Ez hartu gaizki. Ez nago ezkontzen kontra. Baina, azkenaldian, gai horren inguruan ere galdera asko ditut buruan bueltaka: zertarako ezkondu? Zein da ezkontzearen arrazoia? Zein da lorpena? Eta ez banaiz ezkontzen, zer izanen da ezberdin? Ezkonduta gehiago maitatuko dut nire bikotekidea?
Zenbaitentzat agian galderek ez dute erantzunik behar. Edo bai. Eta nik gustu handiz ospatuko ditut lagunen ezkontzak. Zoriontsu direlako. Horrek, baina, ez ditu galderak uxatzen. Berriz ere, deseroso nago elkarrizketa zenbaitetan. "Eta noizko zure ezkontza?". "Hurrengoa, zu".
Bikotekidea aurkitu, maitemindu, ezkondu, seme-alabak eduki. Hil. Hori da gure patua? Aurrez idatziriko istorio bat bizitzen ari gara. Konturatu naiz, baina, istorio hori ez dela nirea. Nire istorioa nire erabakiek osatzen dutela, ez aurresuposatzen diren ekintza horiek. Horrela pentsatu arren, sentsazioa dut liburu edo film horretan beste pasarte batera salto egitea egokitzen zaidala. Gizarteak horretara behartzen nauela. Baina ez dut nahi.
Orain, ez.
Gero, zeinek daki.
Kattalin Barber
"Irautea ez da delitua". Hori esaten dute kaleko saltzaileek, eta Javier Indurainek (San Nicolas, Argentina, 1957) benetako neurriak eskatu ditu, baldintza ezin txarragoetan lan egiten duten pertsonak babesteko.
"Kaleko saltzaileena da errua". Zer esanen zenioke hori pentsatzen duen pertsona bati?
Horixe izan zen nire iritzi artikuluaren izenburua. Eta hori jartzea erabaki nuen beti pagaburuak asmatzen dituztelako, batik bat, herritarrok ditugun benetako arazoen erantzuleak nortzuk diren estaltzeko. Arreta desbideratu nahi dute, eta, horretarako, ke lainoak sortzen dituzte.
Urtero uda garaian pil-pilean dagoen gaia izan ohi da kaleko saltzaileena. Aurten, sanferminetan polemika egon da.
Nik esanen nuke sanferminak baino lehenago hasi zela polemika, artifizialki, udalean mozio bat aurkeztu eta onartu zutenean kaleko saltzaileak kontrolatzeko. Artifizialki esaten dut, ez dudalako uste kaleko saltzaileena sanferminetako benetako arazoa denik. Nori egiten diote kalte? Nori egiten diote konpetentzia kalitate baxuko produktu faltsuekin? Inditex, Nike eta Adidas bezalako marka handiei? Are gehiago, aipatu ditudan marka horiek salaketak jaso dituzte, ustez, haurrak esplotatzeagatik eta langileei heriotzaraino lan eginarazteagatik. Haien lana legezkoa izanen da, baina moralgabea. Nor da, orduan, gaizki jokatzen duena? Bizirik irauteko lan egiten duena ala baldintza txarretan kontratatzen duena?
Zergatik uste duzu Zentroko Merkataritza eta Ostalaritza Elkarteak kaleko saltzaileen aurka egin duela?
Egia esan, ez dakit, eta ez dut ulertzen. Kaleko saltzaileek ez diete minik egiten. Halaber, ez dut frankiziei buruzko komunikaturik ikusi, eta uste dut horrek bai, horrek kalte egiten diela. Kaleko saltzaileen aurka egin dute, eta arreta desbideratu dute. Administrazioek, oro har, merkataritza gune handiak sustatzen dituzte, eta horrek bete-betean kalte egiten die saltoki txikiei.
UPNk, PSNk eta Geroa Baik onartu zuten kaleko saltzaileei buruzko mozioa.
Gaizki ardaztu dute gaia. Kaleko salmenta da arazoa, baina horretan lan egiten dutenenentzat da arazoa, lan baldintza txarretan lan egiten dutelako, ez gizartearentzat.
Nortzuk dira kaleko saltzaileak?
Kaleko saltzaileak Atzerritarren Legearen mende daudenak dira. Ekonomizismoaren aldeko izaera baino ez du lege horrek. Prekaritatea eta eskulan merkea sustatzen du. Kaleko saltzaile gehienek ez dute paperik, eta debekatua dute lan egitea. Prekarioen artean prekarioenak dira. Esaten dutenean pertsona hauek iruzur egiten dutela, niri galdera bat bururatzen zait: nork egiten du benetan iruzur?
Pertsona askok mafiekin lotzen dituzte kaleko saltzaileak. Zer dago honen atzean?
SOS Arrazakeriarentzat, mafia da etekin ekonomiko handiak lortzeko esplotatzen duena. Eta hori egiten dute marka handiek, adibidez, Asiako herrialdeetan. Ez dakigu kaleko saltzaileek saltzen dituzten produktuak ere horrelako herrialdeetan eta baldintza txarretan egiten ote dituzten, ikertu egin beharko litzateke. Dena den, mafiosoak dira dendak, marka handi eta esplotatzaile horien produktuak saltzeagatik? Kaleko saltzaileekin galdera bera okurritzen zait.
Sanferminetan egon da kaleko saltzaile gehien, Iruñean, baina Nafarroako herri jai askotan ere egoten dira.
Eta ez bakarrik udan. Izan ere, ohikoa da Iruñean asteburuetan tabernetan kaleko saltzaileak ikustea. Kontua da orduan ez dutela molestatzen. Noiz molestatzen dute? Zentroko espazio publikoa okupatzen dutenean. Gune pribatuetan edo gune marjinaletan ez dute molestatzen; sanferminetan Karlos III.a etorbidean daudenean, aldiz, bai. Orduan arazo bihurtzen dira. Uste dut sistemaz erasotzen zaiola gune publikoan estetikoa ez den orori. Guk kalea aldarrikatzen dugu, kalea herritarrona izan dadin. Oztopo eta trabarik gabe.
Nola aurre egin kaleko saltzaileen arazoari?
Pelikula bat etorri zait burura: Hable con ella [Pedro Almodovar, 2002]. Horixe da egin behar duguna: haiekin hitz egin. Dena den, interes eta bidegabekeria horien guztien aurka, ari dira erresistentzia mugimenduak sortzen, eta poztekoa da hori. Bartzelonan, adibidez, Kaleko Saltzaileen Herri Sindikatua dago. Haien egoera kontuan hartu behar dugu; pertsona ahulak dira, eta ez dute eskubiderik: ez dute oinarrizko errenta jasotzeko eskubiderik, ez dute lan egiteko eskubiderik, ez dute osasun eskubiderik... Hori legezkoa da; haien lana, berriz, legez kanpokoa. Administrazioen neurri bakarra errepresioa da.
Bartzelonako Udalak, adibidez, hamabost kaleko saltzaile kontratatu ditu zenbait lan egiteko. Zer iruditzen zaizu?
Txalogarria da, dudarik gabe. Dena den, epe laburreko neurria da hori. Arazo honi aurre egiteko bestelako neurriak behar dira. Neurri sakonagoak; arazoa konplexua da, eta irtenbideak ere konplexua izan behar du. Bartzelonan uda honetan gertatu dena iraingarria da, talde kriminala direla esan baitute. Badirudi dena delitua dela. Haiek nahi dutena lan egitea da, eta, horretarako, laguntza behar dute. Bizirik irautea ez da delitua, hori esaten dute kaleko saltzaileek.