NAFARROAKO HITZA

Nafarroako Elbarrien Ordezkarien Batzordeko kide da Javier Miranda (Iruñea, 1959). Aulki gurpildun batean dago, eta ongi daki jakin zein arazoei egin behar dieten aurre mugitzeko arazoak dituzten pertsonek. Horregatik, lanean dabil, gizarteko esparru guztiak pertsona guztientzat iristeko modukoak izan daitezen. Ez soilik mugitzeko arazoak dituztenentzat, edozein pertsonarentzat baizik. Alegia, adimen urritasuna dutenentzat, itsuentzat, gorrentzat... Bigarren mailako herritartzat ez, denak gizarteko kide moduan hartzea da Batzordearen xedea. Pixkanaka-pixkanaka lortzen ari dira. Begi onez ikusi du Mirandak Gure Sustraiak proiektua sortu izana, eta halako gehiago behar direla dio.

Iristeko erraztasuna kontuan edukitzen al dute aterpetxeetan eta hoteletan?

Nafarroako eskaintza turistikoak ez du iristeko erraztasuna betetzen. Lokalek Irizpideak Errazteko Legea betetzen dute, baina horrek ez du esan nahi egiatan egokiak direnik. Adibidez, ateen zabaleran legedia bete baina aparkalekura ateratzeko maldarik ez badute egiten, jai dugu!

Legedia, beraz, eskasa da?

Legediak ahazten du elbarritasuna ez dela soilik gurpil aulkian ibiltzea. Zentzumenen elbarritasuna ere badago, itsuak eta gorrak, kasurako; adimen urritasuna ere badago... Horiek guztiak kontuan izan behar dituzte. Ez du ezertarako balio itsu bati igogailuraino ailegatzeko jarraibide guztiak ematea, gero ez badago braille hizkuntzan adierazita zein den solairu bakoitza. Eta ez du ezertarako balio, adibidez, menu bat idatziz ematea, soilik. Agian, pertsona batek jakia irudi bitartez islatzea behar du zertaz ari garen ulertzeko. Edo beste adibide bat jartzearren, imajinatu gor bati soinua egiten duen iratzargailua ematen diotela. Horrek ez dio balio! Ez da enteratuko! Argia daukan bat behar du.

Elbarritasunik ez dutenak kontziente dira koska bat ez jartzeak edo braillez ez idazteak sortzen duen blokeoaz?

Askotan ez, eta behar bereziak dauzkaten pertsonak ere gizarteko kide dira, besteak bezainbeste.

Kontzientziazioa falta da?

Hau ez da kontzientziazio kontu bat; konpromiso sozialari lotutako gai bat da. Elbarritasunen bat dugun pertsonok ez gara gainontzeko pertsonengandik aldendutako kolektiboa.

Baina zer egin daiteke behar bereziek dauzkazuenek trabak ez izateko?

Oinarrizko lau kontzeptu bermatu beharko lituzkete leku guztietan. Lehenik eta behin, mugikortasuna. Bertikalean eta horizontalean mugitu ahal izatea ahalbidetu beharko lukete. Bigarrenik, ikasketa. Eta ikasketaz ari naizenean, objektuen inguruko funtzionalitateaz ari naiz. Alegia, ikastea leiho bat edukitzeak ez duela zentzurik irekitzeko eskulekua altuegi badago, edo baxuegi, edo mugimendu zail bat egin behar baldin badugu. Hori ere jakin beharko lukete. Hirugarrenik, lokalizazioa. Alegia, toki guztietara heltzeko seinaleak beharko lituzkete —mota guztietako seinaleak, bisualak, ukimen bidezkoak...—. Laugarrenik, komunikazioa ziurtatu beharko litzateke. Aterpetxean, hotelean, edo dena delako eraikinean dagoen guztia pertsona guztiek uler dezaketen hizkuntzetan ipini beharko lukete. Adibidez, pentsa pertsona batek keinu hizkuntza erabiliz erreserbatu nahi duela logela bat, baina ez dagoela hizkuntza hori ulertzen duen inor. Kasu horretan ez da komunikazio zaintzen.

Beraz, lau arlo horiek zainduz gero, ziurtatuta legoke iristeko erraztasuna?

Bai, baina beti egongo da zer hobetua. Bi forma daude iristeko erraztasuna betetzeko: batetik, iristeko erraztasun unibertsala bermatuz hasiera-hasieratik eta denentzat; bestetik, hasieran ez moldatzea eraikina osorik, eta gero, obrak egin behar izatea dena egokitzeko. Ez al da errazagoa hasieratik dena egitea?

Gure Sustraiak proiektua sortu da orain, Nafarroan guztiz egokitua den lehen aterpea. Nola hartu duzue?

Pozik hartu dugu, hasi zirenetik zaindu baitute denok joan ahal izatea. Imajinatu aulki gurpildunean dagoen saskibaloi talde bat etortzea Nafarroara. Non geratuko da? Orain, behintzat, badago toki bat, eta eskerrak!

Guardia Zibilak txosten bat igorri dio Espainiako Auzitegi Nazionaleko Fiskaltzari, argitu dezan Berriozarko inauterietan Gazte Asanbladako kideek "terrorismoa goratu" ote zuten. Berriozarko gazteek Nafarroan D ereduak jasan duen kriminalizazio kanpai...

"Drogerian lan egitea da nire bizia. Bertan hazi naiz, eta ez naiz damutzen bertan lan egiteaz", dio Josi Estebanek (Iruñea, 1959). Ia bizi osoa eman du Iruñeko Alde Zaharreko San Anton eta San Migel kaleen arteko izkinan dagoen Lopez drogerian. Eguneroko lanak eskarmentu handia eman dio. Askok uste dute Lopezenean ez dutena, ez dutela inon izango. Erreferentzia handiko denda da, aurten 108 urte beteko ditu. Hala ere, Estebanek bere burua zaintzen du. "Jendeak galdetzen dit ea denetarik dugun eta nik erantzuten diet: 'Drogerian ez dugu dena, ia dena bai, baina ez guzti-guztia'".

Esteban hamabost urte zituela hasi zen lanean Lopez drogerian. "Udan egun osoa pasatzen nuen kalean. Beraz, diru pixka bat irabazteko, nire izeba batek galdetu zuen Lopez drogerian ea laguntzailerik behar zuten. Horrela hasi nintzen, maka edo mandatuetako mutiko bezala". Hasieran paketeak eramaten zituen etxeetara, gero erakusmahaian bezeroak hartzen eta biltokiko lanak egiten ikasi zuen. Udan lanean aritzen bazen ere, ikasten jarraitu zuen. Industria elektronika ikasketak bukatu eta soldadutzara joan aurretik jarraitu zuen drogerian lan egiten.

Soldadutza bukatu eta etxera itzuli zen Esteban. Lan bila hasteko garaia heldu zitzaion, baina ez zuen ezer aurkitzen. "Nire ikasketekin zerikusia zuen ezer ez nuen aurkitu. Orduan, Lopez jaunari deitu nion ea niretzako lanik zuen. Momentuan, ezetz esan zidan. Baina hilabete batzuen buruan deitu zidan". Emilio Lopezek sortu zuen drogeria. Haren seme Joaquinek denda kudeatzen zuenean hasi zen Esteban lanean. Joaquin Lopez 1985ean erretiratu zen, eta bertako langileak hartu zuten dendaren kudeaketa euren gain. Gaur egun, Esteban eta beste bi bazkidek kudeatzen dute denda.

Horrenbeste urtez erakusmahaian lan egin eta gero, mila anekdota bizi izan ditu Estebanek. "Behin, gizon bat kokaina kilo baten eskean etorri zen dendara. Lankidea eta biok elkarri begiratu genion eta esan genion hori ezinezkoa zela, guk ez genuela hori saltzen. Besteak baietz esaten zuen: 'Bai, nik betidanik erosi dut hemen. Kokaina, hormei ematen zaien hori'. Orduan kar-kar-kar, barrez hasi ginen. Kolamina nahi zuen, hori urarekin nahastu eta hormak margotzeko erabiltzen da". Beste behin, andre batek estarlux pote bat eskatu zuen, hormak margotzeko. Titanlux-a nahi zuen.

Esteban goizean goiz hurbiltzen da San Migel eta San Anton kaleen bazterrera. Antonio Irizabar eta bera dira lanean dauden bi bazkideak. Horrek lan karga handia eragiten die. Eguneroko lanaz gain, egin behar dituzte besteak beste, fakturak ordaindu, eskariak egin eta biltokia antolatu. Langile arrunten lanaldia zazpi ordukoa da, baina bazkideek ia egun osoa ematen dute bertan. "Ordu asko ematen ditugu drogerian, baina jaia hartu behar badut hartzen dut". Hirugarren bazkide bat ere badago baina, erretiratua dago. "Santos Irizabarren Antonioren aita da. Urtetan egon da hemen lanean, guk el abuelo deitzen diogu, eta noizbehinka etortzen da laborategira eta argizaria egiten du".

Egun drogerietan denetarik saltzen da. Baina hori urteen garapena izan da. "Hasieran drogak saltzen ziren, besteak beste, produktu kimikoak, disolbatzaileak, alkoholak eta margoak". Garai batean drogerietan bertan egiten zituzten produktuak, baina pixkanaka-pixkanaka margoak egiten zituzten enpresak denetarik egiten hasi zirela dio Estebanek. Produktu propioak egin beharrean, egindakoak saltzen zituzten, eta horrekin batera perfumegintzan sartu ziren, hala nola, kolonia, makillajea, ezpain margoa eta bainuko jela saltzen hasi ziren. Azken urteetan, arte ederretako produktuak eskaintzen hasi dira ere, koadroak margotzeko pinturak eta antzeko produktuekin. Altzariak zaharberritzeko produktuak ere oso salduak dira. "Badago jendea, hainbat altzari aurkitu dituena etxean eta zaharberritu nahi dituela, horientzako ere produktuak baditugu".

Baina drogerian gehien saltzen dituzten produktuak bertan egiten dituztenak dira. "Parquetak eta bernizatutako egurrak garbitzekoak eta argizaria dira gehien eskatzen digutena. Betiko eran egiten ditugu eta funtzionatzen dutela dirudi". Produktu horiek egiteko formulak belaunaldiz-belaunaldi ikasi dituzte. "Nik Santos Irizabarrenek nola egiten zuen ikusten ikasi dut, eta berak Joaquin Lopezengatik ikasi du. Horrez gain, formula guztiak koadernotxo batean ditugu apuntatuak".

Krisia "guztiek bezala" nabaritu dute. Gainera duela hiru urte erakinean eraberritze lanak izan zituzten, horrek maileguak eskatzera behartu zituen. Baina bide berriak eginez lortu dute krisiaren ondorioz galdutakoak berreskuratzea. Internet da bide hori. "Web orrialdea duela sei edo zortzi urte jarri genuen martxan. Baina orain hiru urte interneten bidez saltzen hasi ginen eta leku pilo batetik eskatzen dizkigute produktuak".

Egoerak egun batetik bestera jauzi arriskutsua egin eta txiribueltaka dabilen honetan, batek ez daki idazten duenak papera hartzerakoan gaurkotasuna zeren zerbitzura egonen den. Edonola ere, bada, Ferrazak ferraz, aldatzerik ez dagoen zerbait. Akaso, ...

Hamabi lagun dabiltza Olloko herrian kooperatibaren bueltan lanean. Horietako bederatzi kooperatibistak dira, gainontzeko hirurak ez. Olloko ibarrean bizi dira denak, proiektua gertutik jarraitzeko.

• Nafarroatik kanpo 2013an abortatu duten emakumeak. Nafarroan, 2013. urtean 1.051 emakumek abortatu zuten. Horietatik 790ek Antsoaingo klinikan egin zuten. Baina 261 emakumek kanpora joan behar izan zuten.

Maria Paz Benito Nafarroako Probintzia Auzitegiko epaileak onartu ditu Simon Santamaria Iruñeko udaltzain buruaren eta haren inguruko beste lau udaltzainen aurkako bi salaketak. Guztira, Santamariak zazpi deliturengatik deklaratu beharko du, hala nola mehatxua, indarkeria, botere gehiegikeria, langileen eskubideen aurkako eta biltzeko eskubidearen aurkako delitua, lan diskriminazioa eta faltsukeria. Martxoaren 27an deklaratuko du, 09:00etan. Iruñeko Udaltzainen Elkarte Profesionala sindikatuak jarri ditu salaketak.

Lehenengo salaketa sindikatuko kide batek jarri zuen. Udaltzainak salaketan bederatzi puntutan azaltzen du haren aurkako ustezko jazarpena. Beste salaketan udaltzainen sindikatuak azaltzen du hamabost udaltzainek zigorrak jaso dituztela eta txostenak ireki dizkietela, besteak beste, gaizki aparkatutako auto ofizial bat salatzeagatik. Auzitegian aurkeztutako salaketa gehienak lehenago Nafarroako administrazio auzitegian eta administrazioarekiko auzietako auzitegian epaitu dira. Hainbat alditan, epaileek salaketa jarri dutenen alde egin dute, eta, beste batzuetan, udaltzainen helegiteak aintzat hartu dituzte.

Talde politikoen salaketa

Enrique Maia Iruñeko alkateak eta Yolanda Barcina Nafarroako presidente eta Iruñeko alkate ohiak babes osoa eman diote Santamariari. Iruñeko Udaleko hainbat talde politikok, ordea, alkatearen jarrera arbuiatu dute. NaBaik uste du Maiarena dela gertatutakoaren erantzukizuna. Aritz Romeo Aralarreko zinegotziaren aburuz, "Santamariak ezin du jarraitu udaltzain buru". Bestalde, Iruñea Askatasunez taldeak beste hiri eredu baten alde elkarretaratzera deitu du martxoaren 21erako, 12:00etan, Iruñeko Udaletxe plazan.

• Nafarroan 2011. urtetik galdu diren I+G+B lanpostuak. Nafarroan, azken bi urteetan 304 lanpostu galdu dira I+G+B-n. Sektore horretako aurrekontuek %15 egin dute behera 2008tik.

Lurzoruaren erliebe berezia sentitzen da oin azpietan Gure Sustraiak proiektuko aterpetxera sartutakoan. Izan ere, hainbat testuratako harlauzak jarri dituzte korridoreetan, itsuek jakin dezaten gela bakoitzera joateko zein korridoretatik joan. Komunera joateko, lurzoru mota bat; sukaldera joateko, beste bat... Korridoreetan baranda mordo bat dago, bi neurritan: umeek eta helduek eusteko. Ateak zabal-zabalak dira, gurpil aulkiak sar daitezen. Eta areto bakoitzera joateko argibideak hiru eratan adierazita: hitzen bidez, braillez eta piktogramekin. Denentzat egokitutako tokia da, finean, Gure Sustraiak proiektuko aterpetxea. Nafarroan behar bereziak dauzkaten pertsonentzat moldatua den bakarra. Orain dela hilabete eskas ireki zuten.

Lan eta lan ari dira Leire Rivas eta Gorka Cubelos Gure Sustraiak gizarte ekimeneko kooperatibako kideak. 2002an jarri zen martxan egitasmoa, baina orduan ez zuen behar bereziak dauzkaten pertsonen beharretan arretarik jarri. Azken urteetan, baina, ikuspegi "barneratzailearekin" hasi dira lanean. Horregatik, orain, aterpetxe bakarra ez, eta beste bat ireki dute, propio "edozein" joan ahal izateko. "Proiektua orain hamabi urte hasi zen, aterpe txiki batekin. 2006an behar berezien munduarekin egin genuen topo, kasualitatez. Iruñeko talde batek deitu zigun esanez ezin zela inora joan, eta ea posible zen aterpetxera etortzea. Orduan, bagenekien etxea ez zegoela mugitzeko arazoak eta adimen urritasuna daukatenentzat egokitua, baina, hala ere, etortzeko aukera eman genien, eta bertaratu ziren". Hala azaldu du Rivasek egitasmoaren hastapena. Geroztik, bederatzi urte pasatu dira, eta behar berezien turismoan espezializatu dira kooperatibako langileak. Azkenean, bereziki moldatutako zentroa lortu duten arte.

Ibarra biziberritu nahian

Olloko ibarrean dago Gure Sustraiak, Irurtzun herritik gertu dagoen Ollo herrian. 50 pertsona inguru bizi dira bertan, eta orain arte ez da ia lan egiteko aukerarik egon. Azken urteetan, baina, Gure Sustraiak kooperatibak bizia eman dio ibarrari. Aterpetxean bertan lan egiten dutenak ingurura joan dira bizitzera, eta urtero 3.500 bisitari izaten dituzte.

Askotariko lanak egiten ditu kooperatibak. Bi aterpetxe dauzkate eta baserri bat. Horiez gain, Gure Artean etxebizitza ere badute, behar bereziak dituzten pertsonentzat. Eraikin horien guztien bitartez, urritasunen bat daukatenekin egiten dute lan, euren gaitasun psikosozialak hobetzeko asmoz. Gainera, ingurumen hezkuntzan herritarrak heztea dute ardatz; hori dela-eta jasotzen dituzte eskoletako haurrak eta familiak.

Xede soziala dauka kooperatibak, Cubelosek dioenez: "Gizarteari erakutsi nahi diogu badagoela ekonomia egiteko beste modu bat, gizakian oinarrituta. Denok izan behar dugu aisialdia eta denbora librea garatzeko eskubidea, eta horregatik, hemen pertsona guztiei eskaintzen dizkiegu baliabideak".

Balioetan oinarritzen dira: lan duina, gardentasuna, garapen iraunkorra, kalitatea, bideragarritasuna, generoen arteko eskubide berdintasuna eta elkartasuna; horiek dira, besteak beste, euren aurkezpen orrian aipatutakoak. "Koherentziaz" jarduten dute.

Ideia horien defentsa egiteko, hain zuzen ere, aukeratu zuten Gure Sustraiak izena. Jatorriari egiten dio erreferentzia. Cubelosek azaldu du nola hautatu zuten: "Ingurunea gure bizi-iturria da. Sustraituta gaude ama lurrarekin. Ondorioz, Gure Sustraiak deitzen gara". Rivasek osatu du azalpena. Dioenez, lehengo garaiak gogorazi nahi dituzte. "Lehen, laguntasuna zegoen herrietan, komunitatean bizitzeko filosofia zuten, batak besteari laguntzeko ohitura, auzolana... hori berreskuratu nahi dugu".

Teorizatutakoa praktikara eramaten dute zuzenean naturarekin erlazionatutako egitasmoak prestatzen. Adibidez, baratzera joaten dira bisitan joaten zaizkien umeekin, edo behar bereziko pertsonekin; eta animaliekin ere aritzen dira. Programa berak dauzkate elbarritasunen bat duten eta ez duten pertsonekin egiteko. "Gauza bera egiten dugu denekin, baina ezberdin, egokituta", dio Rivasek.

Irabazi asmorik gabeko kooperatiba da Ollokoa. 1,5 milioi euro inbertitu dituzte aterpetxea egiteko, eta hamabi soldata lortzen dituzte hilero egindako lanari esker, baina horrez gain, inork ez du hileroko soldata baina gehiago irabazten. "Pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko ezin ditugu irabaziak izan, eta gure poltsikoan gorde. Irabaziak banatu egin behar dira, beti", esan du irmo Rivasek. Ekonomiari dagokionez duten jarrera dela eta, urteetan irabazitako diru guztia bertan utzi dute proiektua hobetzeko, edo beste egitasmo sozial batzuei bideratzen diete.

Krisiaren eragina

Krisi garaian egitasmo bat martxan jartzea ez da erraza, eta aterpetxekoei ere eragin die. Batez ere lantzen dituzten esparruak direla medio, Rivasen irudiko: "Gure bezero garrantzitsuenak hezkuntzatik eta behar berezietatik datoz, eta hor egin dute murrizketa gehien". Ez da garai xamurra, beraz, baina "itxaropentsu" daude gune berriarekin, eta lehen deiak jasotzen hasi dira jada.

Bardoak bertso egitasmoaren bigarren faseari ekingo diote martxoaren 8tik 30 arte. Otsailaren 7an abiatu zuten taldekako txapelketa, eta hamasei taldek parte hartu zuen. Horietatik sei sailkatu dira: Iruñeko Bertze Maldikoak eta 12 Obario Eta 11 Pedrada; Leitzako Harrapazank; Lesakako Zortziko Haundiena; Baztango Lepatanatuek 2, Txipiroien Itzulera; eta Malerreka eta Baztango Etxeko Kontuk. Martxoan, sei saio egingo dituzte, bina talde bakoitzak, joan-etorriko formatuan baitira. Hiruk lortuko dute apirilaren 16an Lesakan jokatuko den finalera sailkatzea.

Lehen norgehiagoka martxoaren 8an izango da, Iturengo Herriko Etxeko ganbaran, 19:00etan; Bertze Maldikoak eta Etxeko Kontuk taldeek kantatuko dute. Askaria ere egongo da. Bigarrena martxoaren 14an izango da; Elizondoko Intza ostatuan ariko dira Lepatanatuek 2, Txipiroien Itzulera eta Zortziko Haundiena, 20:30ean. Hirugarrena, hilaren 28an, 12 Obario Eta 11 Pedrada eta Harrapazank taldeek abestuko dute, Iruñean, Iruña Taldearen lokalean, 21:00etan. Hasi aurretik, afari-askaria emango dute.

Lehen hiru bertso emanaldien ostean, berriz ere lehiatuko dira elkarren aurka aurretik batera aritutako taldeak, baina kantatu ez duten herrian; alegia, etxeko edo kanpoko saioa egin beharko dute, lehen saioa egin duten lekuaren arabera.

Martxoko azken asteburuan izango da saio gehien. Bertze Maldikoak eta Etxeko Kontuk taldeetako kideak taularatuko dira martxoaren 29an, larunbatarekin, Iruñean. Oraindik zehazteke dute tokia eta ordua. Egun horretan bertan, Igantziko Biltoki elkarteko agertokira igoko dira Zortziko Haundiena eta Lepatanatuek 2, Txipiroien Itzulera.

Azken saioa martxoaren 30ean antolatu dute, Leitzan. 12 Obario Eta 11 Pedrada eta Harrapazank taldeek egingo dute bertsotan. Oraindik zehaztu gabe dute ordua eta tokia.

Bardoak, herritan errotuta

"Oso ongi" doa bertso egitasmoa, Nafarroako Bertsozale Elkarteko Gontzal Agoteren aburuz. Azaldu du abiapuntua "oso ona" izan zela talde askok eman zutelako izena, eta entzuleek ere "ederki" erantzun diotela egitasmoari. Bigarren urtez prestatu du elkarteak Bardoak egitasmoa, eta, Agoteren irudiko, "errotuta" dago jada: "Jendeak gogo handiz hartu du; garrantzia irabazi du bigarren fasearekin".

Lehen fasean, hamasei saio egin zituzten, eta, batez beste, hirurogei entzule izan ziren emanaldi bakoitzeko. Gainera, "asko oso herri txikietan izan ziren". Elkartearen arabera, 110 parte hartzaile daude, bertsolariak eta antolatzaileak kontuan hartuz. Bardoei buruzko informazio gehiago haien webgunean topa daiteke.