Nafarroa

Lerro eteneko sormen bideak
2020-09-112020-09-10Albisteak, gaiak, Nafarroa

Lerro eteneko sormen bideak

Edurne Elizondo

Kontu zail batera etorri naiz". Arazorik gabe onartu du Angel Errok ez zaiola erraza bere lanaz hitz egitea. Iruñean, Civican fundazioak antolatutako Letrakide programan aritu da bere obraz: ez irakurleak jasotzen duen azken emaitzaz, baizik eta liburua irakurleen esku jarri aurreko prozesuez: idazteko moduez eta letren bidez azaldu nahi dituenez. Horretarako, Lerro etena (2004-2018) bere azken liburua hartu du abiapuntu (Elkar, 2019). Lerro etenez jositako bidea baita Errok literaturan eta bizitzan egindakoa, egileak jendaurrean eta maskara jantzita azaldu duenez.

Civican egoitzako patioan aritu da Erro, eguraldia eta egungo osasun krisiaren jokalekuan baimendutako ikus-entzule kopuru mugatua lagun. "Ohitu beharko dugu halako tokietan aritzera". Karrikara eraman ditu koronabirusak kultur ekinaldi anitz, eta hortxe, karrikan, herabetasun puntu batekin, ireki egin du Errok bere kontuen, bere liburuen eta bere literaturaren oharrak gordetzen dituen kutxa.

"Pixka bat zaila da", berretsi du. Civican erakundeko euskarazko irakurle klubeko arduraduna da idazlea aspalditik, baina bere buruaz aritzeko hartu du hitza, oraingoan. "Ez nago ohituta".

Poema liburuak dira Errok idatzitako lehendabiziko biak: Eta harkadian ni (Elkar, 2002) eta Gorputzeko humoreak (Alberdania, 2005). 2019an argitaratu zuen Elkarrekin orain arteko azkena: Lerro etena (2004-2018). 2005eko eta 2019ko liburuok lerro etenez osatutako bere sormen prozesuaz mintzatzeko erabili ditu Angel Errok: batetik, balio izan diote kronologikoak ez diren gertaeren arteko harremanak sortzeko; eta, bertzetik, agerian utzi dute idazlearen genero aldaketa. Poesiaren lerroa eten, eta dietarioarena hasi du egileak bere azken liburuarekin. Baina zintzo jokatu nahi izan du irakurleekin: "Tranpa egin dut". Memoriak ez duelako bide kronologikoa egiten Lerro etena liburuko orrietan, eta liburua "eginda" zegoela sentitu duelako idazten hasi aurretik. Eta gehiago erran du: "Idazten sufritzen duten idazle horietakoa naiz ni; emaitza bat lortu nahi duzu, eta emaitza hori eskuan duzula disfrutatzen duzu; baina, horrat iristeko, nik sufritu egiten dut".

Aspaldiko koaderno bat

Denboraren perspektibak emandako kokapenetik egin dio so Errok Lerro etena osatzen duen "ernamuinari": "Kasualitatez eta etxe aldaketa batean aurkitu nuen koadernoa; nire oharrak eta nire gauzak gordeak zituen".

Garai jakin bateko kontuak jaso zituen Errok aurkitutako koaderno horretan, eta, haiei berriz ere so egin zienean, konturatu zen amaren gaixoaldiak eta Gorputzeko humoreak liburua kaleratzeko prozesuaren azken txanpak bat egin zutela: editoreak liburuari buruz bidalitako zuzenketen ingurukoak idatzi zituen amak ospitalean emandako garaiari buruzkoekin batera, bertzeak bertze. "Baina amari buruz idazten nuen ez barrua husteko, baizik eta egunero gertatzen zena jasotzeko. Ohar horiek berriz ere irakurri nituenean ohartu nintzen poema liburua sortzeko prozesuaren bukaerak amarenarekin bat egin zuela, hilabete horretan hil baitzen. Horrek ukitu ninduen, eta iruditu zitzaidan adierazgarria izan zitekeela, polita. Horrek eraman ninduen hautatutako generoaren alde egitera".

Dietarioa osatu du Errok bere lerro etenen bidez. Eta dietarioak, ezinbertzean, niaren literaturara eraman du. Eta egin du hausnarketa: "Garai batean eleberriak zuen freskotasuna galdu egin du: garai batean, dena har zezakeen edukiontzia zen eleberria, baina fosildu egin da". Dietarioan aurkitu du Errok aitortzak, hausnarketak eta bertze jasotzeko euskarria. "Esku libreagoa izaten dute idazleek dietarioetan eta egunerokoetan. Irakurle gisa maite dudan genero bat da", erran du.

Aitortzak, hausnarketak, eta memoria. Lerro eteneko memoria. Horixe gorde du Erroren azken liburuak. Memoria ez da kronologikoa, ezta Erroren liburua ere. "Gure memoria ez baita lineala; kronologikoak ez diren gertaeren artean harreman magikoak sortzen ditugu". Lerro eten horiek maite ditu idazleak; lotura magikoek osatutako memoriak. Baina ezin izan du isildu: "Hamalau urtekoak jaso ditu liburuak; gehiegi, jarraian jartzeko".

Lerro etenen arteko harreman magiko eta bitxien aldekoa dela berretsi du Errok. Liburua osatzeko, baina, harriari puskak kentzen dizkion eskultorearen gisa aritu behar izan du, "autozentsuraren bidetik": "Niretzat katartikoak izan zitezkeen testu guztiak ez ziren egokiak liburuarentzat". Eta, halere, "gehiegi biluzi" ote den pentsa dezake irakurleak, egilearen ustez. "Nik badakit zer ez dudan sartu, eta ez zait iruditzen gehiegi biluzi naizenik".

Bere idazteko moduaz aritzea zaila zaiola aitortuz hasi du Errok solasaldia. Argi utzi du, bukatu arte, bere burua lerro eten baten gisa ikusten duela, eta bere memoriako lerro etenak ageri direla bere testu guztietan. Erroren sokak lotutako lerro etenak.

Gizakiak azken aukera direnekoa
2020-09-112020-09-10Albisteak, gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Gizakiak azken aukera direnekoa

Edurne Elizondo

Beren senak gizakiengandik urruntzen ohi ditu naturan bizi diren animaliak. Gaixo edo zaurituta direnean, ordea, ezin mugitu edo minez daudenean, gizakiak bilakatzen dira euren aukera bakar, salbatzeko. "Hartzen uzten badigute, hagitz gaizki diren seinale", azaldu du Ilundaingo fauna zaintzeko zentroko arduradun Enrique Castiensek. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko Bioaniztasun Zerbitzuko burua da Castiens, eta argi erran du: "Jasotzen ditugun animalien erdiek baino ezin izaten dute naturara itzuli, suspertzea lortu eta gero".

Helburu nagusia hori da: artatzen dituzten animaliak euren berezko habitatera itzultzea. Anitzetan, baina, egindako ahaleginak hutsean gelditzen dira. Uztailean, adibidez, Iruñeko Udaleko langileek enara azpizurien bederatzi habia jaso zituzten, Buztintxurin, eraistekoak ziren eraikin batetik, eta, denera, hamahiru arrautza eraman zituzten Ilundaingo zentrora: "Bi txita bertzerik ez ziren jaio; bat berehala hil zen, eta bertzea, jaio eta zenbait egunera", azaldu du Castiensek.

Babestutako espezie bat da enara azpizuria, eta legez babestuta daude hegaztion habiak ere; hala ere, anitzetan, suntsitu, eta lurrera botatzen dituzte. "Jendeak pazientzia gutxi du: etxe ondoko habiak suntsitzen dituzte, gorotzak traba egiten dielako. Gero, kexu dira eltxoak etxean sartzen zaizkielako. Kontraesan handi bat da; izan ere, enarek, sorbeltzek eta saguzarrek, bertzeak bertze, eltxoak jaten dituzte", erran du Castiensek.

Hegaztiok jatekoa duten tokietan bilatzen dute habia egiteko lekua. Buztintxurin, eraikina eraisteko lanetan ari ziren langileak berandu ohartu ziren arrautzak han zirela: "Eraikina botatzen hasiak ziren; lanak geldituz gero, bazen arriskua ezbeharren bat gertatzeko. Horregatik hartu genituen habiak. Arrautzak, baina, jarri berriak ziren, eta ezin izan zuten aurrera egin", azaldu du Ilundaingo arduradunak.

Basa animalientzat

Ilundainen hartzen dituzten gizakiz bertzeko animalia gehienak hegaztiak izaten dira. Zentroko atea ez da hegazti guztientzat zabalik, halere. "Karrikan zauritutako uso bat aurkitzen baduzu, adibidez, ez dugu hemen jasoko", zehaztu du Castiensek. "Ezta karrikan aurkitutako eta zaurituta dagoen katu bat ere", erantsi du. Azken batean, Ilundainen ez dute artatzen "etxekotutako" animaliarik. "Haientzat, bertzelako baliabideak bideratzen dituzte erakundeek. Guk basa animaliak hartzen ditugu, mehatxatuta dagoen fauna". Bada salbuespen bat, halere: "Espezie exotiko guztiak jasotzen ditugu, bertakoei kalterik egin ez diezaieten".

Berezko habitatera itzultzeko aukerarik ez duten basa animalien kasuan, hainbat bide daude: "Aztore heldu bat hartzen badugu hegala erabat txikituta, adibidez, eutanasiaren alde egiten ohi dugu. Gisa horretako animalia batentzat, sekulako sufrimendua ekarriko luke itxita egoteak, jendaurrean. Pentsa: beldurrez egonen litzateke uneoro, eta gizakien ondotik ihes egiteko aukerarik gabe", erran du Castiensek. Egoera bestelakoa da jasotako hegazti mota arriskuan den espezie batekoa denean, adibidez. "Halakoetan, animaliok itxita hazteko programetan erabiltzen ahal dira".

Jasotako arrautzek aurrera egiten dutenean, bertzalde, Ilundaingo langileek bertze toki bat bilatzen ohi dute jaiotako txitentzat. "Ez dira hemen gelditzen; toki egokiagoak bilatzen ditugu". Toki horietako bat Arguedasko Sendaviva zoologikoa da, Castiensek adierazi duenez. Ekainean, hain zuzen, Nor talde antiespezistak zentro horren inguruko ikerketa bat aurkeztu zuen, eta agerian utzi zuen, bertzeak bertze, han bizi diren zenbait animalia gaixo direla, "zookosiak jota", eta arrautzaren zikloa azaltzeko egunero erakusten dituzten txitak bertze animaliei jaten emateko erabiltzen dituztela. "Ez dut horren berririk", azaldu du Castiensek. Erantsi du gero eta gehiago hausnartzen dela gizakien eta bertze animalien arteko harremanari buruz, eta argi erran du Ilundainen "gizarteak nahi dituen animaliak" artatzen dituztela. "Hurbil sentitzen dituen animaliak inporta zaizkio jendeari, batez ere".

Iritzia: Koloreztatzeko ardura
2020-09-112020-09-10Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Koloreztatzeko ardura

Naiara Elola
Ez! Hori izan zen iragan ostiralean, duela astebete justu-justu, Bigarren Hezkuntzako ikasleek entzun zuten lehenengo hitza. Ia sei hilabete ikastetxera joan gabe igaro ondotik, itzuleraren eguna izan zen institutu askotan irailaren 4a. Ba...

Sorginkerien aitzakian eramanak
2020-09-042020-09-04Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa

Sorginkerien aitzakian eramanak

Uxue Rey Gorraiz
Sorginkeriaren akusazioak munduan milaka eta milaka lagunen bizitza baldintzatu zuen joan diren mendeetan. Aparteko botereak edukitzea, akelarreetara joatea eta deabruarekin elkar hartzea leporatzen zitzaien ustezko sorgin horiei. Era ...

Helduleku sendo bat ia deus ez zegoenean
2020-09-042020-09-03Albisteak, Euskara, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Helduleku sendo bat ia deus ez zegoenean

Edurne Elizondo

Emakume azkarra zen, ausarta; aitzindaria". Horixe erran du Alberto Barandiaran kazetariak Xole Erbiti buruz (1942-2009). Barandiaranek idatzi du Erbitiri buruzko biografia, Bidegileak bilduma itxi duena. Eusko Jaurlaritzak 1987. urtean jarri zuen martxan egitasmo hori, eta, geroztik, launa liburuxka biltzen dituzten 68 sorta argitaratu ditu: 272 biografia denera. "Polita da bilduma Erbitiri buruzko lanarekin amaitu izana", erran du Barandiaranek.

Bildumaren helburua izan da euskalgintzan aitzindari izan diren pertsona eta taldeen pentsaera, bizitza eta lana ezagutaraztea, eta Xole Erbiti izan zen horietako bat, zalantzarik gabe: helduleku sendo bat eman zion euskarari ia deus ez zegoenean. "Lan isila eta apala" egin zuen, ezinbertzekoa. Soka luzea ekarri zuen, ultzamarrak bidea hasi zuelako: Nafarroako lehendabiziko euskara teknikaria izan zen.

Ultzamako Ilarregin jaio zen Xole Erbiti Arbilla, 1942. urtean. Berueteko eskolan aritu zen irakasle, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Zerbitzuko Euskara saileko teknikari postua lortu baino lehen. "Irakasle izateko oposizioa ez zen izan Erbitik gainditutako bakarra; Espainiako Ogasun Ministerioan lan egiteko postua ere lortu zuen", azaldu du Barandiaranek. Erbitik, baina, bide berri bat hastea erabaki zuen, ausardiaz, eta oposizioa irabazi eta gero, 1973ko martxoaren 9an, Nafarroako lehen euskara teknikari bilakatu zen. 35 urtez aritu zen lanean Hezkuntza Departamentuan, 2007an erretiroa hartu zuen arte.

Euskararekin konpromisoa

Duela bost urte egin zioten Alberto Barandiarani Erbitiri buruzko biografia idazteko proposamena, eta kazetariak lan horri esker deskubritu ditu euskara teknikariaren figura eta bidea: "Informazio gutxi zegoen; lankide izan zituenekin eta familiakoekin hitz eginda osatu dut biografia".

Izan ere, Erbiti ez zen inoiz nabarmendu. Lan isila baina etenik gabea egin zuen euskararen alde, jokaleku zail batean. Zaila zen, batez ere euskara teknikariak ia hutsetik egin behar izan zuelako bere bidea: "Garai hartan, ikastolak sortzen ari ziren herri askotan; ez zegoen argi zer egin behar zen, ez zen araudirik, ez zen helduleku izan zitekeen legerik, diru laguntzen inguruko hamaika zalantza baziren... Testuinguru horretan aritu zen Xole Erbiti lanean", nabarmendu du Barandiaranek.

Bertze lanak baztertu eta euskara teknikari bilakatuta, hizkuntzarekin zuen konpromisoa erakutsi zuen Xole Erbitik: "Etxean jaso zuen euskararen aldeko jarrera hori, eta txikitatik utzi zuen agerian. Eskolan, adibidez, irakasle erdaldunak zituzten, baina ikaskideei euskaraz egiteko esaten zien Erbitik beti, haiena euskara zela", kontatu du biografiaren egileak.

Barandiaranek erantsi duenez, bertze batzuen konpromisoari esker sortu zen Erbiti euskara teknikari lanetan aritzeko aukera: "1960ko hamarkadaren bukaeran, hor aritu ziren Jose Maria Satrustegi, Pedro Diez de Ulzurrun, Javier Urmeneta eta beste euskararen alde zerbait egin nahian; sortu zen Principe de Viana aldizkaria, sortu zen euskarazko aldizkari bat, eta herriz herri ibili ziren euskara ezagutzen zuten umeei diplomak ematen. Batzuetan iruditzen zait orduan euskararekiko jarrera hobea egon zela, 1970eko hamarkadaren ondotik ezagutu ditugun garai batzuetan baino".

Giro horretan sortu zen Erbiti Nafarroako lehendabiziko euskara teknikari bilakatu zuen postua. "Euskal Herrian ere lehenengoetarikoa izango zen", erran du Alberto Barandiaranek. Hastapenean irakaskuntzaren esparruan Erbitik egindako lana ere nabarmendu nahi izan du kazetariak: "Ikastolak sortzen hasi zirenean, gora egin zuen irakasle euskaldunen premiak, noski. Irakasleek, euskaldunak izanda ere, ez zuten inolako formakuntzarik euskal kulturaren edo literaturaren arloan, eta Erbitik antolatu zituen gabezia horiei aurre egiteko ikastaroak".

1972an, Nafarroako Diputazioak hitzeman zuen baliabideak jarriko zituela euskara irakaskuntzan sar zedin, eta ahalegin pribatuak lagunduko zituela. 1973ko udan antolatu zituen Xole Erbitik irakasleentzako lehendabiziko euskara ikastaroak, Jon Oñatibia kazetari eta irakaslearen zuzendaritzapean. Euskal Herri osoko 63 lagunek eman zuten izena ikasle gisa. Gehienak emakumeak ziren. "Adituen eta irakasleen artean, berriz, ia denak gizonak. Irakasleentzako ikastaroen inguruko argazkietan gizonek inguratuta agertzen zen Erbiti beti. Berdin gertatzen zitzaion Euskaltzaindiko batzarretan. Emakume izateak ere ekarri du, segur aski, hain ezagun ez izatea".

Barandiaranen liburuxkak egin dio aitortza Xole Erbitiren bizitza osoko lanari. "Erakusteko kate bat dela dena; deus ez dela hutsetik sortzen".

Lurra zula ez dezaten
2020-09-042020-09-03Albisteak, gaiak, Ingurunea, Nafarroa

Lurra zula ez dezaten

Edurne Elizondo
Aurrera segitzen du herrialdean meategi bat martxan jartzeko Muga proiektuak; eta aurrera segitzen du, aldi berean, egitasmo hori bertan behera uztea helburu duen plataformak. Udan egin dituzte bi aldeek azken urratsak: administrazioak ...

Iritzia: Zer jarri erdigunean
2020-09-042020-09-03Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Zer jarri erdigunean

Lur Albizu Etxetxipia
Kontua da ez dugula etorriko zaiguna ezagutzen. Edo ezagutzen dugula, baina ez nahikoa. Eta helduleku bila ibiliko garela aste eta hilabete hauetan. Helduleku bila pasatzen dugulako bizitza: nondik jo esanen digutenen bila. Nora j...

Bertze pieza bat puzzlea osatzeko
2020-07-312020-07-30Albisteak, Nafarroa

Bertze pieza bat puzzlea osatzeko

Edurne Elizondo
Amaitu dute aurtengo kanpaina, eta egindako lanak puzzlea osatzeko bertze pieza bat eman die: indusketan parte hartu duten Aranzadi zientzia elkarteko kideek uste dute labe gisa ere erabili zituztela Aurizko Zalduako aztarnategian aurki...

Lurra bizitzarako, ez gerrarako
2020-07-312020-07-31Albisteak, Nafarroa

Lurra bizitzarako, ez gerrarako

Uxue Rey Gorraiz

Hemen izanen dira beste behin. Bardea aireko maniobra militarretarako agertoki izanen da berriz heldu den astelehenetik ostegunera, bi egunak barne, Bardeako Komunitateak bere webgunean aditzera eman duenez. Bardeako tiro eremuaren kontrako ekintzaileen haserrea piztu du berriak, eta, sumindurik, salatu dute "erabat zentzugabea" dela halako maniobrak egitea, eta are gehiago orain, hegaztiek habiak egiten dituzten eta pandemia oraindik ere gizartea astintzen ari den garaian.

Bardeako Komunitateak argitaratutako oharrean ez dago zehaztua nolakoak izanen diren maniobrak, ez eta benetako sua erabiliko duten ere. "Benetako hegaldiak" izanen direla besterik ez dute adierazi. Hori horrela, informazioa "lausoa eta nahasia" dela salatu dute tiro eremuaren kontrako zenbait ekintzailek. "Deus gutxi dakigu, oso anbiguoa da eman duten informazio urria", salatu du Noemi Solanas Bardenas Ya taldeko kideak. Gaineratu du, bestalde, ez dela horrelako zerbait gertatzen den lehen aldia. "Aspaldi hasi ziren horrelakoak. Ez genuke nahi honetara ohitu, baina, zoritxarrez, ohiko bihurtzen ari da ez jakitea benetan zer egiten ari diren", azaldu du Solanasek, eta erantsi du azkenaldian urtean gutxienez bizpahiru aldiz egiten dituztela tiro ariketak bertan.

Bardeako Tiro Eremuaren Kontrako Batzarreko kideek ere gogor kritikatu dute militarren itzulera. Bozeramaile den Milagros Rubiok azaldu du albisteak "zeharo harriturik" utzi duela, eta esan du "sekulako okerra" dela orain halakoak egitea. "Beti iruditu zaigu baliabide ekonomikoak bonbak jaurtitzeko erabiltzea dirua zentzugabeki xahutzea dela, baina orain are eta larriagoa da hori egitea", salatu du Rubiok, eta azaldu du premiazko zerbitzuetara bideratu beharko litzatekeela diru hori. Iritzi berekoa da Solanas, eta "lehentasun kontua" dela azaldu du: "Erabakiak bistan utzi ditu sistema kapitalista batean bizitzearen ondorioak; agerikoa da gerra politikei ematen dietela garrantzia".

Hala ere, gizartea osasun krisian eta haren ondoriozko krisi ekonomikoan murgildua egotea ez da, ekintzaileen ustez, Bardeako tiro eremuaren erabilera militarra orain "bereziki desegoki eta zentzugabe" bihurtzen duen arrazoi bakarra. Noiz eginen duten ikusita, plataformek azaldu dute ariketek kalte handia egin diezaioketela inguruan bizi diren hegaztiei, hilabete hauek izaten baitira habiak egiteko eta kumeak hazteko garaia.

"Espeziearen arabera aldaketak egon badaitezke ere, estepako hegazti gehienak habiak egiten ari dira oraindik. Gainera, Duponteko hegatxabalen kolonia tiro eremuaren toki berean dago; beraz, nabarmen eginen diete kalte maniobra militarrek". Eduardo Navascuesenak dira hitzak, Erriberako Ekologistak Martxan taldeko kidearenak. Kezkaturik ageri da, eta argi esan du "izugarrizko hipokrisia" dagoela erabakiaren oinarrian; izan ere, Bardeako sarbide batzuk itxita daude otsailaz geroztik herritarrentzat eta turistentzat, fauna babesteko. Hegazkinei, berriz, ez zaie bidea oztopatu. "Militarren jardueretarako baimena emateko problemarik ez dute izan", esan du Navascuesek.

Nafarroako Parlamentuan ere agerian gelditu dira tiro eremuari buruzko jarrera kontrajarriak: atzera bota dute azpiegitura horren aurkako mozioa. Ezkerrak aurkeztu, eta Geroa Bai, EH Bildu eta Ahal Dugu taldeen babesa jaso du. Navarra Sumak eta PSNk kontra bozkatu, eta galarazi egin dute mozioak aurrera egitea.

Bozketaren emaitzak ez ditu erabat harritu tiro eremuaren kontrako ekintzaileak. Milagros Rubiok nabarmendu du Nafarroako Gobernuak ez duela inoiz urrats irmorik egin Espainiako Gobernuari presioa egiteko.

"Menpekotasuna"

1951n jarri zuten martxan tiro eremua. Ordutik, zenbait akordio sinatu dituzte Espainiako Gobernuko Defentsa Ministerioak eta Bardeako Komunitateak —hemeretzi udalerri, Erronkariko eta Zaraitzuko ibarrak eta Olivako monasterioa dira komunitateko kideak—.

2008an sinatu zuten egun indarrean dagoen akordioa, eta 2018an berritu zen, automatikoki, 2028ra arte. Orduan, aurrekontua bikoiztu egin zen, gainera: Bardeako Komunitateko kideek 14 milioi euro jasotzen dituzte. Ordainketa horrek dirua jasotzen dutenengan sortzen duen "menpekotasun ekonomikoa" salatu du Bardenas Ya taldeko Solanasek. "Errealistak gara, zaila izanen da, baina ez dugu amore emateko asmorik", esan du Rubiok. Ez dute nahi Bardea izatea gerrak prestatzeko toki bat.