Edurne Elizondo
Ez dugu beste aldera begiratuko, beste espezie batekoak izateagatik, sentitzeko gai diren beste animaliak hiltzen dituzten bitartean". Animalien Askapenerako Fronteak argitaratutako oharrean jasotako hitzak dira horiek. Abenduaren 26tik...
Ane Eslava
Gazte batzuk dantzan, haur bat mozorroturik, bikote bat elkarri musuka, neska bat ile apaindegian... Egunerokoaren hainbat une erakusten dituzte Zangozaldeko Anfas elkarteak antolatu duen erakusketa ibiltariko argazkiek. Erakusketa Somos espe(a)ciales proiektuaren barruan antolatu dute, eta haren helburua da adimen urritasuna duten pertsonei ikusgarritasuna ematea, beren ahalmenak erakustea eta aniztasunari balioa ematea. Eguberrietan, Irunberriko udaletxean egon zen erakusketa; iragan asteburuan, Ledeako gizarte eta kultur etxean, eta, laster, Oibarrera, Kasedara, Agoitzera eta Zangozara eramango dute.
"Adimen urritasuna artearen eta sorkuntzaren perspektibatik erakutsi nahi dugu", adierazi du Elena Etxegoien Anfas elkarteko kideak. Haren irudiko, arteak "berdin" sentitzeko aukera ematen die pertsona guztiei. "Sentsibilizaziorako tresna zoragarri bat da, ezberdin izatearen balioa ulertzen eta balioesten laguntzen diguna".
Hamasei argazkik osatzen dute erakusketa, eta, Etxegoienek azaldu duenez, horietan adimen urritasuna duten pertsonen bizitza ibilbidea irudikatu dute: "Pertsona hauen bizitzako garaiak islatu ditugu, eta, era berean, saiatu gara erakusten prozesu horretan Anfasetik haiei eta beren familiei ematen diegun babesa". Hain zuzen, Zangozaldeko Anfasek eskaintzen dituen zerbitzuen artean daude arreta goiztiarra, tutoretzapeko etxebizitza, familientzako aholkularitza eta gizarte, komunikazio eta heziketa gaitasunen programa.
Erakusketa osatu duten argazkilarietako bat Virginia Juanto da. Azaldu duenez, argazkietan, "maila berean" jarri nahi izan dituzte adimen urritasuna duten eta ez duten pertsonak. "Erakutsi dugu pertsona horiek eskolara doazela gainontzeko haurrak bezala, helduago direnean beren kabuz bizitzeko eta familia osatzeko gai direla, aisialdia izan eta disfrutatu dezaketela...".
2017ko proiektua
Somos espe(a)ciales proiektuaren barnean antolatu dute argazki erakusketa. Egitasmo hori 2017an sortu zen, Selva Etxeberriak, La Hormiga Maia Internet bidezko arropa dendaren jabeak, Anfas elkarteko kideei elkarlanerako proposamen bat egin zienean. "Selvak esan zigun bere material guztia utziko zigula guk egoki ikusten genuena egin genezan", azaldu du Elena Etxegoienek. "Orduan, eskualdeko hainbat sortzaile gonbidatu genituen, denon artean pentsatzeko zer egin genezakeen eskaintza horrekin; poeta bat, antzerkilari bat, ilustratzaile bat eta argazkilari bat elkartu genituen. Eta, azkenean, egutegi bat egitea bururatu zitzaigun".
Egutegiko argazkiak egiteko, Virginia Juantok ez ezik, Pablo Blanco, Sonia Senosiain, Laura Gogorzena eta Nora Sola eskualdeko argazkilariek ere parte hartu zuten. Argazki saioetan herrietako hainbat bizilagunek parte hartu zuten, eta eskualdeko toki bereizgarri batzuk erabili zituzten agertoki gisa, hala nola Irunberriko arroila eta Zangozako Carmengo klaustroa. Egutegian hamabost argazki sartu zituzten, baina, oso material "baliotsua" zela ikusita, erabaki zuten harago joatea eta erakusketa bat antolatzea.
Horrekin batera, proiektua argitara ateratzeko helburuz, arropa desfile bat antolatu zuten, iazko maiatzean, Zangozan. Anfaseko erabiltzaileek eta eskualdeko biztanleek elkarrekin desfilatu zuten, La Hormiga Maia dendako arroparekin. "Oso hunkigarria izan zen, gazteek izugarri disfrutatu zutelako", adierazi du Selva Etxeberria jabeak. Desfile horren ostean beste bat egin zuten, iazko abenduan. Etxeberriak kontatu duenez, bi kasuetan, Anfaseko erabiltzaileen gurasoak "ezin sinetsita" gelditu ziren beren seme-alabek desfileetan parte hartzea proposatu zietenean. "Izan ere, lehen, pertsona hauek ezkutuan egon behar zutela zirudien; baina, orain, halako ekintzekin, erakusten ari gara denak berdinak garela, eta edozer egin dezaketela".
Lehenbiziko jardueren arrakasta ikusita, kultur ekintza gehiago antolatzen hasi ziren. Poesiak, kasurako, toki handia hartu zuen egitasmoan. Batetik, eskualdeko poeta batzuek proiekturako esaldi batzuk idatzi zituzten, eta egutegian sartu zituzten, argazkiekin batera. Esaldi horien artean daude, adibidez, Neure espazio ontziaren kapitaina izan nahi dut eta Ahal dudalako maite zaitut. Era berean, bi poesia errezital antolatu zituzten, eta, horietan, Anfaseko erabiltzaileek agertokia partekatu zuten eskualdeko hainbat poetarekin. Poesia irakurraldiez gain, Anfaseko neska-mutilek, besteak beste, ipuin kontaketetan eta antzezlanetan parte hartu dute azken hilabeteetan.
Halako ekintzetan parte hartzea "positiboa" da adimen urritasunen bat duten pertsonentzat, "beren ahalmenen jabe" izaten laguntzen dielako, Etxegoienek azaldu duenez: "Haiek hasieran oso harrituta zeuden halako gauzak egiteko aukera izateagatik, ez zekitelako horretarako gai zirenik; baina, hasi bezain laster, ikusi zuten oso gauza politak egin zitzaketela". Gazteek "beren burua gainditzeko" baliagarria dela gaineratu du: "Gauza berri batekin topo egiten dutenean, beldurtu egiten dira, baina, beren ondokoek egiten dutela ikusten dutenean, pausoa ematen dute". Jarduera berri bakoitza amaitu bezain laster, hurrengoa noiz izango den galdetzen diete arduradunei, Etxegoienek kontatu duenez.
Egoitza bat behar dute
Proiektuaren oinarrian, bestalde, Zangozaldeko Anfasek duen arazo bat azaleratzeko helburua dago: egoitza baten premia. "Tutoretzapeko pisu bat dugu, baina beste lokal bat behar dugu, adimen urritasuna duten eskualdeko pertsona guztien kohesioa bultzatzeko, proiektuak eta jarduerak antolatu ahal izateko… Eta Zangozaldea da halako egoitza bat ez duen eta Anfaseko ordezkaritza duen Nafarroako eskualde bakarra", esan du Etxegoienek. Halere, egindako lanak emaitzak ekarri dituela gaineratu du arduradunak, dagoeneko hasiak baitira negoziatzen hutsik dagoen Zangozako lokal bat eskuratzeko.
Antolatzaileak "pozik" daude proiektuak izandako arrakastarekin, eta uste dute erronka nagusia lortu dutela: gizarteratzea. "Hasi ginenean, ez genuen pentsatzen herritarrengan halako eragina izango zuenik", esan du Etxegoienek, eta herrietako udaletatik jasotako babesa nabarmendu du: "Ahalegin guztiak egin dituzte guri laguntzeko; erakusketa herrietara eramanez, eskerrak eman nahi dizkiegu".
Aurrera begira, irismen kognitiboa lantzeko asmoa dute, Anfaseko erabiltzaileek aukera izan dezaten beren irakurtzeko gaitasuna garatzeko. Horrekin lotuta, herrietako dendariekin ere landuko dute gaia. "Dendariei proposatuko diegu saiatzeko beren produktuak pertsona guztientzat irisgarri eta ulergarri jartzen, eta dendariek ere adimen urritasunen bat duten pertsonak modu egokian jasotzen dendetara doazenean", azaldu du Anfaseko arduradunak. Hala, autonomia eman nahi diete pertsona horiei, beren kabuz egin ditzaketen gauzak ez ditzaten beste pertsona batzuek egin. Gizartean egon dadin denentzako tokia.
Edurne Elizondo
Datorren otsailaren 9an hasiko da Nafarroako Bertsolari Txapelketa. Denera, 24 bertsolari ariko dira lehian, aurten. Azken seirak hautatzeko kanporaketa aurrekoak gaur eta bihar eginen dituzte, hain zuzen ere; Iruñean eta Irunberrin izanen dira saioak. Txapelketan lehendabizikoz aritzeko asmoz izena eman duten sei bertsolari beren bidean bertze koska bat igotzen saiatuko dira bi kanporaketa horietan.
Aitor Irastortza Arrizurieta (Azpirotz), Mintxo Astiz Goñi (Barañain), Idoia Granizo Uribarrena (Altsasu), Xabat Illarregi Marzol (Leitza), Endika Legarra Nuin (Iruñea) eta Ander Baiano Saralegi (Barañain) dira txapelketan lehengoz aritzeko aukera irabazten ahaleginduko diren sei bertsolariak. Haiekin lehian ariko dira, gaur eta bihar, duela bi urteko txapelketako azken sei sailkatuak.
Gaur, Iruñeko Txantrea auzoko Auzotegin eginen dute lehendabiziko kanporaketa aurrekoa. 19:30ean hasiko da saioa. Parte hartuko dute Joana Ziganda Olano (Oskotz), Diego Riaño Barroso (Leitza), Aitor Irastortza Arrizurieta, Sahats Aleman Sadaba (Iruñea), Mintxo Astiz Goñi eta Idoia Granizo Uribarrena bertsolariek.
Bigarren kanporaketa aurrekoa bihar eginen dute, Irunberriko gizarte etxean, 17:30ean hasita. Bigarren saio horretan ariko dira Xabat Illarregi Marzol, Endika Legarra Nuin, Oskar Sanz de Acedo Pollan (Iruñea), Ander Baiano Saralegi, Egoitz Gorosterrazu Elizagoien (Ituren) eta Saats Karasatorre Martinez (Etxarri Aranatz).
Arkaitz Goikoetxea, Joseba Beltza eta Saioa Mitxelena izanen dira epaimahaiko kide kanporaketa aurreko bi saioetan. Bertsolariek egin beharreko lana zehaztu dute: zortziko handian, binaka, hiruna bertso osatu arte; zortxiko txikian, binaka, hiruna bertso osatu arte; eta hamarreko txikian, binaka, hiruna bertso osatu arte. Kartzelako lana ondokoa izanen da: zortziko txikian, bi punturi erantzun; eta gaia emanda, bakarka, bi bertso.
Kanporaketa aurrekoetan sailkatuko diren sei bertsolariek osatuko dute aurtengo txapelketan lehian ariko den taldea. Denera 24 izanen dira. Lau final-laurden eginen dituzte. Otsailaren 9koa izanen da lehendabizikoa, eta hori Tuteran eginen dutela azaldu du Nafarroako Bertsozale Elkarteko kide Ander Perezek. "Zabaldu nahi dugu txapelketaren egoitza izanen diren herrien zerrenda".
Gainerako final-laurdenak otsailaren 10an, 16an eta 17an eginen dituzte; hiru final aurreko izanen dira, martxoaren 3an, 9an eta 10ean, eta, finala, berriz, martxoaren 23an eginen dute, Iruñeko Anaitasuna kiroldegian. Zortzi bertsolari ariko dira lehian.
Bi urtean behin
Eneko Fernandez, Julio Soto, Xabi Maia, Eneko Lazkoz, Aimar Karrika, Ander Fuentes Itturri, Xabier Terreros Terre eta Julen Zelaieta aritu ziren duela bi urteko finalean, eta Sotok jantzi zuen txapela. 2012. urtetik, hain zuzen ere, txapelketa bi urtean behin baino ez dute egiten Nafarroan. Bi urtean behin antolatzen dute, halaber, txapelketa ez dagoenean, Bardoak izeneko taldekako lehiaketa.
Bardoen bidez, txapelketa bezain ofizial eta zurrun ez den lehiaketa bat eman nahi izan die Nafarroako Bertsozaleen Elkarteak herrialdeko bertsolariei. Bardoak antolatzen hasi ziren plazan aritzeko aukera eskaintzeko bertsolari hasi berriei, txapelketan hasi aurretik esperientzia izateko. "Horrek ez du esan nahi, halere, Bardoak direnik txapelketara jauzi egiteko ezinbesteko koska", nabarmendu du Perezek.
Izan ere, lehiaketa bakoitzak badu bere giroa, bai eta bere publikoa ere. Besta eta umore giroa izaten da nagusi, anitzetan, Bardoen saioetan; bertzelakoa da, noski, txapelketak ematen eta eskatzen duena.
"Prestigiatu nahi dugu", erran du Perezek. Elkarteko kideek argi dute bertsolari gazteek eta hasi berriek izan behar dutela beren tokia lehiaketa nagusian; baina argi utzi dute, halaber, garrantzitsua dela txapelketak bere mailari eustea. Asmo horrekin lotu du Perezek kanporaketa aurrekoak egiteko urratsa, hain justu. "Nolabaiteko hautaketa egin behar dugu", erran du.
Gaur eta biharko kanporaketa aurreak egin eta gero, otsailaren 9an hasiko dira Nafarroako Bertsolari Txapelketako final-laurdenak, eta guztien inguruko xehetasun gehiago emanen ditu Nafarroako Bertsozaleen Elkarteak. Perezek gogoratu du bertsolaritzaren aldeko ekinaldia ez ezik, euskararen aldekoa ere badela txapelketa. Martxoaren 23ra bitarte, zaleek izanen dute bertsolari nafarren lanarekin gozatzeko aukera. Berriak ere koska bat igotzeko prest dira.
Lohizune Amatria
Zein egunera arte esan dezakegu "urte berri on"? Azken egunotan irratian behin baino gehiagotan entzun eta galdetu dugu hori. Non dago muga? Egun zehatzik al da?
Urtearen lehen hamabostaldia igaro da, baina urteko lehenengo zutabea da honakoa. Zilegi al da "urte berri on" esanez abiatzea? Hobeki esanda, zintzoa al da?
Urtarrilak 2, asteazkena. Urteko lehenenengo laneguna. Eguerdian iritsi zen albistea. Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak baliogabetu egin du Nafarroako Gobernuak Espainiako Poliziak eta eskuin muturreko taldeek egindako indarkeriazko ekintzak ikertzeko eman asmo zuen diru laguntza. Polizia indarkeriaren Nafarroako legea indargabetzea gutxi izan ez balitz, bizikidetzan beste atzerapauso bat.
Urtarrilak 3, osteguna. Iritsi da urteko bigarren atzerapausoa. Aske utzi dituzte sanferminetako erasotzaileak epaia irmoa izan arte. Epaileek baztertu egin dute ihes egiteko eta delitua berriz egiteko arriskua. Altsasuko gazteen kasuan, ordea, alderantzizkoa. 794 egun daramate kartzelan. Badirudi aurten halako prebentzio politika izanen dugula.
Urtarrilak 4, ostirala. Elkartasun eguna, Azkoienen. Hamargarren eguna dute greban Huertas de Peraltako langileek. Enpresak ez du hitz egin. Poliziak, bai. Baina borrekin. Onetik badu, baina, egun honek. Tinko eutsi diotelako langileek borrokari.
Urtarrilak 5, larunbata. Errege egunaren bezpera, lasaitasuna iritsi da. Errege magoak hartzeko parentesia egin du hiriak. "Gau magikoa da gaurkoa". Andoainen gertatutakoaren berri izan dut, sutan dira sare sozialak. Atzo ez bezala. Halako gaiek arduratuko gaituzte aurten.
Urtarrilak 6, igandea. Errege eguna. Oso magikoa ez omen da izan gaua. Orain Baik iritziz aldatu, eta ostiralean Ahal Dugu-rekin lortutako akordioa apurtu du eta. Mahai eta eledunen batzar interesgarria zetorkigula argi zegoen. Aldaketaren parlamentuko oinetako bat erortzear.
Urtarrilak 7, astelehena. Zubia gurean. Azken egunotakoak salatzeko eguna izan da. Huertas de Peraltako langileek hirira ekarri dute aldarrikapena. Sanferminetako erasotzaileen askatasunaren aurka ere irten dira kalera. Bala batek leiho baten kristala puskatu du, Amurrion.
Urtarrilak 8, asteartea. Goiz esnatu da gaur eguna. 04:30ean, zehazki; Foruzaingoa Maravillas gaztetxera heldu denean. Ikuskaritza teknikoak aurten ordu horretan hasiko omen dira. Poliziaren oldarraldiak ere itzuliko dira. Setiatu dute Alde Zaharra.
Urtarrilak 9, asteazkena. Egun batekin aski ez, eta bigarrenez ere oldartu zaizkie gazteei poliziak.
Urtarrilak 10, osteguna. Iritsi da hormigoia gaztetxe atarira. Eta, hirugarrenez, oldarraldia Nabarreria plazan. Ez da eguneko bakarra izan, baina. Aldaketaren aurka oldartu da Aranzadi Iruñeko Udalean. Aurten aurrekonturik ez. Unzuko hostela eginen da, eta atzera bota beharko dituzte aurreikusita zeuden inbertsioetako asko. Aldaketa indargabetzen ari da Iruñeko Udalean ere.
Urtarrilaren 11, ostir… Ez al da nahikoa? Nik hemen ezarriko dut muga. Urte berri on?
Edurne Elizondo
Sakanako eredua da emaitzarik onenak ekartzen dituena; hori hautatu beharrean, ordea, emaitzarik txarrenak dituena aukeratu du: Erriberakoa". Horixe erran du Sustrai Erakuntza fundazioko kide Pablo Lorentek, Iruñerriko Mankomunitateak aurrerantzean hondakinak kudeatzeko hartutako erabakien inguruan.
Izan ere, 2019ko bere aurrekontuak onartu berri ditu erakunde horrek abenduan, eta 9,7 milioi euroko diru saila gorde du hondakin organikoak, ontziak eta errefusa tratatzeko planta bat eraikitzeko lurra erosteko. Imarkoaingo Garraioaren Hirian dago lur hori, 107.000 metro koadroko sail bat.
Iruñerriko Mankomunitatearen hautuak "harritu" egin ditu Sustrai Erakuntzako kideak; Imarkoaingo bizilagunak ere bai. Planta eraikitzeko asmo horren aurka bat egin dute herritarrek. "EH Bildu izan da Sakanan duten atez ateko ereduaren defendatzaile sutsua; Iruñerriko Mankomunitateko presidentetza badute, baina hemen, ordea, bazter utzi dute eredu hori", kritikatu du Imarkoaingo Juan Etxeberrik.
Hilaren hasieran, hain zuzen ere, EH Bilduko parlamentuko eledun Adolfo Araizek txio bat idatzi zuen, Extremadurako bost herritan (Espainia) atez atekoaren aldeko apustua egin zutelako: "Ez da, beraz, hain eredu txarra izanen. Sakanak duela hainbat urte ezarri zuen eredu hori, eta hango gaikako bilketaren datuak herrialdeko onenak dira", erran zuen Araizek, txio horretan. Iruñerrian, baina, emaitzarik onenak dituena izanagatik ere, ez dute eredu horren aldeko hautua egin.
Nafarroako Gobernuak iazko ekainean onartu zuen hondakinak kudeatzeko plan berria. Sustrai Erakuntzak onartu du "asmo handiko" plana dela, eta, "segur aski, estatuko onena"; ez da, ordea, "egin zitekeen onena", Lorenteren hitzetan. Arazo nagusia da, haren ustez, hondakinen inguruko helburuak ezartzen dituela baina helburu horiek betetzeko eredurik ez. Planak helburutzat jo du 2020. urterako herrialdeko hondakin organikoen %50 birziklatzea; eta, 2027. urterako, berriz, %70.
Mankomunitateen esku dago hondakinak kudeatzeko lana. Eredu ezberdinak daude herrialdean, eta eredu horien emaitzak ere ezberdinak dira. EH Bilduk berak onartua du Sakanako atez atekoa dela eraginkorrena hondakinak gaika biltzeko; Sakanan, hain zuzen ere, hondakinen %56 birziklatzen dituzte. Hau da, hondakinen planak 2020rako zehaztutako helburua lortu eta hobetu du jada eskualde horrek.
Erriberan anitzez ere okerragoak dira datuak: Culebreteko zabortegian jasotzen dituzten hondakinetan dagoen materia organikoaren %3 baino ez dute berreskuratzen. "Iruñerriko Mankomunitateak, ordea, hangoaren gisako planta bat eraikitzea erabaki du", erran du Lorentek.
Alternatibak, bazter
Lorenteren kezkarekin bat egin du Sustrai Erakuntzako Martin Zelaiak ere. Kezkagarritzat jo du, batez ere, Iruñerriko Mankomunitatean gertatu den "norabide aldaketa". Aldaketa hori azaltzeko, bi data jarri ditu mahai gainean: batetik, 2016. urtea. Zelaiak azaldu du urte horren erdialdean mankomunitateko agintariek bi txosten jaso zituztela, erakunde horrek hondakinen kudeaketaren inguruan eskatutakoak. "Txosten horietan, hondakin organikoak tratatzeko moduak jorratu ziren, batez ere; izan ere, 2017an Iruñerriko Mankomunitateko hondakinen %37 baino gehiago zen zabor organikoa". Bertzetik, 2017ko bukaera aipatu du Sustrai Erakuntzako kideak. "Mankomunitateak hondakinen inguruko bertze bi txosten jaso zituen, baina horietan, bereziki, errefusa kudeatzeko moduak jorratu zituzten", erantsi du Zelaiak.
Zabor organikoa edo errefusa erdigunean jartzea ez da gauza bera. Hori uste du Zelaiak. Eta Iruñerriko Mankomunitatearen kasuan, "eredu aldaketa" ekarri duela nabarmendu du. Izan ere, 2016ko txostenek, batez ere Ramon Plana adituak egindakoak, hondakin organikoak tratatzeko hainbat planta txiki egiteko aukera jarri zuten mahai gainean. 2017koek, berriz, planta handi bakar baten aldeko apustua egin zuten. Ez bakarrik hori. Iruñerriko Mankomunitateak baldintza gisa aipatu zuen, txosten horiek osatzeko, planta bakar baten bidezko konponbidea garatu zezatela. Mankomunitateak eskatu zuen, gainera, hondakinak tratatzeko planta ez lotzeko zabortegiarekin. Ez oraingoarekin, ezta etorkizunerako egin beharrekoarekin ere. Izan ere, Iruñerriko Mankomunitateak Gongorako zabortegia erabiltzen du, gaur egun, zaborra biltzeko, baina 2022. urtearekin batera amaituko da azpiegitura hori erabiltzeko epea. Gero, egin nahi duten planta berrian tratatutako zaborra nora eramanen duten ez du zehaztu, oraindik ere, Iruñerriko Mankomunitateak.
Gongoran, gaur egun, 90.000 tona zabor botatzen dituzte urtean. "45.000 inguru dira materia organikoa. Konposta egin daiteke zabor horrekin. Egungo biltze sistemarekin, halere, mankomunitateak hondakin organiko horietatik 8.000-10.000 tona inguru baino ez ditu berreskuratzen urtean", azaldu du Etxeberrik. Gainerako 35.000 tona dira errefusarekin batera nahasten direnak. "Horiek dira planta berrian tratatu nahi dituztenak. Gisa horretako plantetan, baina, %5 inguru baino ez dute berreskuratzen".
Elortzibarko bizilagunek argi dute Imarkoainen egin nahi duten planta ez dela egokia: "Ingurumenari ez diolako mesederik eginen; eta ekonomiaren ikuspuntutik dirua xahutzea ekarriko duelako", erran du Etxeberrik. Erantsi du lurra erosteko eta planta egiteko aurrekontua 60 milioi euro ingurukoa izanen dela, hain zuzen ere.
Oraingoz, planta egiteko nahi duen lurra gordetzeko, 600.000 euroko bermea ordaindu du Iruñerriko Mankomunitateak. "Uste dugu horrek erakusten duela ekintza burutuen bidetik ari dela erakunde hori", salatu du.
Etxeberrik gogoratu du planta egin ahal izateko egungo Garraioaren Hiriko udalez gaindiko eragina duen plana aldatu behar dela, erabilera berriak egokitu ahal izateko. Hain zuzen ere, Sustrai Erakuntza fundazioak asteon aurkeztu ditu asmo horien inguruko bere alegazioak. Horien bidez, gainera, hondakinak tratatzeko plantak ukitzen duen bertze arazo bat jarri dute mahai gainean fundazioko kideek: Garraioaren Hirian egin nahi zuten tren geltokia, Noaingoarekin lotu eta salgaiak garraiatu ahal izateko.
"Garraioaren Hiriaren eta Noainen artean hiru kilometro daude. Egungo trenarekin bi puntu horiek lotzea eta elkarrekin lan egitea zen asmoa", azaldu du Martin Zelaiak. Nabarmendu du Nafarroako Gobernuko lehendakariorde Manu Aierdik 2018. urteko martxoan iragarri zuela gobernuak hainbat txosten eskatuko zituela Imarkoainen tren geltoki hori egiteko aukera jorratzeko. "Hainbat hilabete pasatu dira, eta asmo hori bazter gelditu da, bat-batean, inolako azalpenik gabe". Izan ere, hondakinak tratatzeko plantarentzat gordetako eremuan egin nahi zuten geltokia.
"Prozesua iluna izaten ari da", erantsi du Sustrai Erakuntzako Pablo Lorentek. Fundazioko kideek uste dute hondakinen kudeaketarekin lotutako interes ekonomikoak dituzten enpresen presioak eragin dituela Iruñerriko Mankomunitatearen azken urratsak. Erakunde horretan aurreko gobernuekin aritu ziren teknikariek eta kudeatzaileek jarraitzen dutela gaineratu du Lorentek, eta sumatzen dela haien eragina mankomunitatearen erabakietan.
Hondakinak tratatzeko planta handi eta bakarra egiteko asmoa bazter uzteko eskatu dio Sustrai Erakuntza fundazioak Iruñerriko Mankomunitateari. Ingurumena baitago jokoan.
E. Elizondo
Iruñerriko Mankomunitateko presidentea da Aritz Aiesa. Hondakinen kudeaketari buruz egindako urratsen berri eman du.
9,7 milioi euro gorde dituzue Imarkoainen lur saila erosteko?
Bai. Baina urrats bat besterik ez da. 2015ean mankomunitatean sartu ginenean, etenaldia zegoen hondakinen arloan. Aurreko gobernuek erraustearen alde egin zuten; gure asmoa zen norabidea aldatzea, ontzi baten norabidea aldatzen den bezala.
Eta zer bide hartu nahi duzue?
Hiru arlo nagusi izanen dituen bidea egin nahi dugu: prebentzioa, gaika biltzea eta tratatzea. Tratamendurako erabiliko genuke egin nahi dugun planta.
Gaika biltzeko, egungo ereduarekin jarraituko zenukete? Hau da, edukiontzi marroia jartzen hondakin organikoak bereizi nahi dituenarentzat?
Horri buelta bat eman nahi diogu. 2018an proba bat egin dugu, 10.000 biztanlerekin. Txartel bidezko edukiontzia jarri diegu. Aztertzen ari gara emaitzak, baina argi dugu urrats bat aurrera egin dezakegula sistema horrekin, hondakin organikoaren %50 baino gehiago bereiztea lortu baita jatorrian, eta errefusak %40 egin baitu behera.
Borondatezko hautua da?
Hezkuntza lan handia egin behar dugu, herritarrak kontzientziatzeko, eta hondakinen planak zehaztutako helburuak betetzeko.
Zergatik baztertu duzue 2016ko txostenetan proposatu zena, hau da, hainbat planta txiki egitea?
Ez dugu baztertu aukera hori. Batera lantzen ahal ditugun gauzak dira. Helburua da, batez ere, jatorrian ongi bereiztea. Baina hondakinak izanen ditugu, eta tratatu beharko ditugu. Hirigunerako Imarkoaingo planta egiteak, halere, ez du esan nahi bestelako konponbideak ez garatzea landa eremuan.
Erran duzu jatorrian ongi bereiztea dela gakoa; atez ateko eredua da horretan emaitzarik onenak lortzen dituena. Zergatik ez duzue hori ezarri?
Iruñerrian sistema ezberdinak ditugu. Atez ate jasotzen dituzte Emausko Trapuketariek, adibidez, tamaina handiko hondakinak. Alde Zaharrean ere atez atekoa erabiltzen dugu dendetako eta tabernetako hondakin organikoak jasotzeko.
Herritar guztien artean ez duzue ezarri nahi?
Uste dugu edukiontzi handien eredua agortuta dagoela, eta tarteko pauso bat eman nahi izan dugu. Hori da txartel bidezkoa. Herritarren kontratua txartel batekin lotzen dugu, eta lortzen dugu errefusak behera egitea, eta jatorrian hobeki bereiztea. Txartelaren bidez, badakigu herritarrak zenbat aldiz irekitzen duen ontzia. Norabidea aldatzea da helburua, eta horretan ari gara.
Planta eginda ere, hondakin guztiak ezin izanen dira birziklatu. Orain, Gongorako zabortegia erabiltzen du mankomunitateak. Zer gertatuko da ixten denean?
Gure asmoa da gero eta gehiago bereiztea jatorrian, eta plantan hondakin organikoekin konposta egitea. Sartuko den organiko horrek, tamalez, izanen du ezin erabil daitekeen zati bat; hori zabortegi batera eraman beharko dugu. Plastikoa plantan tratatzea da asmoa; errefusa, berriz, ahalik eta gehien murriztu nahi dugu. Nonbaitera eraman beharko dugu, halere. Planaren arabera, zabortegi batera. Errausteko aukera ez baitu jasotzen planak. Horrek ez du esan nahi, halere, beste talde batzuk errausteko aukera hori mahai gainean ez jartzea etorkizunean.
Eta Gongora ez dagoenean, nora eramanen duzue zaborra?
Beste aukera bat bilatu behar dugu. Uste dugu askoz ere gutxiago aterako dela, halere, plantatik.
Ane Eslava
Urte berriarekin, balantzea egiteko garaia heldu da, eta hori egin du Nafarroako Gobernuko Barne Zuzendaritza Nagusiak ere. 2018an Nafarroako errepideetan izandako ezbeharren berri eman du: iaz, orotara, 34 pertsona hil ziren auto istripuetan herrialdean; 2017an baino sei lagun gehiago. Istripu horietako gehienak hiriarteko errepideetan izan ziren. Aurreko urtean baino heriotza gehiago izan arren, datua urrun dago mende hasierako zifretatik: 2000. urtean, 118 lagun hil ziren Nafarroako errepideetan.
Iaz istripuetan egondako heriotza gehienak hiriarteko bideetan izan ziren: zehazki, 27 (%79,4). Hiri barruko bideetan sei pertsona hil dira, eta landa bideetan, berriz, bakarra. Bestalde, hildako bat baino gehiago eragin duten zazpi ezbehar izan dira Euskal Herrian, eta horietako bat Nafarroan gertatu da, Cintruenigon: apirilean, bi autok izan zuten istripua, eta hiru lagun hil ziren. Era berean, azpimarratzekoa da istripuetan hildakoen artean gehienak gizonezkoak zirela: %85. Gainera, 25 urtetik gorakoak ziren biktimen %80.
2000. urtetik istripuek beheranzko joera izan dute Nafarroan. Datuak laurtekotan aztertuta, argi ikusten da beherakada: azken lau urteetan 113 hildako zenbatu dituzte Nafarroan; 2011. eta 2014. urteen artean, 148, eta 2000. eta 2003. artean, berriz, 294. Hala ere, azken urteetan jaitsiera mantsotzen hasi da, eta, 2018an gertatu den bezala, zenbaitetan gorakada puntualak jazo dira. Horrek kezka sortu du gizartean.
Mario Garcia RACVN Hego Euskal Herriko Automobil Klubeko bozeramaileak, ordea, ez du uste gorakada hori "alarma pizteko modukoa" denik. Halako igoera puntualak hainbat faktoreren ondorio direla azaldu du: "Krisialdi ekonomikotik ateratzen ari gara, eta, ondorioz, gehiago mugitzen gara errepidean. Baina ibilgailu zaharrak erabiltzen ditugu, eta azken urteetan gaizki zaindu dituzten errepideetatik mugitzen gara". Horrek guztiak eragina du istripuetan, haren hitzetan.
Bestalde, 2018ko datuei erreparatuta, zenbait aldaketa ikus daitezke arrisku taldeetan. Oinezkoei dagokienez, azpimarratzekoa da Iruñeko egoera: bost lagun hil dira ibilgailuek harrapatuta. Urte hasieran alarma piztu zen, urteko lehen 24 egunetan hiru lagun hil baitzituzten beste hainbat ibilgailuk Nafarroan. Azkenean, ordea, zendutako oinezkoen kopurua aurreko urtekoa baino baxuagoa izan da: zortzitik seira jaitsi da.
Arrisku handia jasaten duen beste talde bat txirrindulariena da. 2018an ez da txirrindularirik zendu errepide istripuetan, nahiz eta bizikletan ibiltzen direnen kopuruak gora egin duen. Hala ere, azken urteetako datuak kezkagarriak dira: 2010etik, hamalau txirrindulari hil dira Nafarroako errepideetan gertatutako ezbeharretan. 2017. urtean, lau txirrindulari hil ziren herrialdean: haietako bi auto banak harrapatuta zendu ziren, eta beste biak berez hil ziren errepidean. Ezbehar horiek kezka handia eragin zuten; hori dela eta, Nafarroako Gobernuak bilerak egin ditu txirrindularien taldeekin, eta hainbat neurri hartu ditu horiek babesteko; besteak beste, seinaleak jarri ditu hainbat errepidetan.
Istripuen kontrako neurriak
"Talde kalteberekin gertatzen diren ezbeharrak murrizteko bidea trebakuntza da". Hori uste du Mario Garciak. RACVNko kidearen hitzetan, talde horietako lagunak mugikortasunaren eta trafikoaren partaide dira, eta, gidariek bezala, oinarrizko ezagutzak behar dituzte. "Eskubideak dituzte, baina baita betebeharrak ere". Hori dela eta, egokitzat jo du derrigorrezko hezkuntzan mugikortasunaren inguruko heziketa eranstea. Bestalde, Garciak zenbait hutsune ikusten ditu bizikleten, patineteen eta halako ibilgailuen inguruko araudian, eta premiazkotzat jo du horiek betetzea.
Heriotza kopuruen jaitsiera mantsotu dela ikusita, Nafarroako Gobernua hasia da neurriak hartzen. Batetik, Bide Segurtasunaren Nafarroako Estrategiak errepide istripuen kontrako hamasei kanpaina antolatu zituen iaz. Bestalde, ekainean abian jarri zuten distrakzioen kontrako kanpaina instituzional bat, eta laster jarriko dute martxan berriz ere: 400.000 orri-markatzaile banatuko dituzte, Mugikorrak beti itxaron dezake, zure bizitzak ez leloarekin.
Kanpainaren helburua da kontzientzia zabaltzea gidatzerakoan sakelako telefonoa erabiltzeak dakarren arriskuaren inguruan. Izan ere, azken urteetan gora egin duen arazo bat da hori. Nafarroako Gobernuaren datuen arabera, distrakzioek eragiten dute hildakoak dauden hiru istriputik bat, bai eta biktimarik gabekoen erdiak ere.
Kanpaina horrekin batera, Nafarroako Gobernuak bide segurtasunaren inguruko hiru lantalde sortzea aurreikusten du. Lehenak aztergai izango du zer eragin duten arau-hausteek istripuetan, ondoriorik larrienak dituzten arau-hausteak antzemateko eta horien kontrako kanpainak antolatzeko. Era berean, biktimek ezbeharretan nolako arreta eta laguntza jasotzen duten aztertuko dute, beharrezkoak diren hobekuntzak egiteko.
Beste lantalde batek Bide Heziketa landuko du, Nafarroan arlo horretan egiten diren jarduera guztiak biltzeko xedez. Azkenik, hirugarrenak alkoholaren eta drogen eraginpean gidatzearen kontrako kanpaina bat egingo du, gidarien eta oinezkoen droga kontsumoa baita istripuen bigarren kausa. Zehazki, 2017. urtean errepide istripuetan zendutakoen %44 drogen eraginpean zihoazen.
RACVNko bozeramaileak egokitzat jo ditu neurri horiek guztiak, baina uste du falta dela kanpoko faktoreei ere heltzea. "Egia da gidaria dela istripuen zentroa, baina badira haren menpe ez dauden alderdi batzuk, eta horiek ez dira konpontzen", adierazi du. Haren taldean zenbait neurri eskatu dituzte; besteak beste, PIVE planak eta zerga onurak ibilgailuak berritu ahal izateko, eta errepideen eta seinaleen hobekuntza.
Izan ere, auto istripuak saihesteko hartzen diren neurri gehienak zigorrarekin lotuta daude. "Eta hori azken urratsa izan behar litzateke", Garciaren ustez. "Aurretik egon behar lirateke trebakuntza eta informazioa, jendartea kontzientziatzeko". Garciak horien alde lan egiten jarraitzeko asmoa duela ziurtatu du. "Hildako bakar bat dagoen bitartean ezingo baikara erlaxatu".
Edurne Elizondo
Nafarroako Gobernua babesten duten taldeek 2015. urtean sinatutako akordio programatikoan jasota zegoen; Iruñeko Udalak 2016. urtean onartutako III. Berdintasun Planean ere bai. Orain arte, halere, oztopoak izan dira nagusi Emakumeen Etxea errealitate bilakatzeko bidean. Iruñeko Udalak, azkenean, Pablo Sarasate musika kontserbatorioaren egoitza zaharra moldatzeko eta atontzeko lanak egiteko txostena onartu du, eta 2019ko aurrekontuko 142.300 euroko diru saila zehaztu du horretarako.
Iruñeko Udalak 2017ko abenduan jarri zuen martxan Emakumeen Etxea egiteko proiektua garatzeko parte hartze prozesua. Hogei eragile baino gehiago aritu dira lanean, geroztik. Azken berdintasun plana onartu baino lehen, diagnostikoa egin zuen Iruñeko Udalak, eta azterketak agerian utzi zuen Iruñean bazela emakumeentzat etxea martxan jartzeko beharra. Nafarroa osoan gisakorik ez da.
Parte-hartze prozesua martxan jarri zuenetik, Iruñeko Udalak Donostiako, Zaragozako eta Madrilgo emakumeen etxeak bisitatu ditu, hiri horietan egindako bidea ezagutzeko asmoz. "Gure asmoa izan zen etxe autonomo eta horizontal bat sortzea; behetik egindako proiektu bat izatea", erran du Aranzadiko Laura Berrok.
Iazko uztailera arte, Berro izan da Iruñeko Udaleko Berdintasun eta LGTBI zinegotzia, eta haren sailaren esku egon da, ondorioz, etxea egiteko proiektua. Uztailean, baina, krisia piztu zen hiriko gobernuan, eta Joseba Asiron alkateak udal gobernutik kanpo utzi zituen Aranzadiko zinegotziak eta Ezkerrako Edurne Egino.
Uztailaren 5ean hautsi zuen Asironek udal gobernua. Ordura arte Aranzadiko zinegotzi Laura Berroren esku egondako Berdintasun eta LGTBI sailaren ardura hartu zuen Asironek. Krisiak agerian utzi zituen udal gobernuko taldeen arteko aspaldiko tentsioak. Uztaileko gertaeretan, halere, Emakumeen Etxearen inguruko erabakiek zerikusi handia izan zuten.
"Mugimendu feministaren aspaldiko eskaera da Emakumeen Etxearena; guk jaso genuen; udalaren berdintasun planak ere jaso zuen, baina argi dago egungo gobernu taldearentzat ez dela lehentasuna", erran du Berrok.
Asironek Aranzadiko eta Ezkerrako kideak udal gobernutik kanporatu baino lehen, haustura ekarri zuen bozketa egin zuten udaletxeko osoko bilkuran. 2017. urteko sei milioi euroko superabita zertan inbertitu eztabaidatu eta bozkatu behar zuten, zehazki. Aranzadik 500.000 euro bideratu nahi zituen Emakumeen Etxea egiteko; EH Bilduk, berriz, 50.000. Iruñeko Udalak, azkenean, irailean egindako osoko bileran, 150.000 eurora igo zuen saila.
Lanak, eskas
Uztailetik Asiron da Berdintasun eta LGBTI arduraduna. Irailean ezagutarazi zuen udalak Pablo Sarasate kontserbatorioa moldatzeko asmoa bazuela, Emakumeen Etxe bihurtzeko. Proiektua garatzen aritu diren emakume taldeek, talde feministek eta emakumeek erdigunetik gertuago nahi zuten etxea, baina udalak ezinezkotzat jo zuen aukera hori. Sarasate kontserbatorioa hautatuz gero, ekitaldi aretoa moldatu eta erabili ahal izanen zutela azaldu zuen, trukean. "Zehaztutako diruarekin ezin izanen dute obra hori egin, ordea", salatu du Berrok.
Iruñeko Udalak ere onartu du hori. Zehaztu duenez, onartutako diru sailarekin, eraikinaren kanpoko aldean lanak eginen dituzte, batetik, egoitza denentzat irisgarri bilakatu ahal izateko; bertzetik, zorua konpondu eta paretak atondu eta margotuko dituzte; azkenik, komunak ere berrituko dituzte, eta, gainera, etxea bere funtzio berrietara egokitzeko bertze hainbat lan eginen dituzte. Ekitaldi aretoan egin beharreko lanik ez du zehaztu udalak, ordea.
Berrok nabarmendu du Emakumeen Etxeak "horizontala eta autonomoa" izan beharko lukeela, eta, horretarako, etxea moldatzeko ez ezik, kudeaketarako ere diru saila bideratu beharko lukeela udalak. "Milioi bat euro eskatu ditugu guk", erran du.
Berrok argi utzi nahi izan du orain arteko bidean emakumeek eta emakume taldeek eta talde feministek izan duten garrantzia. "Haiei esker egin da egin den guztia; emakume anitzek eta askotarikoek parte hartu dute prozesuan". Udalak "huts" egin duela uste du Berrok, ordea. "Berandu ari dira, eta argi utzi dute ez dutela lehentasun", erran du Aranzadiko kideak udal gobernuko taldeei buruz.
"Etxe fisiko bat behar da hirian, bai eta ikur bilakatu den etxe bat ere, emakumeak norbanako eta talde gisa ahalduntzeko", erantsi du Berrok. Zinegotziak uste du aldaketaren aldeko gobernua ez dela aritu zegokion mailan.
Saioa Alkaiza
Sasi-esklabotza egoeran lan egiten zuten Azkoiengo baratzeetako langileek, LAB sindikatuak salatu duenez: 14 ordurainoko lanegunak; aparteko ordainsaririk jaso gabe baratzeetan pasatutako jaiegunak; kontratu mugagaberik ez, enpresan urteak pasatu arren… Noiz eta 2017ra arte, hauteskunde sindikalak egin, eta egoerak hobera egin arte: esaterako, zazpi ordura murriztu zen lan jarduna oinarrizko lan baldintzetara gerturatzeko urratsa, ez inongo pagotxa.
Eta aurrerapausoak errepresioa dakar berarekin; kaleratzeak izan dira harrezkeroztik, langileek eurek jakinarazi dutenez, lortutako lan baldintzen hobekuntzari erantzunez. LABeko idazkari nagusi Garbiñe Aranburuk laburbildu du egoera: "Enpresak ez du ongi hartu sindikatuen garaipena, eta errepresioaren, kaleratzeen eta zigorren bidez erantzun du". Sorgin ehiza izan da.
Eta horren aurrean zer egin? Bada, greba mugagabea, lantoki aurreko protestak, herri harresia, Iruñeko manifestazioa... bi hitzetan, antolakuntza eta borroka. Eta subkontzientean, kanta bat, iltzaturik ia: Hokoke, hokoke. Damun fi oroke. Lan hansaha lau admuni, patronalaren aurrean kantatzen dutena; eta, miresmenez, lelo bat, itsasgarrietan: "Nire eskubideak nire zainetako odola dira. Hiltzen banaute ere, ez ditut ahantziko".
Nork eta, ia-ia gehien-gehienean, migratzaileek osatutako taldeak, nork eta zapalkuntza baldintza gogorrenak pairatzen dituztenetako batzuek, nork eta, oro har, bestelako borroketan ahanzten ditugun horiek.
Houssine Yagoubi langile batzordeko presidentearen esanetan, ez dira "poliziaren kolpeak" min ematen dietenak, "kideen kaleratzeak baizik", eta, horregatik, antolatzen segituko zutela iragarri zuen, egoera irauli arte. Errealitateak egia zioela erakutsi digu. Duintasunaren irudia izan da Azkoiengo baratzeetan ukabila altxatutako horiena.
Duintasunarena eta herri honen konplexutasunarena. Izan ere, arabieraz, gaztelaniaz eta euskaraz egin dute aldarri langileekiko elkartasunez bildutakoek mobilizazioetan non eta Azkoienen, gainera, Nafarroako eskuinak eremu ez-euskalduntzat duen horretan; izan ere, dantza eta salto egin dute Huertas de Peraltako langileek, borrokan oihukatu bitartean, Euskal Herriko langile mobilizazioetan ohi ez bezala, protesta praktika berriak gehituz; izan ere, sindikatu abertzale batekin atera dira langileok kalera, nortzuk eta xenofoboen mira puntuan daudenak. Bati baino gehiagori buruak eztanda eginen dio, segur aski, egunotako argazkiak ikusita.
Eta eredugarritik bezainbeste garaipenetik duen Azkoiengo Huerta de Peraltako langileen gatazka honek utzi beharko liguke denoi zer pentsatua auzi sindikalaz gaindi, nire ustez.
Barne arrak koxk egin baitit ikusterakoan zeinen kontent jaten dugun Azkoiengo protestaren ondoren prestatutako kuskusa eta zer-nolako ilusioa egiten diguten leloek beste hizkuntza exotikoetan, zeinen jatorrak bestetzat ditugun horiek guretzat zilegi diren borroketan sartuta. Etxe azpiko denda arabiarrean, ordea, ez naiz inoiz sartu.
Edurne Elizondo
Ez gara gure lana ongi egiten ari. Gaitasunik eza erakusten dugu pertsona bat lotzen edo gogoz kontra ospitaleratzen dugunean. Gaitasunik eza profesional gisa, bai eta gizarte gisa ere; gure balioak huts egiten ari dira, eta bada garaia neurriak hartzeko".
Elena Beristain gizarte langileak erran ditu hitzok, Nafarroako Giza Eskubideak eta Buruko Osasuna plataformak antolatutako lehendabiziko jardunaldian. Iruñean egin dute, asteon. Bat egin dute, eztabaidatzeko asmoz, buruko osasun zerbitzuotako profesionalek eta erabiltzaileek, eta gai zehatza jarri dute mahai gainean: erabiltzaileok lotzeko eta beren gogoz kontra ospitaleratzeko edo tratamenduak emateko sistemak. Beristainek uste du halakoek ereduaren porrota erakusten dutela. Giza eskubideak urratzen dituztela nabarmendu dute, berriz, lotu eta behartu dituztenek, eta pertsonak prozesuaren erdigunean jartzeko beharra onartu dute profesionalek. Eredua aldatzekoa, alegia.
Eztabaidari eusteko garai egokia da, kontuan hartuta Nafarroako Gobernua 2019-2023rako III. Buruko Osasunerako Plana prestatzen ari dela. Lehendabiziko agiria prest du jada Osasun Departamentuak, eta berriki plazaratu du. Orain, ekarpenak egiteko garaia da, testuak Nafarroako Parlamenturako bidea hartu baino lehen. "Oro har, aurreko planen bide beretik doa oraingoa ere", laburbildu du Jose Antonio Intxauspe psikiatra eta plataformako kideak.
"Ontzat" jo du planak helburu gisa hartu izana inor ez lotzea, eta buruko osasun zerbitzuetan eskaintzen den arreta humanizatu nahi izatea. Kezkatzeko arrazoiak ere badirela erran du Intxauspek, halere. "Tratamendu eta protokolo zurrunak ezartzen dira; diagnostiko bera duten bi pertsonaren kasuan, tratamendu bera ona izan daiteke batentzat, eta txarra bestearentzat; alternatibak behar ditugu, ez protokolo bakar bat, denei berdin ezartzeko", erran du psikiatrak.
Gobernuaren plana ez da mahai gainean dagoen testu bakarra; bada Giza Eskubideak eta Buruko Osasuna plataformako kideen kezka piztu duen bertze agiri zehatz bat: Oviedoko Hitzarmenaren Protokolo Gehigarria izenekoa, alegia. Oviedoko Hitzarmena Europako Kontseiluak bultzatutako akordio bat da, giza eskubideei eta biomedikuntzari buruzkoa. Orain mahai gainean jarri duten protokolo gehigarriaren asmoa da nahi gabeko tratamendu anbulatorioa baimentzea.
"Giza eskubideen esparruko erakundeak eta erabiltzaileen elkarteak protokolo horren kontra agertu dira, argi eta garbi", erran du Intxauspek. Espainiako Gobernuari eskatu diote ez dezala sinatu, hain zuzen ere.
Gobernuak esku artean duen buruko osasunerako plan berriak ez du protokoloari buruzko aipamenik jasotzen. Intxauspek ohartarazi du, halere, aipamenik eza ez dela protokolo horren aurkako berme. Ezagutarazi du irailean barne jardunaldi bat antolatu zuela Osasun Departamentuak, eta lan saio horretan Oviedoko Hitzarmenaren Protokolo Gehigarriaren auzia jorratu zutela. "Epaile bat etorri zen, eta defendatu zuen nahi gabeko tratamendu anbulatorioa ezartzeko aukera", azaldu du psikiatrak.
Egun, Nafarroan, horrelakorik ez da egiten. Gertatzen dira, halere, gogoz kontrako ospitaleratzeak. "Jardunaldira etorri zen epaileak horrekin lotu zuen nahi gabeko tratamendu anbulatorioa ezartzeko aukera, hain zuzen ere", argitu du Intxauspek.
Ospitaleratzea tratamendu anbulatorioa baino neurri gogorragoa litzateke, eta gehiago mugatuko luke zerbitzuko erabiltzaileen askatasuna. "Gehiago mugatzen duena onartzen bada, hainbeste mugatzen ez duena ere ontzat ematen dela uler daitekeela adierazi dute protokoloaren aldekoek", erran du Intxauspek. Gaia "pil-pilean" dagoela erantsi du psikiatrak, eta "adi" egoteko beharra badela, ondorioz.
Beharra bada, batez ere, buruko osasunaren auzian "giza eskubideen betaurrekoak" jartzeko. Horixe nabarmendu du Irene Muñoz abokatuak, Iruñean egindako jardunaldian. Espainiako Buruko Osasunaren Konfederazioko kidea da, eta gogoratu du Nazio Batzuen Erakundeak ezintasun psikosoziala dutenen eskubideak bermatzen dituela. Aniztasun mentala dutenak lotzeak, edo gogoz kontra ospitaleratzeak edo tratamendua emateak ekartzen du beren giza eskubideak urratzea.
Horixe berretsi du Mejorana elkarteko kide Manuel Vazquezek, argi eta garbi. Aniztasun mentala duten pertsonen elkartea da Mejorana, eta beren ahalduntzea bultzatzeko egin du lan, azken urteotan. Giza Eskubideak eta Buruko Osasuna plataformako kide eta sustatzaile ere bada Mejorana. Jardunaldian hartu du hitza Vazquezek, eta han direnei zuzen erran die: "Hemen gauden hainbat pertsona torturatu egin gaituzte; hemen zaudeten anitzek lantoki duzuen espazioetan torturatzen dute".
Buruko osasunaren esparruan ari diren profesionalei galdera zehatza egin die Mejoranako kideak. "Noiz arte onartuko dugu hau gertatzea?". Gogoratu nahi izan du lotuta hildako azken pertsona: Bartzelonako 27 urteko gizon bat. Polizia etxera joan zen, gogoz kontra ospitaleratzeko. Lotuta hil zen. "Denbora kontua baino ez da hemen antzeko zerbait gertatzea", erran du Vazquezek.
Orain arte, daturik gabe
Orain arte, Nafarroako ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan lotzeko sistemak zenbat eta nola erabiltzen zituzten jakiteko daturik ez zen. Nafarroako Gobernuak urte hasieran erabaki zuen informazio hori jasotzen hastea. Otsailetik dituzte unitate horietan datuak hartzeko fitxak. Intxauspek nabarmendu du, halere, datu horiek ezagutzeko "zailtasunak" izan dituela plataformak. Ekainean eskatu zituen, aurreneko aldiz, eta gobernuaren ezezkoa jaso zuen, interesekoak ez zirelakoan. Plataformak Nafarroako Gardentasun Batzordera jo zuen, ondorioz, eta haren bidez jaso ditu datuak, azkenean, hil honetan.
Urriaren 31ra bitarte, gogoz kontrako 162 ospitaleratze gertatu dira Nafarroako zentroetan; Ospitaleratze psikiatriko guztien %22, alegia, 746 izan baitira denera. Ospitaleratze horietako hainbatetan zerbitzuko erabiltzaileak lotu egin dituzte profesionalek: ospitaleratzeen %16,2tan, ekainean; %25,2tan, berriz, abuztuan. Gizonak lotu dituzte, batez ere: %57 izan dira. Asaldura aipatu dute profesionalek pertsonak lotzeko arrazoi nagusi gisa. "Ez da batere kontzeptu objektiboa", azaldu du Intxauspek.
Pertsona bat lotzeak ekartzen duen guztia nabarmendu du psikiatrak. Mejorana elkarteko Sandro Iabonik bere esperientziaren berri eman du, hain zuzen ere, jardunaldian parte hartu dutenek uler dezaten lotzea zer den.
"Gogorra" egin zaio hitza hartzea Mejoranako kideari, baina "beharrezkotzat" jo du. Opor batzuen bueltan psikiatrarekin hitz egin eta gero erabaki zuen Iabonik, bere kabuz, ospitaleratze psikiatrikoko unitate batera joatea. "Hobera egiteko asmoz". Gogoratu ditu oporretako antsietate eta izu krisiak, bueltan sentitu zuen ezinegona, eta psikiatrarekin egon eta gero sinetsi zuela ospitalean osatuko zela.
Kontrakoa gertatu zitzaion. "Ustez hobeki nintzelako senda-agiria eman zidatenetik, haluzinazioak eta eldarnioak baditut, eta ahotsak entzuten ditut". Unitatean pasatakoa jo du Iabonik bere egoeraren erantzule. "Gaizki nengoen, nahastuta, psikologoarekin hitz egin nahi nuen, baina ez nuen aukerarik. Une batean, lurrean eseri nintzen. Langile batek handik altxatzeko erran zidan; nik ez nuen nahi. Bertze pertsona bat etorri, eta bien artean eraman ninduten. Lotu egin ninduten ohera. Gerritik gora ezin nintzen mugitu".
Lotu zuten gelara sartu baino lehen, handik ateratzen ziren oihuak entzun zituen Mejoranako kideak. "Nik ere oihu egin nuen, baina neure baitarako: bustita nengoen, lotsatuta". Iabonik gogoratu du gertatu zenak "gizatasuna kendu" egin ziola. Eta bazuela, bertze deus baino gehiago, norbaitek errateko zuena entzuteko beharra.
Jardunaldira joan direnen artean psikologo batek "hunkituta" hartu ditu Mejoranakoaren hitzak. "Zuek psikologoak eskatzen dituzue; deitzen gaituzue, baina gu ezin gara joan", salatu du. "Esparru publikoan toki txikia betetzen dugu, eta horrek frustrazioa eragiten digu".
Dibertsitate mentala dutenek Iabonirekin bat egin dute, plataformak antolatutako jardunaldian. Entzun ditzaten behar dutela erran dute. Malgutasuna eskatu dute prozesuetan, eta zerbitzuetako erabiltzaileen borondatea kontuan hartzea. Profesionalek ere beharrezkotzat jo dute egungo zurruntasuna bazter uztea. Hainbat herritan erabiltzaileak lotzeko sistemarik ez dela nabarmendu dute. Badirela psikiatriaren esparruan bertzelako bideak. "Lantaldea osatu behar dugu profesionalok eta erabiltzaileek", berretsi du Elena Beristainek. Elkarrekin aritzeko beharra badutela. Irene Muñoz abokatuak gogoratu du giza eskubideen betaurrekoak erabiltzeko beharra ere badela. "Bihar ni izan naiteke buruko osasun zerbitzuetako erabiltzaile; nahiko nuke ohe batera lotzea?".