Edurne Elizondo
Lehendabiziko liburua. Pertsonena eta familiarena. Ezkonsariari buruzko aurreneko atala. 121. legeko laugarren puntua: "Emakumeak, senarrak baimena ematen badio, bere jabetzako ezkonsari ondasunak erabili ahalko ditu". Ez da XIX. mendek...
Edurne Elizondo
Sumatzen hasi zen 44 urte zituenean; sumatu zuen hilekoaren ingurukoak aldatzen hasi zitzaizkiola; ordura arteko 28 eguneko zikloak hankaz gora jarri zitzaizkiola. Hamabost egunean behineko kontu bilakatu zitzaion hilekoa, eta inoiz ez bezalako odol galtzeak hasi zen izaten. "Menopausia ote?", galdetzen zion bere buruari. Gogoan zituen amak hilekoa izateari utzi zionean pasatu zituenak. 50 urterekin hasi zen beroaldiak izaten. "Egunean hogeitik gora". Eta halaxe egon zen 65 urte bete arte. Denbora tarte batean partxeak jarri zituen, baina ginekologoak gehiago ez erabiltzeko erran zion, minbizia izateko arriskua areagotzen zutelako. Ama baino gazteagoa zuen izeba, baina anitzez ere lehenago jakin zuen hark hilekoa desagertzea zer zen. 40 urte ere ez zituen menopausia goiztiarra zuela erran ziotenean. Osteoporosiari aurrea hartzeko botikak hartu behar izan zituen denbora luzez.
Adibide bat da. Menopausiaren inguruko esperientzia bat. Bizipen bat. Halakoak jorratuko dituzte, aurrerantzean, Nafarroako Ospitale Gunean, Nafarroako Gobernuak espazio bat atonduko baitu bularra ematea, erdiondokoak eta menopausia lantzeko. Asmoa da hilaren amaierarako martxan izatea.
"Nork bere prozesua pasatu behar du; eta denak izan daitezke ezberdinak", erran du Ana Ansak. Ontzat jo du gobernuaren ekinaldia. Medikua da Ansa, eta, Alaiz kolektiboaren eskutik, menopausiaren ingurukoak landu ditu emakume taldeekin, urte luzez. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoan aritzen da orain, sendagile.
Argitu du hilekorik gabe urtebete pasatu denean hitz egin daitekeela menopausiaz. Obuluen jarduera eteteak ekartzen du hilekoa desagertzea, hain zuzen ere. Prozesu hori ez da egun batetik bertzerakoa, halere, eta klimaterio erraten zaio. "Gehienetan, 48-52 urte ditugunean hasten da prozesu hori. Klimaterioa hasten denean, obarioek obuluak sortzeari uzten diote. Berez dugun obulu kopurua agortzen denean, estrogenoek behera egiten dute, eta horrek hainbat aldaketa ekartzen ditu", azaldu du. Izan ere, gorputza estrogenoen beherakadari aurre egiten saiatzen da, eta FSH hormona erruz ekoizten hasten da, obarioek estrogenoa sor dezaten. "Baina, obozitorik gabe, alferrikako lana dute hori. FSH hormonaren eta estrogenoen arteko desoreka horrek eragiten ditu klimaterioan sufritzen ditugun sintoma gehienak".
Aldaketa biologiko horrek, halere, bertze hainbat esparrutan izaten ohi du isla, eta, horren ondorioz, klimaterioaren eta menopausiaren ingurukoak "ezkutuan" gelditzen dira. "Isilpean". "Zerbait zikintzat hartu izan da, hilekoa bera bezala", erran du Begoña Arrieta soziologoak. Alaiz kolektiboko eta bertze hainbat emakume taldetako kide ere bada, tartean Urbanas eta Miran elkarteak. Genero rolei buruzko estereotipoek emakumea umeak izateko gaitasunarekin lotu izana ekarri dutela erantsi du, eta, ondorioz, gaitasun hori galduta, modu negatiboan bizi dutela menopausia anitzek. "Duten balioa galduko balute bezala". Alaiz kolektiboko kideekin egindako lanari esker, estereotipo horien eraginari aspaldi ihes egin ziola nabarmendu du Arrietak, baina aitortu du haren zama sumatu zutela denbora luzez klimaterioaz eta menopausiaz hitz egiteko antolatutako tailer haietan.
Errealitate hori aldatzen ari dela uste du Ansak. "Egungo emakumeek, oro har, ez dute aspaldikoek bezala sentitzen gutxiago balio dutela menopausiaren ordua ailegatzen zaienean". Azaldu du, halere, sumatu duela adinarekin lotutako hainbat elementuk badutela eraginik menopausiari aurre egiteko moduan. "Menopausia 50 urte inguru betetzen ditugunean ailegatzen zaigu; eta erraten digu, argi eta garbi, gure bizitzaren zatirik handiena atzean utzi dugula jada".
Taldeen laguntza
"Nik sumatu nuen gorputza puzten ari zitzaidala; eta onartu behar dut nire kezkak estetikarekin bazuela zer ikustekorik, osasunarekin bainoago". Tere Saezek erran ditu hitzok, menopausiaren inguruko bere esperientziari buruz. Ahal Dugu-ko parlamentaria da Nafarroako Parlamentuan, eta Andrea eta Astelehen Lilak taldeetako kide, bertzeak bertze. Parlamentura ailegatu baino lehen, Lizarrako Udaleko berdintasun teknikari aritu zen urte luzez Saez, eta, han, Alaiz kolektiboko kideek bezala, menopausia lantzeko tailerrak egin zituzten. Saezek, hain zuzen ere, elkarri babesa eta laguntza emateko talde horien beharra nabarmendu du. "Behera egin dute halakoek gure artean; feminismoak protestaren bidetik urrats anitz egin ditu azken urteotan, baina talde horien lana, oraindik ere, beharrezkoa dugu. Are gehiago menopausiaren gisako auzi batean, gorputzetik bizi den zerbait baita. Nork bere gorputzetik bizi izandako hori partekatzea biziki aberasgarria da denontzat".
Txalotu du gobernuak, bertzeak bertze, menopausia lantzeko gunea martxan jartzeko urratsa egin izana. Gune horrek gobernuak sexu eta ugalketa osasunari buruzko dekretuan jasotakoekin bat egiten duela nabarmendu du Saezek, eta parlamentuan "adi" egonen direla erantsi du. "Bete behar baita, eta ongi, gainera".
Saezek uste du menopausiaren inguruko eta, oro har, emakumeen gorputzen inguruko "presio sozialak", oraindik ere, prozesu hori, neurri batean, baldintzatu egiten duela. Eta presio sozial horrek bilakatzen duela prozesua berez den baino latzago. "Auziari geure buruaren ezagutzatik eta ahalduntzetik aurre egiten badiogu, presio hori bazter uztea lortzen badugu, konturatzen gara menopausiarekin ez dela deus berezirik gertatzen".
Saezek menopausia eta bularreko minbizia ia batera bizi izan zituen. "Minbizia 2000. urtean izan nuen; urtebete lehenago utzi nion hilekoa izateari, 43 urte ingururekin". Eritasun horren kasuan ere, gizartearen presioak berez astuna den zama are astunago bilakatzen duela erran du Ahal Dugu-ko kideak. "Gizarteak erraten digu emakumeok ezin garela burusoil izan: estereotipo horrekin bat egin behar izateak sufriarazten gaitu".
Estereotipo guztiak bazter uzteko garaia dela nabarmendu du Saezek. Menopausiari buruzkoak ere bai. Auzi hori osasunarekin lotu du, eta horren atzean dauden interesak salatu ditu, gainera: "Anitzetan, osasun kontu gisa saltzen dizkigute estereotipo horiekin lotutakoak; eta hor hasten da, bertzeak bertze, botika enpresen negozioa".
"Menopausiaren auzian agerian gelditzen da, argi eta garbi, medikuntzarentzat eta, beraz, gizartearentzat emakumeak bertzeak direla, ezberdinak direnak, zaurgarri direnak", erran izan du Mari Luz Esteban antropologoak. Menopausiaren "patologizazioa" salatu izan du Estebanek, halaber, eta ideia horrekin bat egin du Saezek ere. "Emakumeon osasunaren inguruan gertatu da, batetik, guri eragiten diguten hainbat gaitz ez dituztela ongi landu; eta, bertzetik, gure ezinegon guztientzat botikak eman dizkigutela".
Menopausiaren auzian, Ansa medikuak uste du botiken aldeko apustu hori ez dela lehen bezain nabarmena, bertzeak bertze, agerian gelditu zelako garai batean estrogenoen beherakadari aurre egiteko erabiltzen zituzten partxeek osasunari kalte egiten ahal diotela.
Sexualitatea
60 urte ditu Ansak, eta duela hamar izan zuen menopausia. "Kuriositatez bizi izan nuen prozesua; nire kezka nagusia zen nire aldartea eta nire umorea ez aldatzea. Okerrena, azkenean, beroaldiak izan ziren; gauez nituen, batez ere". Ansak azaldu du beroaldiak direla estrogenoen beherakadak epe moztera eragiten dituen sintometako bat. "Epe ertainera, baginako lehortasuna eragiten du estrogenoen beherakadak. Epe luzera, berriz, osteoporosiarekin eta gaixotasun kardiobaskularrekin lotutako ondorioak agertzen ahal dira. Osteoporosiari aurre egiteko, halere, ongi jatea, ez erretzea eta kirola egitea dira tresnarik eraginkorrenak".
Sexuaren auzia nabarmendu nahi izan du Ansak, anitzetan zabaldu baita menopausiarekin amaitzen dela sexualitatea. Argi utzi nahi izan du ez dela zertan horrela izan. Harekin bat egin dute Saezek eta Arrietak ere. Azken horrek 70 urte ditu, eta 50 urte zituenean erran zion agur hilekoari. Ansak bezala, beroaldiek eragin zioten ezinegon nagusia. "Izerditan ernatzen nintzen gauez". Menopausiaren auzia "partekatzeko" beharra nabarmendu du. "Hitz egin behar da, azaldu zer gertatzen ari zaizun, inolako beldurrik edo lotsarik gabe".
Sexuari buruz ere bai. Horixe erantsi du Arrietak, eta gogora ekarri du Anna Freixasek 2013. urtean emakume helduen inguruan idatzitako Tan frescas liburua. "Lan horrek dioen bezala, emakumeon sexualitatea ez da menopausiarekin amaitzen; ez da zahartzaroarekin amaitzen".
Psikologian katedradun da Freixas, eta bere hainbat lanetan jorratu du klimaterioaren eta menopausiaren auzia. "Bizi duenarentzat garrantzitsua da, ez hainbertze eragiten dituen ezinegonengatik, baizik eta ekartzen ahal dituen mehatxu kultural eta sozialengatik", idatzi du Freixasek.
Estrogenoen galerak eragiten duen baginako lehorteari aurre egiteko neurriak har daitezkeela erran du Ansak. "Lubrikatzaileak ezinbertzeko bilakatzen ahal dira". Erabiltzen dituela azaldu du Arrietak, eta sexualitateaz gozatzen jarraitzen duela, aparteko arazorik gabe. "Gakoa da bikotekidearekin komunikazio ona izatea. Penetrazioak min egiten badizu, edo atsegina ez bada, bertzelako bideak bilatzea da kontua".
Hitzok erran eta gero, amarekin oroitu da Arrieta. "70 urterekin hil zen. Inoiz ez zigun hitz bakar bat ere erran menopausiari buruz". Arrietarentzat, hain zuzen ere, familian jaso duzun ereduak garrantzi handia du, eta, gaur egun, oraindik ere, emakume gazte anitzek hartzen dutena "erabat patriarkala" dela nabarmendu du.
Auzi horri heldu dio Saezek ere, eta ezinbertzekotzat jo du menopausiaren auzian "mezu heteropatriarkalari ihes" egitea. Prozesu horretan murgiltzen den pertsonak autoestimua eta ahalduntzea lantzea "funtsezkoa" dela erantsi du Ahal Dugu-ko parlamentariak. "Gizarte heteropatriarkal honetan, emakumea sexu objektu bat da; menopausiarekin, berriz, bazter uzten du gizarte horrek berak. Presio hori hor dago, eta aurre egin behar diogu". Horregatik uste du elkarri babes emateko taldeen beharra dagoela.
Saezek gogoratu du sexu eta ugalketa osasunari buruzko dekretuak jaso duela pertsonek jaiotzen direnetik hil arte bizi dutela sexualitatea. Hori dela eta, sexu heziketarekin lotutakoak hezkuntzan jorratzeko beharra nabarmendu du. "Hori egiteko tresnak badira. Sexualitateaz hitz egin behar dugu. Menopausiari buruz ere bai, ondorioz". Parlamentariarentzat, hala ere, ez da nahikoa gobernuak erran izana gaia transbertsala dela. "Dena da transbertsala, gaur egun. Benetan erraten duguna egia dela erakutsi behar dugu".
Hitz egin behar dela erantsi du Saezek. Eta hitz egin behar dela argi dute Ansak eta Arrietak ere. Klimaterioaz eta menopausiaz hitz egin behar dela. Mahai gainean jarri gaia. Estereotipoak eta heteropatriarkatuari lotutako presioak bazter utzita. "Gorputzetik hitz egin behar dugu", berretsi du Saezek. Menopausiarekin ate bat itxi, baina bertze anitz irekitzen ahal direlako. Etapa baten amaiera ez delako, ezinbertzean, bidearen helmuga.
Kattalin Barber
Iruñea hiri "erosoa, garbia eta segurua" da adinekoentzat. Horixe izan da Iruñeko Udalak Jende heldua adeitsu tratatzen duen hiri bihurtzeko egin duen diagnostikoaren ondorioetako bat. Zahartze prozesu aktiboa eta osasungarria sustatzen duten inguruneak eta zerbitzuak sortzea du helburu proiektu horrek; bultzatzailea, berriz, OME Osasunaren Mundu Erakundea da. Hiriaren erradiografia aurkeztu berri du Iruñeko Udalak, eta bertan jasotzen dira hiriko adinduek, haien zaintzaileek eta adituek hiriaren adeitasuna hobetzeko egindako zenbait proposamen. Horiek ez ezik, hiriaren alderdi positiboak eta oztopoak ere jaso dituzte.
"Iruñea erraz zeharka daiteke oinez zein bizikletaz, argiztapen egokia du, segurtasun sentsazioa ematen du, aire zabaleko kirol eremuak ditu, eta gero eta arkitektura muga gutxiago, maldak jarri baitira eraikin askoren sarreran, bai eta igogailuak eta eskailera elektrikoak ere", azaldu du Camino Osle Nafarroako Geriatria eta Gerontologia Elkarteko lehendakariordeak. Diagnostikoan parte hartu du Oslek, eta ontzat jo du udalaren egitasmoa. "Hausnarketa oso aberasgarria egin dugu, eta zinez garrantzitsua da agenda publikora eramatea adinduen bizi kalitatea hobetuko duten ekintzak eta asmoak".
Jende helduaren premia berriei erantzuteko Iruñeko Udalaren ardura ez da berria, Oihana Gallo Iruñeko Udaleko Partaidetza teknikariaren ustez. "Ezagutza, eztabaida publikoa eta kontzientziazioa sustatu nahi dugu, eta behar diren neurriak hartu, zahartze prozesuan direnen egoera hobetzeko". Pozik azaldu da teknikaria diagnostikoak izan duen harrerarekin. "Lan mardula egin dugu, eta udalarentzat egitasmoa bera martxan jartzea oso garrantzitsua izan da, protagonistak haiek izan direlako".
Denera, 100 pertsonak baino gehiagok parte hartu dute diagnostikoan. Adinduek, adinduen elkarteek, zaintzaileek eta adituek iritzia eman dute hiriaren egoeraren inguruan. Eta, aho batez, baloratu egin dute: "Hiri erosoa, irisgarria, garbia eta segurua da Iruñea. Kalitatezko bizimodua izateko eta parte hartzeko zerbitzu eta baliabide aukera zabalak ditu".
Begi onez ikusi du Xabier Subiza Iruñeko Sasoia erretiratuen elkarteko kideak ere. Oslek bezala, hasieratik izan zuen interesa hark ere, eta diagnostikoan parte hartu du. "Beharrezkoa zen horrelako egitasmo bat; oso aberasgarria izan da, hiria aztertu dugulako eta alde txarrak eta onak mahai gainean jarri ditugulako", adierazi du. Adinduen kolektibo gehiagoren parte hartzea faltan sumatu du Subizak, baina udalaren jarrera txalotu, eta eskaera egin du: "Intentzioak oso onak dira, baina orain praktikara eraman behar da. Ez gaitezen gelditu asmoen aitorpenean, merezi du lanean jarraitzea".
Askotariko proposamenak atera dira, eta batzuk "egun batetik bestera" egin daitezkeela esan du Subizak; hortaz, lehenik eta behin horiek gauzatzeko urratsa egin beharko lukete, haren ustez: "Adibidez, pertsona batek eskatu zuen irristakorrak ez diren marra zuriak jartzea eskailerak seinaleztatzeko. Xehetasunak izan daitezke, baina gure egunerokoa hobetuko lukete ezbairik gabe".
Bakardadeari arreta
Bakardadearen arazoari erreparatu dio Oslek. Zahartzaroaren "arrisku handi bat" dela uste du. Eta datuek hala baieztatzen dute: 65 urte edo gehiagokoen artean, bost pertsonatik bat bakarrik bizi da, %22. 85 urte edo gehiago dituztenen artean, berriz, %22tik %33ra igotzen da kopurua. "Adin tarte horrek ditu premia larriagoak, mendekotasuna dela eta. Bakardadeak pertsonen zahartzeari eragiten dio". Horregatik uste du Oslek bakardadea arretaz begiratu behar dela, eta sare sozialak sustatu behar direla. "Etxetik ezin banaiz irten etxe egokia ez dudalako, gero eta gehiago bakartuko naiz. Harremanak nahi eta ezin izatea oso gogorra da. Aukerak izan behar ditugu etxetik ateratzeko".
Zahartzaroaren inguruan hausnartzea da gakoa, Osleren ustez. "Nik uste dut zahartzeko estilo bat egon dela, eta etorkizunean desberdina izanen dela, nire belaunaldikoek eta hurrengoek gehiago pentsatu dutelako nola aurre egin zahartzaroari. Hala ere, pertsona askori bat-batean etorri zaie gainera zahartzaroa, eta ez dute aurreikusi, ez dira egoeraz jabetu". Erantsi du askok ez dituztela harremanak egin, eta ondoan zutena hil zaienean bakarrik gelditu direla. "Ahal den heinean, gure zahartzaroaren jabe izan behar dugu, eta inguruan harremanak izatea eta sortzea oso garrantzitsua da".
Halaber, uste du toki gutxi daudela eguneko zentroetan. Zaharren egoitza publiko bakarra dago Iruñe osoan, eta egoitza pribatuak, berriz, "izugarri garestiak dira, eta ez dute edozein herritar onartzen". Norberaren etxean egokitzapenak egitea oso garrantzitsua dela uste du Oslek, baina ez dela batere erraza: "Jende askok ez daki laguntzak daudela birgaitze lanetarako; gainera, konplexua da laguntzak eskuratzeko izapideak egitea. Udalak ez dauka aholkularitza zerbitzu egokirik alor horri dagokionez".
Teknologia berrien erabilerak kezka eragiten dio Osleri. Dioenez, urria da teknologia berrietan egokiro trebatzeko eta ordenagailu bidez tramiteak egiteko lekuen eskaintza. "Oztopo digital handia dago, eta gainditu behar dugu; izan ere, administrazioak horretara garamatza". Mugikortasuna ere hizpide izan du Oslek. Ziur da udala eta enpresak "ahalegin handia" egiten ari direla Iruñea egokitzeko: "Arrapalak jarri dira eraikinetara, igogailuetara, eskailera mekanikoetara eta abarretara igotzeko. Gainera, saltokiak konturatu dira denda irisgarriak egiten badituzte bezero gehiago izanen dituztela, guztiok izan ditzakegulako noizbait mugikortasun arazoak".
Zahartzen ari den hiria
Udalaren azken datuen arabera, Iruñeko biztanleen %22k 65 urte baino gehiago dituzte, hau da, 43.830 pertsonak. Kopuru horrek gora eginen du datozen hogei urteotan. Nabarmena da populazioaren zahartzea, eta hiriek behar bezala erantzutea da erronka. Hala uste du Gallok: "Zalantzarik gabe esan dezakegu zahartzen ari den hiria dela Iruñea. Nafarroako batez bestekoa gainditzen du hiriburuak, hiru puntuan. Horregatik, neurriak hartu behar dira, eta aurkeztutako diagnostikoa urrats bat da bide horretan". Auzoen artean alde handiak daudela jakinarazi du Gallok. Iturraman eta Donibanen, esaterako, %30 helduak dira; Buztintxurin eta Mendillorrin, ordea, 65 urte baino gehiago dituztenak ez dira %10era iristen.
Ildo beretik mintzatu da Osle. "Datuak erronka bat dira administrazioarentzat. Erronka eta, era berean, aukera. Neurriak hartzen badira hiri atsegin eta adeitsuago bat lortzeko, gehiago bizi ahalko gara gure etxeetan". Alde horretatik, Nafarroako Gobernuko zahartze aktibo eta osasungarri baten aldeko estrategia aipatu du Oslek. 2022. urterako adinduen autonomia eta ahalduntzea bultzatzeko neurriak jasotzen ditu estrategiak. "Programa hauek guztiak, mantsoak izan daitezkeen arren, aurrerapausoak dira, eta gure bizi kalitatea hobetzen dute. Pentsa, egun %22 gara, baina hemendik hamar urtera gehiago izanen gara. Beharrezkoak dira plan hauek". Gehiago bizitzea eta hobeki bizitzea da xedea, mendekotasunari aurre egin ahal izateko neurriak mahai gainean jartzea eta hiriaren aukerak, ahultasunak eta indarguneak ezagutzera ematea, adin talde zehatz bati dagokionez.
"Mendekotasuna ahal dudan guztia atzeratzea gustatuko litzaidake niri. Urteak irabazten ari gara, baina bizitza ere irabazi behar dugu urte horietarako, eta hiria egokia izatea ezinbestekoa da bide horretan", esan du Subizak. Zahartzaro aktibo eta osasuntsuaren alde egin du, eta hirian gero eta jarduera gehiago daudela iritzi dio. Aire zabaleko kirol eremuak eta kultur ekitaldiak jarri ditu adibidetzat. "Aktibo egotea gustatzen zaigu, eta hirian parte hartu behar dugu adinekook". Iruñean zaharren elkarte asko daudela esan du Subizak, eta, era berean, beharrak aldatuz joan direla. "Erretiratuek gero eta gutxiago nahi dute kartetara jolastu edo bingora joan, beste behar eta nahi batzuk dituzte orain". Sasoia elkarteak mota askotako jarduerak antolatzen ditu. Euskara eskolak ematen dituzte, eta gero eta jende gehiagok izena ematen duela jakinarazi du erretiratuak. Hitzaldiak, txangoak, elkarretaratze politikoak eta beste antolatzen dituzte, urtero.
Begiratzeko era
"Ni neu gehien harritu nauena izan da adinduek gizartearen indibidualismoaren inguruan duten kezka, eta haienganako errespetu falta. Diagnostikoan parte hartu zutenek adierazi zuten, oro har, gutxiesten dela jende heldua, eta zama, kostu edo eragozpentzat hartzen dela. Jarrera paternalistak saihestu behar ditugu", azaldu du Gallok. Pertsona helduak eta haiek gizarteari egiten dioten ekarpena balioesteko, eta haien aurkako aurreiritziei eta estereotipoei aurre egiteko kontzientziazio kanpainak egiteko asmoa du udalak.
Diagnostikoa abiapuntutzat hartuta, orain ekintza plana diseinatzea dagokio Iruñeko Udalari, eta prozesu horretan ere adinduen ekarpenak jasoko dituztela jakinarazi du Gallok. Iruñea adineko jendearentzat atseginago egitea da kontua, haien bizimodua hobetzeko.
Sara Muerza
Amiantoz betetako kutxa batzuk iristen dira Ameriketako Estatu Batuetatik. Bakoitzean, garezur forma duen eranskailu bat Arriskua hitzarekin. Langileek ez dute ikusiko: pegatina lantegira sartu aurretik kentzen da. Barruan, amiantoa babesik gabe maneiatuko dute, eskularrurik gabe, maskararik gabe, buzorik gabe. Mineral toxiko horren aurrean ez dute inolako segurtasunik. Aireztapenik gabeko gela txiki batean norbaitek amiantoa moztuko du, eta, geroago, hainbat emakumek kardatuko dute, orraztu, xehatu, eta, azkenik, batu egingo dute plakak egiteko. Hamaiketakoa haren gainean jango dute; lo kuluxka ere gainean eginen dute. Eta eszena guztietan, amiantoa arnastu izanen dute. Egoera urtez urte errepikatzen da, langileek asbestoaren aurrean duten arriskua jakin gabe.
Mehatxu ikusezina da amiantoarena. Eta oraindik ez da desagertu. Horregatik, arrisku horri aurre egin eta bazter utzi ahal izateko plana eskatu du, berriki, Ahal Dugu-k, Nafarroan, eta parlamentuak onartu du. Gauzatzea falta da oraindik.
Amiantoa, asbestoa edo uralita erruz erabili zen XX. mendeko industrian, garraioan eta etxebizitzetan. Mineral horrek toxikotasun handia du. Bere arroka naturaletatik erauzten denean, zuntz mikroskopikoetan desegiteko joera du, eta arnastu edo irensten badira, birika albeoloetan edo beste erraietan iltzatu daitezke, eta eritasun ezberdinak eragin: minbizia, asbestosia, perikardioa, mesotelioma pleurala…
Aspaldiko mehatxua
1980ko hamarkadaren erdialdean, material horren zuntzek minbizia eragiten ahal zutela baieztatu zenean, erabilera gutxituz joan zen, baina Espainiako Gobernuak ez zuen 2002. urtera arte debekatu. "1940an, Osasunaren Mundu Erakundeak ohartarazi zuen amiantoarekin lan egiteak arnaste arazo nahiko garrantzitsuak sortzen dituela, bai eta heriotza ere", nabarmendu du Maria Asun Fernandezek, Ananar Nafarroako Amianto Elkartearen presidenteak.
Osasunean dituen ondorio larriak aurretik ere ezagutzen zituzten. 1889an, mineralaren hautsak kaltegarriak zirela ondorioztatu zen Erresuma Batuan; 1925an, asbestosia gaixotasunarekin lotu zen, eta 1955ean, harekiko esposizioak biriketako minbizia eragiten zuela egiaztatu zen.
Hala ere, aurkikuntzak isilean gorde, eta negozioak hainbat hamarkadaz jarraitu zuen, errentagarria baitzen. "Oso material ona eta merkea zen, eta leku guztietan jartzen zen. Tren bagoiak, adibidez, amiantoz beteta zeuden", esan du Joseba Aspirozek. Asbestoak gaixotu zuen, 30 urtez Sunsundegi enpresan lan egin eta gero. Hark ere ez zuen babesik izan mineralaren aurrean; hamar urtez aritu zen zuzenean maneiatzen.
Amiantoaren industriak presentzia nabarmena izan zuen Nafarroan: Altsasun, Lizarran eta Iruñean, batez ere. Mineralarekin lan egiteak zituen arriskuen jakitun, enpresa gutxi batzuk haien langileei segimendua egiten zieten. "Urtero mediku azterketa egiten zidaten. 2014. urtean, orban bat aurkitu zidaten pleuran, eta lau hilabetera likido proba bat egin eta gero, kaltegarria zela esan zidaten", azaldu du Aspirozek.
Ekaineko azken datuen arabera, amiantoaren eraginpean egondako 2.858 pertsona kontrolatzen ditu Nafarroako Osasunbideak; haietatik %78 erretiroa hartuta dira; %11 lanean dago minerala erabiltzen ez den beste jardueraren batean; eta beste %11 amiantoarekin lanean ibilitakoak dira. Fernandezek nabarmendu du mineralak kalte egindako pertsona gehiago egon daitezkeela: "Asbestoarekin lan egin duten pertsona guztiak ez daude zerrendan; ez dituzte artatu".
Nolanahi ere, zerrendan egondako pertsonei ere ez diete jarraipen iraunkor bat egin, askotan. Maria Angela Martinez Superser enpresanorain BSH- egon zen hogei urtez. Hasieran, eskaner bat egiten zioten urtean behin Gizarte Segurantzan. 2001ean egin zioten bat, eta hurrengoa, berriz, 2015ean. "14 urte egon ziren eskaner bakar bat ere egin gabe, amiantoak ukitutako pertsona izan arren, arrisku handia izan arren". Hala azaldu du haren alaba Nerea Azkonak. 2016ko abenduan egin zioten eskanerra Martinezi, azkenean; otsailean, pneumologoak esan zion orban batzuk zituela biriketan, eta sei hilabete pasata eginen ziotela beste eskaner bat. Ekainean hasi zen mina sentitzen eskuineko saihetsean, eta, uztailean, biriketako kartzinoma eta gibeleko metastasia antzeman zizkioten. Urrian hil zen.
Gizarte Segurantza, motz
Amiantoak kalte egindakoak kexu dira Gizarte Segurantzan dagoen egoeraz; batetik, behar bezala kontuan hartzen ez dituztelako, eta, bestetik, baliabiderik eta ezagutzarik eza dagoelako. Iazko maiatzean antzeman zioten minbizia Txema Esteban Marcosi. "Abuzturako hilko zela esan zioten, baina ez kezkatzeko, lan gaixotasun bat zela, eta kalte ordaina zeukala. Txemak erantzun zien ez zuela kobratu nahi, bizi baizik", esan du Fernandezek, haren alargunak. "Pneumologoak mediku onak izango dira, baina psikologo gisa lotsatzeko modukoak".
Joan den azaroaren 19an hil zen. Egun batzuk lehenago, mediku azterketa egiteko gutuna jaso zuen. Superser enpresan hamalau urtez lanean ibili eta gero jasotzen zuen lehen eskutitza zen hura. Hitzordua, urtarrilaren 25ean. Gutuna berandu iritsi zen: pleurako minbizia orain dela hemezortzi hilabete diagnostikatu zioten.
Aspirozek ikuspegi bera dauka, bere kasuan ere medikuek oso sentiberatasun gutxi erakutsi baitzuten: "Daukadan esperientzia oso tristea da, gauzak arintasun handiarekin esaten dizkizute". Kimioterapia hirutan eman diote, aldiro ezberdina: lehenengoak ez zuen funtzionatu eta "lur jota" utzi zuen; bigarrenarekin, ordea, asmatu zuten. "Urte batez egon nintzen ezer jaso gabe, baina, aurreko urtean nire emaztea hil, eta gorputz osoa nahastu zitzaidan. Berriro esnatu zitzaidan gaixotasuna", azaldu du. Hirugarrenez ari da kimioterapia jasotzen, baina uste du ez direla asmatzen ari.
"Ebakuntza egin arren, gaixotasuna ez da desagertzen. Medikuek ez dakite nola tratatu amiantoak biriketan uzten dituen zuntzak", esan du Aspirozek. "Kimioterapiak laguntzen du tumorearen haztea gelditzen, baina ez du sendatzen", gaineratu du Fernandezek. Amiantoak eragiten dituen gaitzak ez dira ikertu, eta, ondorioz, ez dago ez sendabiderik, ez horren kontrako txertorik ere. Abian dagoen ikerketa bakarra Pasteur laborategietan ari dira egiten, Frantzian, pleurako minbiziari aurre egiteko.
Horrez gain, ez dago asbestoaren berariazko kalte ordainketarik Gizarte Segurantzan; ondorioz, nahiz eta lan gaixotasun gisa aitortu, auto istripuen kalte ordainarekin parekatzen dute. Aspirozek onartu du "babesgabe" daudela zentzu horretan, baina, sendabide bat ez egoteak sortzen diela guztiei kezka gehien: "Ikerketa eta txertoa, hori da egin behar dutena. Dirua ondo dago, baina guk bizi nahi dugu".
Sendabidea urrun ikusten dute oraingoz, baina, ez eritasuna gelditzeko aukera. Horretarako, eskatu dute martxan dagoen ikerketara "behar den dirua" zuzentzea. Erakundeek emanen luketen dirua etorkizunean berreskuratuko luketela pentsatzen du Carlos Fernandinok, Marcosen gaixotasuna hurbiletik bizi izan duen lagunak, kalte ordain gutxiago banatuko lituzketelako. "Amiantoarengatik kaltetutako pertsona kopurua handitzen bada, bonba bat izan daiteke Gizarte Segurantzarentzat", hausnartu du Aspirozek. Eta litekeena da etorkizunean gaixotutako pertsona kopurua handiagoa izatea, hamarkadak igarotzen baitira amiantoaren hautsa arnasteak eragin ahal dituen eritasunak agertu arte: mineralarekin kontaktuan egon, eta 30 urtera azaldu daitezke gaitzak. Gehienetan, eriak erretiroa hartzen duenean.
Amiantoaren ondorioekin bizitzeak ekartzen duen sufrimenduaz gain, kalte egindakoek eta biktimek beste zailtasun eta irregulartasun anitzei ere aurre egin behar diete: gaitza lan gaixotasun gisa ez aitortzea; erabateko erretiroa ukatzea; aseguru polizak kobratzeko oztopoak; informazioa eta lege aholkularitza falta; espezializatutako mediku estaldurarik ez izatea…
Laneko bi minbizi kasutatik bat asbestoak eragindakoa izan arren, biriketako mesotelioma eta kartzinomen %1 baino gutxiago aitortzen dira laneko gaixotasun gisa. Gizarte Segurantzak lau kasu bakarrik onartzen dituela kontatu du Fernandezek, "askoz gehiago egon arren": eztarriko, biriketako, urdaileko eta pleurako minbizia. "Txemak eta Maria Angelak lankide bat dute hiru minbizi motarekin; ez diote bakar bat ere aitortzen. Zergatik? Gizarte Segurantzak ordaindu behar duelako", azaldu du.
Enpresek ere saihesten dute erantzukizuna. "Tranpak dituzte. Auziak luzatzen dituzte helegiteekin. Dirua ematen dizutenerako, hilik zara. Enpresarekin kalte ordainak negoziatzen dituzunean, zu egoera okerragoan zaude, esaten dizutenari ezetz esaten badiozu, auzia luza dezaketelako", salatu du Aspirozek.
Enpresen "trikimailuak"
Enpresek bestelako "trikumailuak" dituzte. Batzuk ukatu egin izan dute haien langileek asbestoarekin kontaktuan egon izana. Martinezek eta Marcosek egoera hori ezagutu dute. "Txemari esan zioten amiantoa kaletik ibiltzen hartu zuela. Gure abokatuak esan zien lan bizitzan jartzen zuela beren enpresan lan egin zuela. Epaiketara joan ginen azkenean", kontatu du Fernandezek. Nerea eta Eider Azkonak esperientzia bera izan zuten amaren kasuarekin: "BSHko giza baliabideetako zuzendariak esan zigun ez zegoela jasota gure amak asbestoarekin lan egin zuela. Epaitegietara jo genuen", adierazi dute.
Hego Euskal Herrian ez dago amiantoa duten egituren erroldarik —Frantzian, Erresuma Batuan eta Alemanian bai—, eta, beraz, ez dago jakiterik zein etxebizitzatan, eraikinetan eta bulegotan dagoen. Mineralak kutsatzen jarrai ez dezan, hura desagerrarazteko bideari ekin dio Nafarroako Parlamentuak: plan zuzendari bat aurkezteko ebazpena onetsi zuen aho batez, irailean, Ahal Dugu-k bultzatuta. Planak minerala izan dezaketen azpiegiturak eta eraikinak kontrolatzeko protokolo bat sortzea du helburu; bai eta hura biltegiratzeko hondakindegiak egokitu edota eraikitzea, diru saila bideratzea eta sentsibilizazio kanpainak sortzea ere.
"Hitzak bai, ekintzarik ez. Elkartearekin ez da inor harremanetan jarri, ez gobernua, ez Iruñeko Udala ere", kexu da Fernandez. Ekimen hau "gutxienekoa" egiteko modu bat dela uste du. "Parlamentura joanen ginela hitz eman ziguten. Ez dute bete".
Amiantoa saltzen lehenak izan ziren AEBetako enpresak. Garai hartako gobernuak konpentsazio funts bat sortzea eskatu zien; hemen, ordea, ez zen halakorik egin. Ananar elkartea AEBtako abokatu bulego batekin dabil elkarlanean funts horiek eskatzeko. Nafarroako enpresek behin, behintzat, minerala han erosi zutela frogatzen badute, epaiketara joan daitezke. Galduz gero, elkarteak ez luke ordainduko.
Ez ditu diruak kezkatzen, halere, amiantoaren inguruan dagoen isiltasunak ekartzen duenak baizik. Abian den ikerketa diruz laguntzeko eskatu dute. "Amiantoa duzunean, ez duzu zuk bakarrik, albo ondorioak familia osoarentzat dira", esan du Aspirozek. Fernandezek senarraren eta Aspirozen hitzak gogoratu ditu: "Jendeak jakingo balu zer gertatzen den, zer beldur dituzun eta zer sentitzen duzun, orduan norbaitek zerbait egingo luke".
Edurne Elizondo
Etsita. Halaxe sentitzen dira herrialdeko taxilariak. Etsipena nabarmendu du Nafarroako ia taxilari guztiak ordezkatzen dituen AITAN elkarteko buru Imanol Velazek, eta etsipena nabarmendu du, halaber, Iruñeko ia taxilari guztiak ordezkatzen dituen Teletaxi San Fermin elkarteko buru Kiko Asinek. Etsipen horrek eraman zituen lanuztea egitera, azaroaren 29an. Urteko laugarrena izan zen joan den astekoa.
Batetik, alokairuko auto gidaridunen mehatxuak eragin du taxilarien kezka; bertzetik, Nafarroako Gobernuak taxien legea aldatzeko egindako proposamenak. Administrazioak "bazter utzita" sentitzen direla erran dute taxilariek. Bidegurutzean dira, eta onik atera nahi dute handik. Errepidean jarraitu.
Taxilarien kezkak eta kexak ez dira oraingoak. "Azken urteotan, hamaika protesta egin dugu", erran du Velazek. 450 taxilari inguruk egiten dute bat AITAN elkartean. "Ia guztiak". Gehienak Iruñean aritzen dira lanean. Hiriburuan 313 dira denera, eta haietako 309 daude Teletaxi San Fermin elkartean. Sektorearen liberalizazioak ekartzen ahal duenaren beldur dira. "Multinazionalen kontra ezer gutxi egin dezakegu; David eta Goliaten arteko borroka da hau", erantsi du AITAN elkarteko buruak.
Velaz eta Asin Iruñean aritzen dira lanean. Duela 11 urte hasi zen Asin; Velaz, berriz, duela sei. 2013. urtetik dira Uber edo Cabifyren gisako enpresa handiek ekar dezaketenaren beldur. Urte hori giltzarritzat jo du Velazek. Izan ere, alokairuko auto gidaridunen inguruko legea aldatu zuten urte hartan. "Ordura arte, Espainiak zehaztu zuen alokairuko auto gidaridun bakarra egon zitekeela 30 taxiko. 2013an, ordea, aldaketa bat egin zuten, eta muga hori ezabatu zuten". 2015ean berriz ezarri zuten. Berandu, ordea. "Bi urteko denbora tarte horretan, alokairuko 10.000 auto gidaridun lanean jartzeko baimen eskaerak egin zituzten Espainia osoan", azaldu du Velazek.
Epaileen esku dago baimen eskaera horien inguruko auzia. Eta auzi hori da, hain zuzen ere, joan den asteko eta azken hilabeteotako lanuzteak eragin dituena. Nafarroan, egun, alokairuko 50 auto gidaridun inguru ari dira lanean. "Onartu behar dugu gidariok egiten digutena ez dela lehia desleiala", erran du Velazek. Baimen eskaera berrien bidez, bertze 200 has daitezke Nafarroan lanean, erantsi duenez. Hori gertatuz gero, gauzak anitz aldatuko liratekeela erran du. "Guk ezin izanen genuke aurrera egin; ezta egun daude 50 horiek ere".
Asinek bat egin du Velazen iritziarekin, eta nabarmendu du taxilarien eta alokairuko autoetako gidarien gaineko kontrola hagitz bertzelakoa dela. "Taxilariok anitzez ere kontrol zorrotzagoa jasan behar dugu". Velazek zehaztu du taxilariek "baimen bikoitza" behar dutela, nolabait erranda: udalaren lizentzia, batetik; eta erkidegoko gobernuaren baimena, bertzetik. "Alokairuko auto gidaridunek, berriz, ez dute udalaren lizentzia behar". Horrek ekartzen du, taxilarien hitzetan, malgutasun handiagoa izatea.
Eremu urbanizatu jarraitua
2005. urtekoa da Nafarroako taxien jarduera arautzen duen legea. Teletaxi San Fermin elkarteko buru Kiko Asinek nabarmendu du "adostasunez" osatutako testua dela. Ez, ordea, orain egin nahi diren aldaketak. "Ez dakigu nori egiten dioten mesede; taxilarioi, behintzat, ez. Gainera, gure iritzia kontuan hartu gabe ari dira", salatu du.
Velazek eta Asinek kontu bat nabarmendu dute egin nahi duten aldaketaren inguruan: eremu urbanizatu jarraituaren auzia. Egun, legeak zehazten du bi herriguneren artean eremu urbanizatu jarraitua egon behar duela bi herrigune horiek beren taxi zerbitzuak mankomunitate beraren barruan kudeatu ahal izateko. "Iruñea eta Burlata artean, adibidez, bada; ez, ordea, Iruñea eta Etxauri artean", azaldu du Velazek.
Ez du kasualitatez hautatu herri hori. Izan ere, Etxauriko taxilariak urtebete egin zuen Iruñerriko Mankomunitateko gainerako taxilariekin batera lanean, herriko udalak eskatu eta gero. Teletaxi San Fermin elkarteko kideek, ordea, epaitegietara jo zuten erabaki horren kontra, eta epaileek haien alde egin zuten. "Argi utzi zuten eremu urbanizatu jarraiturik ez dagoela Iruñearen eta Etxauriren artean", erran du Asinek.
Orain, baldintza hori aldatu nahi dute. Ezabatu, alegia. "Iruñerriko Mankomunitatea iaz saiatu zen aldaketa hori egiten; parlamentura eraman zuten auzia, baina Ezkerrak, azkenean, ez zuen babestu. Berriz ari dira ahaleginean", azaldu du Asinek. Argi du, legea aldatuz gero, herrietako taxi zerbitzuan sumatuko luketela eragina, batez ere. "Tuteran, egun, bederatzi taxi ari dira lanean. Mankomunitatea osatzen badute inguruko herriekin, bertze 25 taxilarik izanen lukete Tuteran aritzeko aukera. Mankomunitatea osatuz gero, noski, herri txikikoa saiatuko da herri handiagora joaten, lana han dagoelako. Herriak, ondorioz, zerbitzurik gabe geldituko lirateke".
Lizarrako kasua aipatu du Luis Canok, herrietan gerta daitekeenaren adibide. 2001. urtean hasi zen Cano taxilari herri horretan. AITAN elkarteko kide da. "16 lizentzia zeuden urte hartan; haietako bost galdu egin dira, jada. 11 taxilari gelditzen gara, eta denentzako lanik ez dago". Izan ere, Nafarroako Gobernuak berak zehaztutako kopuruen arabera, batez bestekoaren gainetik da Lizarra: "14.000 biztanleko herria gara; zazpi taxi izatea dagokigu, eta 11 gara". Kopuruak gora eginen luke eremu urbanizatu jarraitua ezabatu eta mankomunitatea osatuz gero.
Etorkizunak kezkatzen duela argi utzi du Canok. Eta kezka bera dute Asinek eta Velazek ere. "Zerbitzu publikoa gara, baina ez dugu administrazioaren babesa sentitzen", nabarmendu du azken horrek. Iritzi horrekin ez du bat egiten, ordea, Iruñerriko Mankomunitateko presidente Aritz Aiesak. "Taxiena gure zerbitzua dela zalantzarik ez dugu, eta zerbitzuari eusteko eta sustatzeko ari gara lan egiten", erran du.
Aiesa: "Urratsak egin dira"
Aiesak zilegitzat jo ditu taxilariek egin dituzten lanuzteak. "Eskatzea eta aldarrikatzea ere zilegi da", erantsi du. Ardurarik eza ukatu du, ordea. "Urratsak egin ditugu, adibidez, diru laguntzak jaso ditzaten". Eurotaxientzako laguntzak aipatu ditu Aiesak, bertzeak bertze. Eztabaida piztu da horien inguruan. 2017rako 40.000 euroko saila zehaztu zuen Iruñerriko Mankomunitateak auto horiek eskaintzen duten zerbitzua diruz laguntzeko. Gurpildun aulkientzako ibilgailuak dira eurotaxiak. "2017rako saila, azkenean, ez dugu jasoko; diru hori galdu eginen da", salatu du Velazek.
Aiesak onartu du aurten ez dutela diru laguntza hori banatuko. Diru saila ez dela galduko nabarmendu du, halere. "Gorde eginen dugu; kontua da egun ez dugula tresnarik eurotaxi bidezko zerbitzuen zerrenda osatzeko, eta diru laguntzak horietara bideratzeko. Hitzarmena lantzen ari gara tresna hori eduki ahal izateko. Abenduan itxi nahi dugu, 2018ko urtarrilaren 1etik aurrera diru laguntzak eman ahal izateko", erran du mankomunitateko presidenteak. Gaineratu du auto ekologiko edo hibridoak dituztenentzat ere zehaztu dituztela diru laguntzak, bai eta segurtasuna indartzeko neurriak hartu dituzten taxilarientzat ere.
Taxilariek salatu duten legea aldatzeko asmoari buruz, eskumena Nafarroako Parlamentuarena dela nabarmendu du Aritz Aiesak. Argi utzi du, halere, "normala" dela baietz erantzutea, herriren batek zerbitzuak mankomunitatearen barruan ematea eskatuz gero. Taxilariei gogoratu die mankomunitateko ateak "zabalik" direla. "Akordioak lortzeko aukerak badirela uste dut", zehaztu du.
Taxilariek, hain zuzen ere, badute negoziatzeko auzi bat mahai gainean: tarifen ingurukoa. "Bost urte egin ditugu jada tarifak berritu gabe", erran du Kiko Asinek. Iruñeko taxien prezioaz anitz hitz egiten dela badakite taxilariek. Izan ere, Facua kontsumitzaileen elkarteak urtero egiten duen txostenaren arabera, hiri garestienen artean egoten da Iruñea. "Azken urteotan hirugarren postuan izan gara; aurten, berriz, hiri garestienen artean laugarrenak gara. Txostena osatzeko moduak badu eragina", azaldu du AITAN elkarteko Imanol Velazek. Azaldu du Iruñea laugarren hiri garestiena dela lehendabiziko kilometroko prezioa kontuan hartuta. "Kontua da Iruñeko taxilariok 4,35 euroko gutxieneko kopurua dugula; 4,35 euro, 1,8 kilometroko bidaia egiteko, ordea. Bost kilometroko batez besteko bidaia kontuan hartzen badugu, zerrendan behera egiten dugu, hamabosgarren posturaino", erantsi du.
Taxilariek onartu dute zerbitzua hobetzeko ahalegina egin behar dutela. "Gure ardurari ez diogu uko egin nahi, eta guri dagokigu kalitatezko zerbitzu bat eskaintzea", erran du Velazek. Horretarako prest dira. Ez, ordea, ahalegin hori egitera baldintza anitzez zurrun eta zorrotzagoak izanda. "Legeak arautzen du gure jarduera; legeak kontrolatzen du gure lana. Ez gaude kontra, baina arau dezala legeak modu berean alokairuko auto gidaridunen jarduera ere", erantsi du Velazek.
Taxilariek batzarra eginen dute urtea amaitu baino lehen, hemendik aurrerako mobilizazioak zehazteko. Oraingoz, greba egiteko aukera ez da mahai gainean. Lanuzteak egiten jarraitzekoa bai, ordea. Lan egiteko eskubidea aldarrikatu dute taxilariek. Lehia desleialari aurre egitekoa ere bai. Bidegurutzean dira. Beltz ikusten dute etorkizuna. Baina ez dute amore eman nahi. Bidean jarraitu nahi dute. Etsi gabe.
Edurne Elizondo
Kosta egin zitzaion onartzea. Behin baino gehiagotan egin zuen proba. Emaitza positiboa izan zen lehendabizikoan. Emaitza positiboa bigarrenean ere. "Hasieran, informaziorik ez nuen. Ez nekien zer eritasun nuen. Larria zela erran zidaten, baina ez nintzela hilko". Duela hamar urte jakin zuen Luisek GIB giza immunoeskasiaren birusa zuela. "Etxera joan, eta interneten bilatu nuen zer zen. Magic Johnson saskibaloi jokalariaren irudia agertu zitzaidan ordenagailuan".
Hiesaren Kontrako Nazioarteko Eguna da gaur. Azken bost urteotan, 212 pertsonari diagnostikatu diete GIBa Nafarroan. %90 dira 15 eta 54 urte bitartekoak, eta %39k dituzte 35 urte baino gutxiago; azken horietako %44 emakumeak dira. Nafarroan, Sare eta Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordea ari dira eritasun horren eta GIBaren aurka lanean. Prebentzioa landu, eta birusak edo eritasunak jotako pertsonak eta haien ingurukoak artatzen dituzte, prozesuan lagunduz.
Zientziak tratamenduen esparruan egin dituen urratsak nabarmendu dituzte elkarteok, eta, haiei esker, gero eta albo ondorio gutxiago duen gaixotasun kroniko bilakatu dela GIBa. Bertzelakoa da, ordea, gizartearen erritmoa, salatu dutenez, eta GIBari lotutako estigmak eta bazterketak indarrean jarraitzen dutela agerian utzi dute. "Moralak zeharkatutako gaixotasuna da GIBarena, sexuarekin eta drogekin lotu baita, eta horrek tabuak eta estigma nabarmentzen ditu", azaldu du Sareko gizarte langile Leticia Remon Serratek.
Birusa baino indartsuagoak izan daitezke aurreiritziak, finean. Hori argi du Luisek, eta, ondorioz, nahiago du bere diagnostikoa isilpean gorde. Inori ez erran. Estigmaren beldur baita. "Birusarekin bizitzen ikasi dut; baina beldur handiagoa diot bazterketari".
Diagnostikoa jaso eta gero, emazteari haren berri ematea izan zen hurrengo urratsa. Hori egitea ere kosta egin zitzaiola aitortu du Luisek. Prozesuan Sare elkarteko kideak izan zituen lagun. Haien eskutik jaso zuen GIBari buruzko informazioa; haien eskutik jaso zuen, halaber, emaztearekin hitz egiteko behar zuen indarra. "Errudun sentitzen nintzen. Nire kezka nagusia zen hark ere GIBa izatea".
Informazioa, giltzarri
"Senarrarengandik urrun nintzen berria jaso nuenean. Ezer gutxi nekien GIBari buruz, baina nuen informazio apurra ez zen ona. Ni ere kutsatua izanen nintzela pentsatu nuen. Zalantzarik ez nuen hala izanen zela. Argi nuen hilko nintzela". Etorkizuna mila puskatan hautsi zitzaiola sentitu zuen Isabelek, duela hamar urte. Bertzelakoa da egun orainaz eta geroaz duen iritzia. Hagitz bertzelakoa. Senarra GIBduna zela jakin eta gero, proba egin zuen. Emaitza negatiboa izan zen. Negatiboa izan da errepikatu duen bakoitzean. Egun, hiru seme-alabaren ama da. GIBa ondoan duen zerbait da Isabelentzat, baina ikasi du birusak ez duela bere egunerokoa baldintzatzen. "Informazioak eman dit aurrera egiteko aukera".
Emaztearen babesa "funtsezkoa" izan dela erran du Luisek. Sareko kideez gain, Isabel da haren egoeraren berri dakien bakarra. Isabelek bat egin du diagnostikoa isilpean gordetzeko erabakiarekin. "Argi dut haren familiak ez lukeela ongi hartuko". Biek erabaki dute, handitzen direnean, seme-alabei emanen dizkietela aitaren diagnostikoari, GIBari eta hiesari buruzko xehetasunak.
Luisek, Isabelek bezala, argi du bere familiak ez lukeela ongi hartuko diagnostikoaren berri. Faltan sumatzen du, halere, zenbaitetan, hitz egin ahal izateko lagunen bat. "Gustatuko litzaidake egoera berean den norbait izatea ondoan, esperientziak partekatzeko, elkarri lagundu ahal izateko".
Egunean bi pilula hartzen ditu Luisek, egun. Gehiago ziren, ordea, hasieran. "Hozkailuan gorde behar nituen lehendabizikoak. Hasieran, gela bat nuen pisu batean alokatua. Pisuko kideek nire botikak ikusiko zituzten beldur nintzen. Ez zen samurra izan. Baina inoiz ez zidaten deus erran", gogoratu du Luisek. Botikei esker, hain zuzen ere, birusa ia detektagaitza da orain haren odolean. "Hagitz ongi nago".
"Gaur egun, GIBa diagnostikatu gabe daudenak dira birusa kutsatzen dutenak; GIBa dutela dakitenek, botikak hartuz gero, lor dezakete detektagaitz bilakatzea". Horixe azaldu du Hiesaren Aurkako Herritarren Batzordeko koordinatzaile Lucia Burgik. Babesik gabeko sexu harremanen bidez kutsatzen da GIBa, egun, nagusiki. "Jende gaztea ari da diagnostikoak jasotzen. Gizonen artean, bertze gizonekin sexu harremanak dituztenak dira nagusi; emakumeen soslaia bertzelakoa da, diagnostiko gehienak bikote egonkorra duten andre heterosexualenak baitira".
Burgi duela lau urte ailegatu zen Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordera. Elkartea, hala ere, lehenagokoa da. 1987. urtean sortu zen, Gizarte Lana ikasten ari zen emakume talde baten eskutik. 1980ko hamarkada latza izan zen. Babesik gabeko sexu harremanekin batera, drogen kontsumoa zen, hasiera hartan, GIBa kutsatzeko bide nagusia. "Birusaren diagnostikoak, orduan, berehala ekartzen zuen hiesa garatzea", gogoratu du Burgik. Hiesa, orduan, heriotza zigor baten modukoa zen, kasu gehienetan.
"Elefanteen hilerria"
Errealitate gogor horrek bultzatuta sortu zen Sare ere, 1992. urtean. "Aurretik, kafetegietan bat egiten zuten elkartea bultzatu zutenek. GIBak eta hiesak jotako pertsonak laguntzea zen helburu bakarra; elkarri babesa ematea", azaldu du Sareko Leticia Remon Serratek. "Sareri, hasiera hartan, elefanteen hilerria erraten zioten, jende anitz hiltzera joaten zelako elkartera".
Drogen kontsumoak eragindako diagnostikoek sarerik eta heldulekurik ez zuten pertsonak jotzen zituzten ia beti. "Drogen ondorioz familiarik eta lagunik gabe gelditzen ziren horiek erabateko bakardadea zuten lagun GIBaren eta hiesaren aurrean", gogoratu du Remon Serratek. Behar zuten babesa ematea izan zen, ondorioz, Sareko kideen helburu nagusia.
Xiringak banatzeko eta ez partekatzeko egindako kanpainek lortu dituzte espero zituzten emaitzak. Esparru horretan lan handia egin dute Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordeak eta Sarek. Azken elkarte horrek espetxean ere badu xiringak banatzeko programa, eta hari esker azken urteotan inor ez dela GIBarekin kutsatu nabarmendu du Sareko psikologo Yolanda Yanez Nascimientok.
Burgirekin bat egin du Yañez Nascimientok, eta arrisku nagusia babesik gabeko sexu harremanak direla berretsi du. Gizarteak GIBaren eta hiesaren berri izan zuenetik urte anitz joan badira ere, "informazio falta" jarri du Sareko psikologoak mahai gainean. Egoera hori bi konturekin lotu du, batez ere: "Sexu heziketan gabeziak badira, batetik; eta, bertzetik, erakundeek aspaldi ez dute sexu harreman seguruen aldeko kanpainarik egin. Telebistan aspaldi ez dugu horrelakorik ikusi", salatu du.
Kanpainak eta heziketa behar direla argi du Burgik ere. Sareko kideak bezala, Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordekoak ere aritu dira, martxan jarri zirenetik, ikastetxeetan lan egiten. Egoera aldatu da orain, Nafarroako Gobernuak sexu eta ugalketa osasunari buruzko foru dekretua onartu eta gero. Dekretu horrek jasotzen du sexu heziketa garatzeko beharra eta asmoa. "Erakunde publikoek eginen dute aurrerantzean lan hori", zehaztu du Yañez Nascimientok. Ontzat jo du administrazioak ardura hori bere gain hartu izana. Programak martxan jarri bitartean heziketa jaso gabe geldituko diren gazteen inguruko kezka agertu du, halere.
Beharra agerikoa dela uste du Burgik. "Oraindik ere, GIBa listuaren bidez kutsatzen dela uste duenik bada eskoletan. Halakoak aipatzen dizkigute, tarteka", azaldu du. Aldi berean, "funtsezkotzat" jo du prebentzioaren aldeko kanpainak egitea. "Iaz, 19 urteko gazte bati erran behar izan genion GIBa zuela. Hori hagitz gogorra da. Birusari aurrea hartzea erraza da. Indarra jarri behar dugu horretan; sexu harreman seguruak behar ditugu", nabarmendu du.
Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordeak 120 proba inguru egiten ditu, urtean. Saren ere egin daitezke. "160 baino gehiago egin ditugu jada aurten", azaldu du Yañez Nascimientok.
25 minutuan jasotzen ahal da probaren emaitza. 25 minutu, GIBduna zaren edo ez jakiteko. "Saiatzen gara etortzen direnak emaitza positibo bat jasotzeko prestatzen. Denei galdetzen diegu norekin hitz eginen duten, noren babesa bilatuko duten, eta gehienek erantzuten dute isilpean gordeko dutela diagnostikoa", erran du Sareko psikologoak, kezka agertuz.
Estigmaren eta bazterketaren indarraren adierazgarri da egoera hori, Sareko kideen hitzetan. Eta horren aurka egiteko beharra nabarmendu dute. Burgik bat egin du haiekin. "Ezin dugu ahaztu GIBa denon auzia dela; diagnostikoa izan edo ez, denoi eragiten digu, eta denon artean egin behar diogu aurre", erran du koordinatzaileak.
Gaur, Hiesaren Kontrako Nazioarteko Egunean, mezu hori zabaldu nahi dute Sarek eta Hiesaren Kontrako Herritarren Batzordeak. Lanean jarraitzeko behar duten babesa eskatu diote, gainera, administrazioari, eta gogoratu dute osasuna denon eskubidea dela.
Luisek ere badu zer erran. Gogoratu du diagnostikoa jaso zueneko beldurra. Gogoratu du orduan sentitu zuela bidea han amaitzen zela. Baina egin du aurrera. Eta horixe nabarmendu nahi du: "Diagnostikoa ez da amaiera. Informazioa, botikak eta zaintza lagun, egin daiteke aurrera".
Edurne Elizondo
Gehiago espero zuten. Baina pareta baten kontra egin duten sentsazioa dute. Bidea ia hasi bezain pronto amaitu dutela. Nafarroako Unibertsitate Publikoan euskaraz ikasteko dauden aukerak uste baino urriagoak direla konturatu dira. NUP, ...
Edurne Elizondo
Tonu grisak nabarmendu. Horixe egin nahi du Nafarroako Erretina Elkarteak, Iruñeko Planetarioan jarri duen erakusketaren bidez. Begirada hurbilak izenburupean, ikusmen urria dutenen egunerokoa nolakoa den erakutsi nahi du: mundua, haiek ikusten duten bezala. "Gizartearentzat ongi ikusten dutenak eta itsu direnak baino ez dira existitzen; tartean, ordea, hamaika tonu gris bada: gaizki ikusten dutenen egunerokoa. Horiek, ordea, ezezagun dira gainerakoentzat, ikusezin", azaldu du Nafarroako Erretina Elkarteko buru Jose Mari Casadok (Iruñea, 1954).
Begietatik sartzen den erakusketa prestatu du elkarteak, irudiz osatua, ikusmen urria dutenei buruz hitz egiteko. Ikusmen arazoak dituztenen begiradaren araberako argazkiak dira, hain zuzen ere. Alboko ikusmena galdu du, adibidez, erretinosi pigmentarioa duenak, eta aurrean duena bertzerik ez du ikusten: mundua, zirkulu baten barruan balego bezala. Gero eta txikiagoa da, gainera, biribil hori, eta, zenbait kasutan, erabat ixten da. Degenerazio makularra duenari, berriz, kontrakoa gertatzen zaio: erdiko ikusmena galtzen du, eta alboetan dena baino ez du ikusten. Bi begirada horiek eta bertze hainbat ikusmen arazok sortutakoak jaso ditu planetarioko erakusketak, herritarrak gaizki ikusten dutenen errealitatean murgiltzeko. Haien tokian paratzeko. Hilaren 18ra arte egonen da zabalik.
Munduan, 285 milioi pertsonak badute ikusmenarekin lotutako ezintasuna, OME Osasunaren Mundu Erakundeko datuen arabera. Haietatik 39 milioi itsu dira, eta gainerakoek, berriz, ikusmen urria dute. Nafarroan, bertako Erretina Elkarteak artatzen ditu ikusmen urria duten pertsonak. 580 bazkide inguru ditu gaur egun; hamabi baino ez ziren 1994. urtean, bidea hasi zutenean.
Hasieratik da elkarteko kide Casado. Erretinosi pigmentarioa du. 32 urte zituenean jaso zuen diagnostikoa. "Ordura arte, ongi ikusten nuela uste nuen. Nuen gaixotasunaren berri eman zidatenean, itsu geldituko nintzela erran zidaten medikuek, bat-batean. Ikasi beharko lukete gisa horretako berriak hobeki ematen". Urtetik urtera egin du behera Casadoren ikusmenak, eta, 2000. urtetik, itsu da. "2007. urtera arte argia ikusteko gai nintzen, baina horrek ez zuen deustarako balio. Argiaz jabetzeko gai izanda ere, itsu nintzen jada".
Oztopoak eta ahaleginak
Ana Atxa ere bada Nafarroako Erretina Elkarteko kide (Antzin, 1955). Glaukoma du, bai eta kataratak eta makulako lesioak ere. Casado bezala, ongi ikusten zuela pentsatuz hazi zen. "Halere, beti sentitu dut ingurukoek ez zutela nire egoera ulertzen. Ikasi dut, eta irakasle gisa lan egin dut, baina hori guztia lortu dut ahalegin handia egin dudalako. Ingurukoak, ordea, ez dira beti horretaz jabetu", azaldu du Atxak.
27 urte zituenean, begietako tentsioak gora egin zion Atxari. Orduan jaso zuen diagnostikoa. "Glaukoma gaiztoa nuela erran zidaten". Ebakuntza egin zioten Bartzelonan. "Kongresu bat antolatu zuten nire ebakuntzarekin, ez baitzen ohiko kasua", gogoratu du Atxak. Duela bederatzi urte, haren egoerak okerrera egin zuen. "Kataratak nituela erran zidaten, eta ebakuntza egin beharko zidatela, berriz ere. Glaukoma izanda, ez zen batere erraza". Gaur egun, %10eko ikusmena baino ez du. "Ezkerreko begiarekin, argiaren arabera, %20 ikus dezaket hainbatetan".
Ikusmen urriak lana uztera behartu zuen Atxa. Irakaslea zen. "Haur txikiekin lan egin dut beti; ofizioa afizio izan dut beti. Baina ezin nuen lanean jarraitu. Glaukomaren ondorioz, krisiak banituen. Egiten nuen ahalegina gehiegizkoa zen nire gorputzarentzat. Gotika egiten amaitzen nuen eguna, zenbaitetan, egiten nuen ahaleginaren ondorioz. Utzi behar izan nuen".
Irakasle izan zen Casado ere. Zientziak irakasten zituen. Erretinosi pigmentarioa zuela erran ziotenean, ordea, esparrua aldatzea erabaki zuen. "Prestatu nintzen ikusmen arazoak dituzten haurrak artatzeko taldeko kide izateko". Bai eta lortu ere. 2000. urtera arte aritu zen ikusmen arazoak dituzten haurrekin lan egiten duten irakasleak laguntzen.
Atxa eta Casado gai izan dira beren ikusmen arazoek ezarritako mugetara egokitzeko. "Gauzak bertze modu batera egitea da gakoa", erran du Casadok. Makila erabiltzen du hirian mugitzeko. Nabarmendu du, halere, itsu gelditu aurretik bere burua prestatzen hasi zela: "Baliagarri gertatzen zitzaizkidan teknikak erabili nituen. Ordena, adibidez, funtsezkoa da niretzat. Zerbait ikusteko gai nintzenean, halaber, hirian gehien egiten nituen ibilbideak ongi ikasten saiatu nintzen. Prestatzea da kontua".
Beti ez da erraza, halere. Horixe nabarmendu du Atxak. "Hiriak ez dituzte egiten ikusmen arazoak ditugunontzat; hamaika oztopo badira", salatu du. "Jendea ez da konturatzen gure egoeraz, gure ezintasuna ez baita agerikoa, anitzetan. Nire ezintasunaren berri ematen duen txartela badut nik, baina ez dut zertan erakutsi. Denak kontuan hartuko gaituen gizartea nahi dut nik, denak kontuan hartuko gaituen hiri bat", nabarmendu du.
Taberna batera, postetxera edo udalak antolatutako kultur jarduera batera joateak zer ekartzen dion agerian utzi du Atxak. "Hitzaldi batera joan nintzen aurrekoan. Hizlariak ingelesezko hainbat bideo erakutsi zituen. Azpidatziak bazituzten, baina nik ezin nituen ikusi. Erraz konpon daiteke arazo hori bertzeek irakurri behar dutena nik entzuteko aukera badut".
Billabesak eta semaforoak aipatu ditu, bertzalde, Casadok. Zerbitzu horietan entzun daitezkeen seinaleen bidezko abisuak aktibatzeko gailuak badituzte Nafarroako Erretina Elkarteko kideek. "Ez behar bezainbertze", azaldu du Casadok. Billabesetan, gainera, arazoak badirela gaineratu du. "Ustez, autobusen %70-80tan daude seinale akustikoak; praktikan, %20tan baino ez".
"Erraz konpon daitezkeen arazoak dira horiek", nabarmendu du Atxak. Karrikan, halaber, eskaileretako mailak nabarmentzeko kolore ezberdinak erabiltzea hagitz baliagarria izan daitekeela azaldu du. "Eraikinetan, berriz, argiaren intentsitatea kontrolatzeko sistemek anitz laguntzen ahal dute".
Erretina elkartea saiatzen da ikusmen urria dutenentzat aisialdirako aukerak eskaintzen. Igandean, adibidez, Gaiarre antzokian emanen dute Test antzerki lana, Luis Merlo aktorearekin. Antzezpen egokitua izanen da. "Entzungailu baten bidez jasotzen ditugu obra jarraitu ahal izateko argibideak", azaldu du Casadok.
Bertzelako hainbat zerbitzu ere eskaintzen ditu elkarteak. Batetik, babes eremu izan nahi du ikusmen urria dutenentzat. Psikologoen laguntza jaso dezakete bazkideek, banakako saioen bidez; talde lana ere egiten dute, gainera, elkarri laguntzeko. Casadok zehaztu du elkarteko kide izateko mugarik ez dela. Hasieran, erretinosi pigmentarioa zutenentzat sortu zuten, 1994an informazio gutxi zegoelako gaixotasun horren inguruan. Elkarteak egindako lanari esker, hain zuzen, egun bada diziplina anitzeko talde bat Nafarroako Ospitale Gunean. "Anitz egin dugu aurrera ikerketan; erretinosi pigmentarioaren erantzule diren 200 gene baino gehiago identifikatu dituzte jada". 2007tik, ikusmen urria eragiten duten bertzelako gaixotasunak dituztenak hartzen ditu elkarteak.
Ikusmen arazoei aurrea hartzeko lana ere garrantzitsua da Nafarroako Erretina Elkartearentzat. Azterketak egin behar direla nabarmendu dute. Sintomei adi egon. Ikusmen urria dutenak ez baztertzeko exijitu dute. "Aktibo izan nahi dugu; gizarteko parte. Gure neurriko hiriak nahi ditugu". Mundua ikusteko hamaika modu baitago.
Iker Tubia
Mañueta plazan sortua da Odei Ruiz, Iruñeko Alde Zaharreko bizilaguna. Gogoan du txikia zenean jende asko joaten zela merkatura. Bestetan eta larunbatetan jende gehiago ibiltzen zen auzoan, baina normalean "lasaiagoa" zen Alde Zaharra. "Auzo bat zen, besteak bezala". Parkerik edo futbol zelairik ez zutenez, Burguen plazan aritzen ziren jolasean, lau jertserekin ateak sortuta. Frontoian ere aritzen ziren ijitoekin. Orain, 26 urte ditu. Merkatuaren goiko partean supermerkatua eta kafe antzokia daude lehen postuak ziren tokian, futbol zelai inprobisatua ostatu baten terraza bihurtu da, eta baliteke hari begira hostel erraldoi bat izatea hemendik gutxira.
Kezka piztu da Alde Zaharrean. Kezka bazen, masifikazioak eta onddoak bezala ugaritu diren tabernek sortu duten egoerarengatik, baita betiko dendak irentsi dituzten saltoki handiengatik ere. Orain, beste proiektu handi baten itzalaren beldur dira, eta kalera atera dira Unzuren eraikinean sortu nahi duten aterpetxe erraldoiaren aurka. Ostegunero, elkarretaratzea egiten ari dira Udaletxe plazan, eta bertan agertzen dituzten karteletan irakur liteke arazoaren muina: "Alde Zaharra ez dago salgai".
Dirudienez, 275 ohatze eskainiko ditu Unzun egin nahi duten aterpetxeak. Hasiera batean multinazional baten esku zen proiektua, baina, zarata hastearekin batera, Espainiako enpresa baten esku geratu da. Ereduarekin ere zalantza handiak daude. Hasieran, erromesentzat zen, eta, orain, familientzat omen da. Alde Zaharrean Bizi elkartea berehalaxe atera da kalera, sinadurak biltzen ari da, eta hasi zaizkie elkarte gehiago batzen. Bide beretik, Iruñerrian aterpea eskaintzen duten 58 negoziok proiektuaren aurkako idatzi bat sinatu dute.
AZ Ekimena taldeak auzo ereduari buruzko jardunaldiak egin berri ditu. Bertan, Unzuko aterpetxearen kezka agertu da. Auzoan diren arazoen zerrenda egin zuten, eta lehentasunen arabera sailkatu. Jardunaldietan parte hartu zuten ehun bizilagunen aburuz, Unzurena lehentasunezko afera da. Hala, ostalaritza, masifikazioa eta turismoa landuko dituen talde bat martxan jartzea erabaki dute. "Auzokideen plataforma bat osatzea erabaki dugu, ez dadin soilik Alde Zaharrean Biziren kontua izan. Kezka handia dago, eta, proiektua gelditzen saiatzeko, modu kolektiboan aritu behar gara", azaldu du Tomi Iragi AZ Ekimeneko kideak. Orain, indarrak biltzeko lanean ari dira. "Hostel-a lehentasunezko eta urgentziazko afera da, eta aktibatu beharra dugu".
Alde Zaharrean Bizi elkarteak agudo erreakzionatu du. Hiru urte daramatzate auzoan dauden arazoen aurka borrokan. Bertako kidea da Ana Diez de Ure, eta, hark dioenez, egindako lanari esker auzokideen artean kontzientzia piztu da, eta horrek ahalbidetu du protestetan jende gehiago biltzea. Dioenez, azken 30 urteetan eraiki den aterpe negoziorik handiena litzateke. Iruña Park izan zen azkena. Izan ere, 275 lagun sartuko lirateke, Alde Zaharrean dauden aterpetxeetan sartzen direnenak, udalaren aterpetxeak aintzat hartuz. "Erabateko masifikazioa dago. Tabernekin erabat apurtu da oreka, eta honekin are gehiago apurtuko da. Hau erokeria da", kexu da Diez de Ure.
Haren aburuz, auzoko egoera makurtu baizik ez luke eginen horrelako proiektu handi batek. Gainera, proiektuari atea irekita proiektu erraldoi gehiagori atea irekitzen ahal zaiolakoan dago. Horrelako proiektuak hartzen dituen auzo ereduaren aurka agertu da, ez dutelako urte osoko sanferminik nahi: "Turismoa ongi dago, baina neurrian eta auzoa errespetatuta. Honekin, behar ez dugun turismo mota bat etor liteke. Ikusten dugu sanferminak zer diren, zer den beste hirietan dagoen turismoa, eta hori ez dugu nahi".
Barneraino sartu dira
Ruiz ere kezkaturik agertu da egoerarekin, eta horrek eraman du protestetan parte hartzera. "Beharrik ez badago, negozioa egiteko nahia dago atzean. Aterpetxea izanda, kontsumo handia eginen duen jendea erakarri nahiko dute. Alde Zaharra festa egiteko tokia bihurtu baita", esan du. Hori, auzokideen lepotik, edo haiek kontuan hartu gabe. Haren aburuz, auzoa interes pribatuen arabera antolatzeko plana 1990eko hamarkadan hasi zuen UPNk. Antolaketa "serioa" eta "orokorra" egin zutela dio. "Pixkanaka sartu dira inbertsore pribatuak, eta barruraino sartu dira. Antolaketa horren zatirik handiena egina dago".
Atzera egiteko ezintasunaren aurrean helburua aurrera egiten ez uztea izan beharko lukeela uste du. Horretarako, mobilizazioa da tresnarik eraginkorrena haren ustez. "Instituzioak mugitzeko beharra dago, eta, mobilizazioaren bultzadarekin, errazago jar daitezke mugak". Baina mobilizazioa ez dago Euskal Jai gaztetxearen aldeko edo Gaztelu plazako aparkalekuaren kontrako garaietan bezain sasoiko. Diaz de Urek uste du batzuk lokarturik daudela, baina, era beran, ohartarazi du 2006tik tabernak ugaritzen hasi ziren urtetik bizilagunen %13 galdu dituela Alde Zaharrak. Jendea galtzen ari dira.
Ez dira bizilagunak proiektuarekin kezkaturik dauden bakarrak. Aterpetxe txikiei zuzenean eragin diezaieke; beraz, Jimmi Errea Katedral Enparantza aterpetxeko jabea buru-belarri ari da proiektu erraldoiaren aurka lanean. Azaldu duenez, sanferminei esker jarraitzen dute aurrera. "Orain, bost hilabetez, ia ez da erromesik pasatzen hiritik. Ez dago horrelako munstro bat eraikitzeko eskaririk. Iruñearentzat neurriz gabekoa da", dio. "Familiei dagokienez, urritik Aste Santura bitartean ez dago turismo askorik; aste tartean askok ixten dugu". Horregatik, eta diseinatu duten moduagatik, Erreak argi du aterpetxe erraldoiak kostu txikiko turismoa bultzatu nahi duela. "Prezioak jaitsita, gainerakoak txikitu nahi gaituzte. Behin sartuta, gainera, ezinezkoa izanen da kanporatzea".
Egoera horretan, Iruñeko Udalak ez du erabat argitu bere jarrera zein izanen den. Joxe Abaurrea Iruñeko Hirigintza zinegotzi eta alkateordeak dioenez, egoera "konplexua" da. "Udalak lizentziak ematerakoan ez du iritzirik. Lizentziak ekintza arautuak dira; ez dago ezetz esateko biderik, soilik legezko kontrola egin daiteke", esan du. Hala ere, aurretik turismo plan estrategikoa prestatzen ari direla gogorarazi du, turismo iraunkor bat lortzeko bidean.
Ostalaritzako desorekei aurre egiteko lizentziak eten zituztela gogora ekarri du. "Egoera berean gaude ostatuei dagokienez?". Oraindik ez dute erabaki, baina hausnarketa egiten ari dira. Tabernena oso agerikoa zela dio; beraz, kasu honetan ere "oso justifikaturik" egon behar du antzeko neurririk hartzeko. "Eztabaida irekia behar da. Gure konpromisoa da gogoeta egitea". Horrekin batera, azaldu du auzokideen kezkak aintzat hartzen dituztela, gaiarekin "sentibera" direla, eta auzokideen eskakizun gehienekin bat egiten dutela auzo ereduari dagokionez: "Guk beti lehenetsiko dugu Alde Zaharra auzoa izatea, eta bizitzeko aukerak izatea".
Diez de Urek onartu du udalarentzat ez dela erraza, baina, era berean, auzo eredua argi ez izatea leporatu die zinegotziei. Ezkerreko alderdi gisa, aterpetxearen aurkako jarrera publikoa agertzea nahi du. "Hori minimo bat da". Salestarretako dorreekin izan duten jarrera bera izateko eskatu die. Orain, mozioa aurkeztuko dute udalean. Erronka handia du Iruñeko Udalak Alde Zaharrean. Oreka berreskuratzea ez da erraza izanen, baina aterabideren bat bilatu behar da. Bien bitartean, bizilagunak "azken kolpea" saihesteko prestatzen hasi dira.
Iker Tubia
Mañueta plazan sortua da Odei Ruiz, Iruñeko Alde Zaharreko bizilaguna. Gogoan du txikia zenean jende asko joaten zela merkatura. Bestetan eta larunbatetan jende gehiago ibiltzen zen auzoan, baina normalean "lasaiagoa" zen Alde Zaharra. "Auzo bat zen, besteak bezala". Parkerik edo futbol zelairik ez zutenez, Burguen plazan aritzen ziren jolasean, lau jertserekin ateak sortuta. Frontoian ere aritzen ziren ijitoekin. Orain, 26 urte ditu. Merkatuaren goiko partean supermerkatua eta kafe antzokia daude lehen postuak ziren tokian, futbol zelai inprobisatua ostatu baten terraza bihurtu da, eta baliteke hari begira hostel erraldoi bat izatea hemendik gutxira.
Kezka piztu da Alde Zaharrean. Kezka bazen, masifikazioak eta onddoak bezala ugaritu diren tabernek sortu duten egoerarengatik, baita betiko dendak irentsi dituzten saltoki handiengatik ere. Orain, beste proiektu handi baten itzalaren beldur dira, eta kalera atera dira Unzuren eraikinean sortu nahi duten aterpetxe erraldoiaren aurka. Ostegunero, elkarretaratzea egiten ari dira Udaletxe plazan, eta bertan agertzen dituzten karteletan irakur liteke arazoaren muina: "Alde Zaharra ez dago salgai".
Dirudienez, 275 ohatze eskainiko ditu Unzun egin nahi duten aterpetxeak. Hasiera batean multinazional baten esku zen proiektua, baina, zarata hastearekin batera, Espainiako enpresa baten esku geratu da. Ereduarekin ere zalantza handiak daude. Hasieran, erromesentzat zen, eta, orain, familientzat omen da. Alde Zaharrean Bizi elkartea berehalaxe atera da kalera, sinadurak biltzen ari da, eta hasi zaizkie elkarte gehiago batzen. Bide beretik, Iruñerrian aterpea eskaintzen duten 58 negoziok proiektuaren aurkako idatzi bat sinatu dute.
AZ Ekimena taldeak auzo ereduari buruzko jardunaldiak egin berri ditu. Bertan, Unzuko aterpetxearen kezka agertu da. Auzoan diren arazoen zerrenda egin zuten, eta lehentasunen arabera sailkatu. Jardunaldietan parte hartu zuten ehun bizilagunen aburuz, Unzurena lehentasunezko afera da. Hala, ostalaritza, masifikazioa eta turismoa landuko dituen talde bat martxan jartzea erabaki dute. "Auzokideen plataforma bat osatzea erabaki dugu, ez dadin soilik Alde Zaharrean Biziren kontua izan. Kezka handia dago, eta, proiektua gelditzen saiatzeko, modu kolektiboan aritu behar gara", azaldu du Tomi Iragi AZ Ekimeneko kideak. Orain, indarrak biltzeko lanean ari dira. "Hostel-a lehentasunezko eta urgentziazko afera da, eta aktibatu beharra dugu".
Alde Zaharrean Bizi elkarteak agudo erreakzionatu du. Hiru urte daramatzate auzoan dauden arazoen aurka borrokan. Bertako kidea da Ana Diez de Ure, eta, hark dioenez, egindako lanari esker auzokideen artean kontzientzia piztu da, eta horrek ahalbidetu du protestetan jende gehiago biltzea. Dioenez, azken 30 urteetan eraiki den aterpe negoziorik handiena litzateke. Iruña Park izan zen azkena. Izan ere, 275 lagun sartuko lirateke, Alde Zaharrean dauden aterpetxeetan sartzen direnenak, udalaren aterpetxeak aintzat hartuz. "Erabateko masifikazioa dago. Tabernekin erabat apurtu da oreka, eta honekin are gehiago apurtuko da. Hau erokeria da", kexu da Diez de Ure.
Haren aburuz, auzoko egoera makurtu baizik ez luke eginen horrelako proiektu handi batek. Gainera, proiektuari atea irekita proiektu erraldoi gehiagori atea irekitzen ahal zaiolakoan dago. Horrelako proiektuak hartzen dituen auzo ereduaren aurka agertu da, ez dutelako urte osoko sanferminik nahi: "Turismoa ongi dago, baina neurrian eta auzoa errespetatuta. Honekin, behar ez dugun turismo mota bat etor liteke. Ikusten dugu sanferminak zer diren, zer den beste hirietan dagoen turismoa, eta hori ez dugu nahi".
Barneraino sartu dira
Ruiz ere kezkaturik agertu da egoerarekin, eta horrek eraman du protestetan parte hartzera. "Beharrik ez badago, negozioa egiteko nahia dago atzean. Aterpetxea izanda, kontsumo handia eginen duen jendea erakarri nahiko dute. Alde Zaharra festa egiteko tokia bihurtu baita", esan du. Hori, auzokideen lepotik, edo haiek kontuan hartu gabe. Haren aburuz, auzoa interes pribatuen arabera antolatzeko plana 1990eko hamarkadan hasi zuen UPNk. Antolaketa "serioa" eta "orokorra" egin zutela dio. "Pixkanaka sartu dira inbertsore pribatuak, eta barruraino sartu dira. Antolaketa horren zatirik handiena egina dago".
Atzera egiteko ezintasunaren aurrean helburua aurrera egiten ez uztea izan beharko lukeela uste du. Horretarako, mobilizazioa da tresnarik eraginkorrena haren ustez. "Instituzioak mugitzeko beharra dago, eta, mobilizazioaren bultzadarekin, errazago jar daitezke mugak". Baina mobilizazioa ez dago Euskal Jai gaztetxearen aldeko edo Gaztelu plazako aparkalekuaren kontrako garaietan bezain sasoiko. Diaz de Urek uste du batzuk lokarturik daudela, baina, era beran, ohartarazi du 2006tik tabernak ugaritzen hasi ziren urtetik bizilagunen %13 galdu dituela Alde Zaharrak. Jendea galtzen ari dira.
Ez dira bizilagunak proiektuarekin kezkaturik dauden bakarrak. Aterpetxe txikiei zuzenean eragin diezaieke; beraz, Jimmi Errea Katedral Enparantza aterpetxeko jabea buru-belarri ari da proiektu erraldoiaren aurka lanean. Azaldu duenez, sanferminei esker jarraitzen dute aurrera. "Orain, bost hilabetez, ia ez da erromesik pasatzen hiritik. Ez dago horrelako munstro bat eraikitzeko eskaririk. Iruñearentzat neurriz gabekoa da", dio. "Familiei dagokienez, urritik Aste Santura bitartean ez dago turismo askorik; aste tartean askok ixten dugu". Horregatik, eta diseinatu duten moduagatik, Erreak argi du aterpetxe erraldoiak kostu txikiko turismoa bultzatu nahi duela. "Prezioak jaitsita, gainerakoak txikitu nahi gaituzte. Behin sartuta, gainera, ezinezkoa izanen da kanporatzea".
Egoera horretan, Iruñeko Udalak ez du erabat argitu bere jarrera zein izanen den. Joxe Abaurrea Iruñeko Hirigintza zinegotzi eta alkateordeak dioenez, egoera "konplexua" da. "Udalak lizentziak ematerakoan ez du iritzirik. Lizentziak ekintza arautuak dira; ez dago ezetz esateko biderik, soilik legezko kontrola egin daiteke", esan du. Hala ere, aurretik turismo plan estrategikoa prestatzen ari direla gogorarazi du, turismo iraunkor bat lortzeko bidean.
Ostalaritzako desorekei aurre egiteko lizentziak eten zituztela gogora ekarri du. "Egoera berean gaude ostatuei dagokienez?". Oraindik ez dute erabaki, baina hausnarketa egiten ari dira. Tabernena oso agerikoa zela dio; beraz, kasu honetan ere "oso justifikaturik" egon behar du antzeko neurririk hartzeko. "Eztabaida irekia behar da. Gure konpromisoa da gogoeta egitea". Horrekin batera, azaldu du auzokideen kezkak aintzat hartzen dituztela, gaiarekin "sentibera" direla, eta auzokideen eskakizun gehienekin bat egiten dutela auzo ereduari dagokionez: "Guk beti lehenetsiko dugu Alde Zaharra auzoa izatea, eta bizitzeko aukerak izatea".
Diez de Urek onartu du udalarentzat ez dela erraza, baina, era berean, auzo eredua argi ez izatea leporatu die zinegotziei. Ezkerreko alderdi gisa, aterpetxearen aurkako jarrera publikoa agertzea nahi du. "Hori minimo bat da". Salestarretako dorreekin izan duten jarrera bera izateko eskatu die. Orain, mozioa aurkeztuko dute udalean. Erronka handia du Iruñeko Udalak Alde Zaharrean. Oreka berreskuratzea ez da erraza izanen, baina aterabideren bat bilatu behar da. Bien bitartean, bizilagunak "azken kolpea" saihesteko prestatzen hasi dira.